1-mavzu. “Bank ishi” fanining predmeti va vazifalari ma’ruza rejasi

1-MAVZU. “BANK ISHI” FANINING PREDMETI VA VAZIFALARI
Ma’ruza rejasi
1.1.“Bank ishi” fanining maqsadi, predmeti va vazifalari.
1.2.Fanning boshqa iqtisodiy fanlar bilan bog‘liqligi.
1.3.Banklarning mamlakat iqtisodiyotini rivojlantirish, real sektorni kreditlash, iqtisodiy islohatlarning borishi va samarasini ta’minlashdagi roli.
1.4.Bank tizimini isloh qilish, yanada rivojlantirish va banklararo raqobatni shakllantirish borasidagi vazifalar.
Mavzu bo‘yicha tayanch so‘zlar va iboralar
Bank so‘zi -italyancha «Vansa» so‘zidan olingan bo‘lib, «stol», aniqrog‘i «pulli stol» degan ma’noni anglatadi.
Xolding so‘zi-ingliz tilidan kirib kelgan bo‘lib, «egalik qilish» ma’nosini anglatadi.
sof xolding - faqat maxsus nazorat va boshqaruv maqsadlarida tuziladi;
aralash xolding - nazorat va boshqaruv vazifalari bilan birga sanoat, savdo, transport, kredit-moliya va boshqa sohalarda tadbirkorlik faoliyati bilan ham shug‘ullanadi.
1.1.“Bank ishi” fanining maqsadi, predmeti va vazifalari
«Bank ishi» mustaqil fandir. CHunki u o‘zining mustaqil predmeti, ob’ekti va metodiga ega. U:
bank faoliyatining huquqiy asoslari;
banklarni tashkil etish va ularning faoliyatini tugatish tartibi;
bank faoliyatini tartibga solish;
banklarning huquq va majburiyatlari;
banklarga vasiylik qilish tartibi;
banklarning moliyaviy ahvoli;
bank operatsiyalarini amalga oshirish tartiblari;
pul tizimi hamda pul muomalasini tashkil etish qoidalari;
valyutani tartibga solish va xalqaro rezervlarni boshqarish;
banklarni nazorat qilish;
banklarda hisob yuritish va hisobot;
bank menejmenti;
bankning rivojlanish tarixi kabi masalalarni o‘rganuvchi fandir.
Aynan shular «Bank ishi» fanining predmeti bo‘lib hisoblanadi. Bank va uning turli ko‘rinishlari «Bank ishi» fanining o‘rganish ob’ekti bo‘lib hisoblanadi (1-jadval).
Har qanday fan o‘z ob’ektini ma’lum usullarni qo‘llash yordamida o‘rganadi. Bank faoliyati, undagi sir-sinoatlarni ilmiy asosda o‘rganish, tahlil qilishda «Bank ishi» fani quyidagi usullardan foydalanadi
Ilmiy jihatdan asoslangan tahlil qayd qilingan usullarni chambarchas ravishda bog‘lab olib borilishini taqozo etadi.
1-jadval
Bank va uning turlari

t/r	Turkumlash belgilari	Bank turlari
	Vakolatiga qarab	emissiya qiluvchi banklar tijorat banklari investitsion banklar universal banklar
	Operatsiyalarni bajarish xarakteriga qarab	tarmoqlar bo‘yicha mijozlar tarkibi bo‘yicha miqdor bo‘yicha regionlar bo‘yicha xizmat qiluvchi banklar
	Mulk shakliga qarab	ixtisoslashgan (masalan, ipoteka) banklar davlat banklari aksioner (hissador) banklar xususiy banklar aralash banklar
	Faoliyat miqyosiga qarab	bank konsorsiumlari yirik banklar o‘rta banklar mayda banklar
	Xizmat qilish sohasiga qarab	mahalliy (regional) banklar regionlararo banklar milliy banklar xalqaro banklar
	Sho‘balar soniga qarab	sho‘basi bor banklar sho‘balari yo‘q banklar

«Bank» so‘zi italyancha «Vansa» so‘zidan olingan bo‘lib, «stol», aniqrog‘i «pulli stol» degan ma’noni anglatadi. XII asrlarda Genuyada pul almashtiruvchilarni «Bancherii» deb atashgan. Agar puldorlardan birortasi ishonchni oqlamasa va o‘z ishiga mas’uliyatsizlik qilsa, u o‘tirgan stolni sindirib tashlashgan va uni «Vanco rotto», ya’ni «bankrot» deb atashgan. Bugungi kunda bizga ma’lum bo‘lgan «bankrot» so‘zi ham italyancha «Vansa» so‘zidan olingan.

O‘zbekiston Respublikasining «Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida»gi qonunida bankka quyidagicha ta’rif berilgan:
«Bank - tijorat tashkiloti bo‘lib, bank faoliyati deb hisoblanadigan quyidagi faoliyat turlari majmui­ni, ya’ni:
yuridik va jismoniy shaxslardan omonatlar qabul qilish;
qabul qilingan mablag‘lardan tavakkal qilib kredit berish;
«Bank ishi» fanining tahlil usullari

t/r	Tahlil usullari	Mazmuni
1.	Tizimli yondoshuv	bank tizimi yaxlit tarzda olib qaraladi. Bu yondoshuv turlicha bo‘lishi mumkin: tizimli-kompleks yondoshuv tizimli-funksional yondoshuv tizimli-tarkibiy yondoshuv tizimli-kommunikatsion yondo­shuv.
2.	Kompleksli yondoshuv	bank tizimi boshqa ob’ektlar bilan o‘zaro bog‘lanishda va aloqadorlikda qaraladi.
3.	Tarkibiy yondoshuv	bank tizimi tarkibiy qismlarga bo‘lib o‘rganiladi.
4.	Vaziyatli yondoshuv	bank tizimining muayyan sharoit­dagi ichki va tashqi va­ziyatiga qarab tegishli ma’qul usul qo‘llaniladi.
5.	Integratsion yondoshuv	bank tizimi yukoridagi usullar (vaziyatli, kompleksli, tarki­biy yondoshuvlar)ni birgalikda qo‘llash yordamida tahlil qilinadi.
6.	Modellashtirish usuli	bank tizimini tahlil qilish uchun turli chizmalar, modellar, xomaki materiallar tayyorla­nadi.
7.	Iqtisodiy matematik yondoshuv	maqbul qaror qabul qilish maqsadida matematik uslublar keng qo‘llaniladi.
8.	Kuzatish usuli	bank tizimi to‘g‘risidagi ma’lu­motlar rejali, ilmiy, uyushti­rilgan asosda to‘planiladi.
9.	Tajriba usuli	tahlil jarayonida bank tizimiga nisbatan namunaviy tajribadan o‘tgan usullar qo‘llaniladi.
10.	Sotsiologik kuzatuv usuli	turli anketali so‘rovlar, suhbatlar, testlar, infratu­zilmaviy tahlillar o‘tkaziladi.

investitsiyalash uchun foydalanish;

to‘lovlarni amalga oshiruvchi yuridik shaxsdir».
Demak, bank - bu pul mablag‘larini o‘zida mujassamlashtiruvchi va jamg‘aruvchi, kredit beruvchi, pul hisobini olib boruvchi, pul va qimmatli qog‘ozlarni emissiya qiluvchi, oltin va chet el valyutalari bilan operatsiyalarni bajaruvchi yirik muassasadir.
Ko‘pgina moliya institutlari, shu jumladan qimmatli qog‘ozlar oldi-sotdisi bilan shug‘ullanuvchi dilerlar, broker firmalari, sug‘urta kompaniyalari o‘zlarining ko‘rsatgan xizmatlari bilan ko‘proq banklarga tenglashishga va bankka xos ishlar bilan shug‘ullanishga harakat qiladilar.
Ana shunday moliya institutlari o‘zlarini bank bo‘lmagan banklar^{1 deb} ataydilar
Bank bo‘lmagan banklar (asosiy muassasalar)

t/r	Bank bo‘lmagan banklar	Mashg‘uloti
1.	Ipoteka kompaniyalari	tijorat maqsadida foydalaniladigan bino yoki yashash uyla­ridan samarali foydalanish uchun qisqa muddatli kredit berish bilan shug‘­ullanadilar
2.	Faktoring kompaniyalar	vaqtinchalik moliyalashni ta’min­lash maqsadida (asosan debitorlar schyotidan) korxona­lardan qisqa muddatli aktiv­larni sotib oladilar
3.	Trast kompaniyalar	korxona, xususiy shaxslar va zarar bilan ishlaydigan tash­kilotlar mulklarini boshqaradi va ularni himoya qiladi. Mijozlarning qimmatli qog‘ozlarini xususiy investorlarga joylashtiradi­lar
4.	Ma’lumotlarni qayta ishlash kompaniyalari	ma’lumotlarni kompyuter ish­lab ularni uzatish bilan shug‘­ullani­shadi
5.	Sug‘urta kompaniyalari	sog‘liqni va kishilar hayotini turli xavflar va baxtsiz hodisalardan sug‘urta qilish bilan shug‘ullanadi. SHu bilan bir qatorda ular bilan bog‘liq bo‘lgan kreditlarni beradi­lar
6.	Qimmatli qog‘ozlar sav­dosi bilan shug‘ulla­nuvchi brokerlik firma­lari	opsion shartnomalari, valyu­tali moliyaviy fyucherslar, muomaladagi qimmatli qog‘ozlarning oldi-sotdisi bo‘yicha mijozlar­ning buy­ruqlarini bajaradilar
7.	Moliyaviy masalalar bo‘yicha maslahat beruvchi firmalar	aktivlarni boshqarish va inve­stitsiya masala­lari bo‘yicha mi­jozlarga kiradilar
8.	Qimmatli qog‘ozlarni tarqatish bilan shug‘ul­lanuvchi firmalar	davlat va munitsipal zayom­larni, korporatsiya­lar aksiya­larini, qimmatli qog‘ozlarni, kor­poratsiya­larning qarz maj­buriyatlarini, mi­jozlar schyotlari bilan ta’min­langan qim-matli qog‘ozlarni sotib oladi, shuningdek, yuqorida qayd qilingan qimmatli qog‘ozlarni investorlarga tak­roriy sotishni taklif qiladilar
9.	Moliyaviy kompaniyalar	korxonalar va xususiy shaxs­larga qisqa va uzoq muddatli kapital miqdorlarini aniqlash bilan shug‘­ullanadilar
10.	Kredit kartochkalari bilan shug‘ullanuvchi kompaniyalar	chakana savdo korxonalarini qo‘llab quvvatlash va xususiy shaxslarga qisqa mud­datli kre­ditlar berish bilan shug‘ulla­nadi­lar
11.	Lizing kompaniyalari	aktivlarni sotib oladi va muhtoj korxona­larga, xususiy shaxslarga ularni ijaraga be­radi
12.	Sug‘urta agentliklari	kredit yoki moliyaviy xizmatlar bilan bog‘liq bo‘lgan sug‘urta poli­slarini sotadilar yoki to‘la-to‘kis brokerlik va sug‘ur­taviy xizmat­larni bajaradi­lar
13.	Ko‘chmas mulk operatsiya­lari bilan bog‘liq xiz­matlarni bajaruvchi firmalar	ko‘chmas mulkni baholash va ular bilan bog‘liq bo‘lgan ti­jorat loyihalarni moliyalash­tirish bilan shug‘ullanadilar
14.	Omonat, ssuda berish bilan shug‘ullanuvchi as­sotsiatsiyalar	asosan xususiy shaxslar va oi­lalarga omonat depozitlarga jamg‘ariladigan mablag‘lar re­jalarini, shuningdek uy-joy qurish uchun kredit taklif qiladilar

80-yillarda qimmatli qog‘ozlar oldi-sotdisi va brokerlik bilan keng faoliyat boshlagan «Meril Linch» va «Dreyfus korporeyshn» firmalari bank bo‘lmagan banklarga misol bo‘la oladi.

Tovar-pul munosabatlarining vujudga kelishi va ularning rivojlanib borishi banklarning paydo bo‘lishiga asos soladi. O‘rta asrlarda banklar dastlab puldorlar tomonidan pulni qabul qilish va boshqa dav­lat shahar puliga almashtirib berish asosida kelib chiqqan. Keyinchalik puldorlar bo‘sh turgan mablag‘lari­dan foyda olish maqsadida qarz so‘ragan subektlariga vaqtinchalik foydalanishga bergan. Bu hol pul almashti­ruvchi puldorlarning bankirlarga aylanishga olib kel­gan.
Dastlabki banklar jirobanklar nomi bilan XVI asrlarda (aniqrog‘i 1587 yilda) Florensiya va Venetsiyada kichik banklar vujudga kela boshlagan. Ular turli shaharlar va mamlakatlarning pul belgilarini almash­tirishga ixtisoslashgan bo‘ladilar. Keyinchalik shunday banklar Amsterdamda (1605 y), Gamburgda (1618 y), Milanda, Nyurnbergda, Genuyada vujudga kelgan. Bu banklar asosan o‘z mijozlari-savdogarlarga xizmat qilishgan. Ular hisob-kitobni asosan naqd pulsiz amalga oshirishgan.
Tarixda birinchi yirik bank 1694 yilda Angliyada tashkil etilib, unga davlat tomonidan banknotlar chiqarishga ruxsat berilgan. U bank aksiyador-emmission bank deb hisoblangan. Keyingi ijtimoiy-iqtisodiy ta­raqqiyot, xususan, sanoatning rivojlanishi natijasida banklar boshqa mamlakatlarda ham tashkil qilina bosh­lanadi
Natural xo‘jalik munosabatlarining tugashi, savdo-sotiq munosabatlarining rivojlanishi pullik hisob-kitoblar olib borishiga, kreditning rivojlani­shiga yo‘l ochdi. Ishlab chiqarishning rivojlanishi yol­lanma mehnatni borgan sari ko‘p jalb qilishga olib kel­gan. g‘llanma mehnat uchun haqning pul shaklida to‘lanishi doimiy pul aylanishni yuzaga keltiradi. Pul aylanishi esa muayyan boshqaruvni talab qildi. Bu vazi­fani banklar bajara boshladi.
SHunday qilib, banklar mablag‘larni yig‘ish va taqsimlash orqali ssuda kapitali harakatini boshqara boshladi.
XX asrning boshlarida yirik Evropa mamlakatla­rida o‘zining ko‘p filiallariga ega bo‘lgan, yirik sanoat monopoliyalari bilan uzviy bog‘liq faoliyat ko‘rsatayotgan banklar vujudga keldi. Bular jumlasiga xalqaro pul, hisob va kredit munosabatlarini olib boruvchi quyidagi xalqaro banklarni kiritish mumkin:
Evropa rivojlanish va taraqqiyot banki;
Xalqaro valyuta fondi;
Xalqaro Moliya korporatsiyasi;
Xalqaro hisob-kitoblar banki;
Evropa investitsiya banki va boshqalar.
Xorijiy banklar to‘liq yoki qisman chet el investitsiyalariga tegishli bo‘lgan banklar bo‘lib, ular o‘z faoliyatini mahalliy qonunlar doirasida olib boradi. Hozirgi vaqtda bunday banklar yirik banklar­ning sho‘‘balari sifatida faoliyat ko‘rsatadi.
Bankning vazifalari

Ko‘pchilikning tasavvurida bankning iqtisodiyotda tutgan o‘rni faqatgina omonatlarga mablag‘larni jalb qilish va kreditlar berishdan iboratdir. Lekin zamonaviy banklar o‘zlarining raqobatbardoshligini saqlash va ja’miyatning talablarini qondirish maqsadida yangi vazifalarni ham bajarishni o‘rganishi lozim. Bugungi kunda bu vazifalar quyidagilardan iborat

Bankning hozirgi zamon vazifalari

t/r	Banklarning roli	Izoh
1.	Vositachilik roli	jismoniy shaxslardan qabul qilib olgan mablag‘larni yangi binolar, as­bob uskuna­lar va boshqa ishlab chiqarish vositalariga investitsiya qilish maqsadida kreditga oladigan firma va korxonalar o‘rtasida vosi­tachi vazifasini bajaradi.
2.	To‘lovlarni amalga oshirishda ishti­rokchilik roli	tovarlar, qimmatli qog‘ozlar va ko‘rsatilgan xizmatlar uchun talabno­ma­lar, majburiyatlar va cheklarni kliring asosida o‘zaro surishtirishga asoslangan elektron to‘lovlar orqali naqd pulsiz hisob-kitoblarni olib boradi.
3.	Kafolatchilik roli	bank kafolatchi sifatida tovarlar va ko‘rsatilgan xizmatlar uchun to‘lovlarni to‘lashga imkoniyati etma­yotgan bank mijoz­lari qarzlarini ak­kreditiv ochish yo‘li bilan yoki fak­torning operatsiyalari orqali to‘laydi.
4.	Agentlik (dallol­lik) roli	bank mijozlar mulkini boshqarish va himoya qilish, mijozning topshirig‘­iga binoan uning qimmatli qog‘ozlarini muommalaga chiqarish va joylashtirish kabi yumushlarni ba­jarishda agentlik vazifasini o‘taydi.
5.	Siyosiy yo‘li	ijtimoiy maqsadlarni hamda iqtisodiyotning rivojlanishini ko‘zlab davlat tomonidan yuritila­yotgan siyo­satning targ‘ibotchisi vazifasini bajaradi.

Bank o‘z faoliyati jarayonida quyidagi xizmatlarni ko‘rsatadi:

jismoniy va yuridik shaxslarning, shu jumladan vakil banklarning hisob varaqalarini ochish va yuritish hamda hisob varaqlar bo‘yicha hisob-kitob qilish;
omonatlarni jalb qilish;
o‘z mablag‘lari va jalb qilingan mablag‘lar hisobidan o‘z nomidan kreditlar berish;
chet el valyutasini naqd pul va naqd bo‘lmagan pul shakllarida yuridik hamda jismoniy shaxslardan sotib olish, sotish va ayirboshlash;
pul mablag‘lari veksellar, to‘lov va hisob-kitob hujjatlarini inkasso qilish;
uchinchi shaxs nomidan majburiyatlarning bajarilishini nazarda tutuvchi kafolatlar berish;
uchinchi shaxs nomidan majburiyatlarning bajarilishini talab qilish huquqini olish;
qimmatli qog‘ozlarni chiqarish, xarid qilish, sotish, hisobni yuritish va saqlash, ularni boshqarish va boshqa operatsiyalarni bajarish;
davlat faoliyatini qo‘llab-quvvatlash;
kichik va o‘rta tadbirkorlikni kredit bilan ta’minlash;
trast xizmatlari - ishonch qog‘ozlar orqali mijozlar aktivlarini boshqarish;
faktoring xizmatlarni amalga oshirish;
moliyaviy lizingni bajarish;
iste’mol kreditini berish;
moliyaviy maslahat va axborot xizmatlarini bajarish;
naqd pul mablag‘larini boshqarish;
yuqori tavakkalchilikka ega kreditlar berish;
sug‘urta xizmatlarini sotish;
qimmatliklar bilan bo‘ladigan operatsiyalarda brokerlik xizmatlarini amalga oshirish;
investitsiya va boshqa xizmatlarni ado etish.
Barcha zamonaviy banklar muomalaga pul chiqaradilar va kredit beradilar, ya’ni qarz oluvchining qarzini qaytarib berishi to‘g‘risida majburiyatini oladilar. Bu qanday amalga oshiriladi?
Hozirgi vaqtda barcha yirik rivojlangan davlatlarda tovarlar va xizmatlar uchun olinadigan haq asosan chek ko‘rinishida bo‘ladi.
CHek hujjatlarining ikki turi mavjud:
Birinchisi, mijozga kredit berilganda, u oddiy vekselga imzo chekadi va o‘z o‘rnida bank unga talab qilib olinguncha depozit hisob varag‘ini ochadi. Qarzdorning oddiy vekseli pul hisoblanmaydi, undan tovarlar va xizmatlar uchun to‘lov sifatida foydalanish mumkin emas. Lekin bankning depoziti pul hisoblanib, undan mijoz xohlagan vaqtda xohlagancha sarf qilishi mumkin. SHunday qilib, bank qarz berib, o‘z mijoziga depozit ochib, muomalaga pul chiqaradi va mijoz undan erkin foydalana oladi.
Ikkinchidan, bank tizimidagi barcha banklar mijozlarga kreditlar berib, pul ishlaydilar. Bu kreditlar boshqa banklarga depozit mablag‘ bo‘lib tushadi. Amaldagi qonunchilikka ko‘ra, bank jalb qilgan depozitlarini kafolatlash uchun zaxiralar fondini tashkil qiladi. SHunday qilib, har bir jalb qilingan depozit qo‘yilmasi zaxiralar hajmining ortib borishini ta’minlaydi va bu mablag‘lar kredit sifatida ishlatilishi mumkin. Kreditlar boshqa banklarga depozit ko‘rinishida oqib o‘tadi va yangi kreditlar berish imkoniyati yuzaga keladi. Oxir oqibatda, banklarning kredit berish vazifasiga asosan, ularning depozit hisob varaqalarida turgan pul mablag‘lari mamlakat iqtisodiyotining rivojlanishiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Banklarning pul ishlash qobiliyatiga ega ekanligi ular faoliyatining davlat tomonidan tartibga solib turilishining asosiy sababidir.
Banklarning o‘zaro kredit olishlaridan maqsad o‘z mablag‘larini to‘ldirish, ular hisobidan ortiqcha kreditlar berish hamda qo‘shimcha daromad olishdan iboratdir. Banklarning ana shu pul ishlash qobiliyati ularning davlat tomonidan qattiq nazorat qilinishining asosiy sababidir.
Banklar faoliyatidagi xizmat turlarining ortib borishi va kengayishi yaqin kelajakda ularning hozirgi banklarga qaraganda butunlay o‘zgarib ketishiga olib kelishi mumkin. Bu o‘zgarishlarning sodir bo‘lishiga quyidagilar ta’sir ko‘rsatmoqda:
Xizmat turlari va ularning sifatlariga bo‘lgan talabning ortishi. Ba’zi bir zamonaviy banklar sug‘urta kompaniyalari faoliyatida ishtirok etish, sug‘urta savdosida brokerlik qilish, loyihalarni investitsiyalash, qimmatli qog‘ozlar bilan bo‘ladigan operatsiyalarda brokerlik qilish, moliyaviy rejalashtirish, soliq tizimiga, xususiy shaxslarga maslahatlar xizmatini taklif qilmoqdalar.
Raqobatning o‘sishi. Banklar va bankdan boshqa moliya institutlari xizmat turlarini kengaytirishi natijasida ular o‘rtasidagi raqobat kuchayadi. Bu raqobat kelajakda banklarning xizmat turlarini yanada kengaytirilishiga olib keladi.
Texnologiya sohasidagi o‘zgarishlar, ya’ni to‘lovlarning yangi integratsiyalashgan vositalarini yuqori sur’atlar bilan shakllantiradigan bank operatsiyalarini kompyuterlashtirish­ning texnologik inqilobi.
Banklarning xizmat ko‘rsatish doirasi va uning hududiy jihatdan kengayishi.
Bankrotlik (inqiroz) xavfining ortishi va depozitlarning, sug‘urta tizimining kuchsizlanishi, o‘sib borayotgan raqobat banklarning sinishiga olib keladi, bu esa sarmoyalar bozorida va investitsiyalar sohasida yangi sharoitlarni vujudga keltiradi.
Mamlakat iqtisodiyotining barqaror rivojlanishi uchun banklar samarali faoliyat ko‘rsatishlari lozim. CHunki, ular davlat korxonalarini moliyaviy jihatdan qo‘llab-quvvatlaydilar, xususiy shaxslarni moliyalashtiradilar va davlatning pul-kredit siyosatini amalga oshishini ta’minlaydi.
Bu o‘rinda, banklarning samarali faoliyat ko‘rsatishlarida bank boshqaruvchilarining tutgan o‘rni juda katta ekanligini esdan chiqarmaslik lozim. Bank boshqaruvchilari quyidagi fazilatlarga ega bo‘lishi kerak:
professionalizm, ishga ijodiy yondoshish, qat’iylik, o‘ziga ishonch va ishga fidoyilik;
yangicha fikrlash, topqirlik, tashabbuskorlik va g‘oyalarni hayotga tatbiq eta olish qobiliyati;
odamlarga ruhiy ta’sir ko‘rsata olish salohiyati;
chiqishimli bo‘lish va yutuqni hisob qilish;
hissiyotga berilmaslik va ruhiy zarbalarga chidash;
ochiq ko‘ngillilik, tadbirkorlik va yuz berayotgan o‘zgarishlarga oson moslashish;
vaziyatni boshqara olish va korporativ tuzilmalarda shaxsga xos g‘ayrat-shijoat ko‘rsatish;
o‘zini-o‘zi o‘stirishga va o‘zini safarbar etishga ichki ehtiyoj sezish;
serg‘ayrat va bardoshli bo‘lish;
o‘zini muvaffaqiyatli himoya qilishga moyillik va samarali hujumga o‘ta olish;
o‘z ishi va qabul qilingan qarorlari uchun mas’uliyatni his qilish;
jamoada va jamoa bilan ishlashga o‘zida ehtiyoj sezish.
Boshqaruvchi keng bilim sohibi bo‘lishi, yangicha fikr yurita olishi, uni qo‘llab-quvvatlashi va takomillashtirishga rag‘batlantira olish va psixologik qobiliyatga ega bo‘lishi, oqilona ish yuritishi, kerak bo‘lganda tavakkaliga ish ko‘ra olishi lozim. Biznes-loyihalarni ishlab chiqish, tuzatishlar kiritish, marketing tadqiqotlarini amalga oshira olish, bozor-talab ehtiyojlarini oldindan ko‘ra bilish ko‘nikmasiga ega bo‘lishi lozim. Bundan tashqari, axborot va umumiy axborot potensiali, vaqt va xodimlaridan mohirona foydalanib, ularning ko‘nglidagini ochiq aytishga, guruhlar munozarasini samarali o‘tkazishga rag‘batlantirish, qisqasi, mohir etakchi bo‘lish orqali yuksak natijalarga erishishni ta’minlashga harakat qilishi lozim.
Bank faoliyatini tashkil qilish va bank tarkibi
Banklarning bajaradigan vazifalari va ko‘rsatadigan xizmatlari hajmi ularning katta-kichikligiga hamda ustav kapitalining hajmiga bog‘liq. Ular uch xil bo‘ladi: mayda, o‘rta va yirik banklar (ustav kapitalining hajmiga qarab bo‘lishi mumkin).
Kichik va o‘rta banklar asosan mayda va o‘rta hajmdagi xo‘jalik sub’ektlariga xizmat ko‘rsatib, bu banklarning asosiy vazifasi xususiy shaxslardan depozitlarga mablag‘larni qabul qilib olish, mayda korxonalarga turli kreditlar va qarzlar berishdan iborat. Bunday banklar quyidagi tashkiliy chizmaga ega.
Kichik va o‘rta banklar faoliyatini rahbarlar (direktorlar) Kengashi nazorat qiladi va bank rahbari muntazam ravishda rahbarlar (direktorlar) Kengashi oldida hisobot berib boradi. Mayda va o‘rta banklar faoliyatining yaxshi-yomon bo‘lishi ular joylashgan hududga hamda mijozlar sifatiga bog‘liqdir. Bunday banklar asosan juda yuqori bo‘lmagan tavakkalchilik bilan ishlaydilar.
Yirik banklarning tuzilishi mayda banklar tuzilishidan umuman farq qiladi.
Ular odatda bank-xolding kompaniyalariga, ya’ni bir nechta yirik banklar va moliya institutlari uyushmasiga bo‘ysinadi. Ularning aksiyadorlari aksiyadorlar Kengashini saylaydilar va bu Kengash bank-xolding kompaniyalariga qarashli moliya institutlari ustidan nazorat olib boradi. Bank-xolding kompaniyasi Kengashining bir nechta a’zolari bu kompaniyaga qarashli banklar Kengashlarining a’zolari ham bo‘lishlari mumkin.
Yirik banklarning eng katta muammosi - boshqarish muammosidir: rahbariyat o‘zining banki faoliyati haqida to‘liq ma’lumotlarga ega bo‘ladi, lekin bo‘limlar faoliyatlari bilan yaxshi tanish bo‘lmaydilar. Bank xizmatlari keng qamrovli bo‘lganligi tufayli mavjud jiddiy muammolar haftalar, hatto oylar davomida sezilmasligi mumkin. Yirik banklarning mayda banklardan ustunligi shundaki, ular turli va ko‘p sonli mijozlarga, bozorlarga xizmat qiladilar.
«Xolding» so‘zi ingliz tilidan kirib kelgan bo‘lib, «egalik qilish» ma’nosini anglatadi. Xolding kompaniyalari turli moliyaviy sub’ektlarni birlashtirish maqsadida tuziladi. Ushbu sub’ektlarni boshqarish huquqini olish, shu sub’ektlar aksiyalarining nazorat paketini sotib olish orqali amalga oshiriladi.
Bank xoldingining ikki turi bor: sof xolding - faqat maxsus nazorat va boshqaruv maqsadlarida tuziladi; aralash xolding - nazorat va boshqaruv vazifalari bilan birga sanoat, savdo, transport, kredit-moliya va boshqa sohalarda tadbirkorlik faoliyati bilan ham shug‘ullanadi.
Amaldagi qonunchilikka asosan, ta’sischilar yangi bank ochish uchun Markaziy bankdan dastlabki ruxsatnomani olganlaridan keyin, ta’sis shartnomasini tasdiqlaydilar. SHundan so‘ng, bir oy muddat ichida bank ochishga ruxsat so‘rab Markaziy bankka quyidagi hujjatlar to‘plamini taqdim qiladilar:
muassislar tomonidan imzolanib, muhr bilan tasdiqlangan uch nusxadagi ta’sis shartnomasi (asli va ikki nusxasi). Muassislar imzosi va ta’sis shartnomasi notarius tomonidan tasdiqlangan bo‘lishi lozim;
muassislar majlisida tasdiqlanib, ular tomonidan imzolangan bank Ustavi-uch nusxada;
bankni tashkil etish to‘g‘risida, Ustav sarmoyasi hajmi haqida, bank Ustavini tasdiqlash haqida hamda bank kengashi, taftish komissiyasi va bank Boshqaruvini saylash to‘g‘risidagi qaror qayd etilgan muassislar majlisi bayonnomasi. Bu hujjat nusxalari bank kengashi raisi tomonidan tasdiqlangan bo‘lishi lozim.
Muassislar haqida quyidagi ma’lumotlar keltiradi:
muassislar ro‘yxati; ularning to‘liq nomi, manzili, telefon raqami, to‘lov rekvizitlari, ustav kapitaliga ulushi, shu jumladan, foiz hisobida.
Bankni tashkil qilishda ovoz berish huquqiga ega aksiyalarning 5 foiziga ega muassislardan quyidagi ma’lumotlar talab qilinadi:
jismoniy shaxslar bo‘yicha: mutaxassisligi va kasbi to‘g‘risida to‘liq axborot, shu jumladan, yashash joyi, telefon raqami, mazkur vaqtgacha ishlagan yoki aksiyador bo‘lgan korxona va muassasalar nomi, so‘nggi ikki yil uchun soliq deklaratsiyasi (jismoniy shaxs - rezidentlar bundan mustasno), shaxsiy balans qaydnomasi;
yuridik shaxslar bo‘yicha: nomi, davlat ro‘yxatidan o‘tganligi to‘g‘risidagi hujjat, manzili, telefon raqami, to‘lov rekvizitlari, agar o‘z aksiyasiga ega bo‘lsa, ularning soni, shuningdek, foiz hisobida, soliq nazorati va auditor firmasi tomonidan tasdiqlangan so‘nggi ikki yillik balans hisoboti.
Yangi tashkil etilayotgan bank Kengashi a’zolari, uning raisi va o‘rinbosarlarining ismi-shariflari, yashash joylari, egallaydigan lavozimlariga Markaziy bank tomonidan qo‘yiladigan talablarga muvofiqligini tasdiqlovchi ma’lumotlar bitilgan ro‘yxat.
Bank ochish uchun amaldagi qonunchilikka binoan biznes-reja, moliyaviy reja tuzilgan, sarmoyaning tarkibi tahlil qilingan, tegishli bank binolari va uskunalari mavjud bo‘lishi lozim. Qabul qilingan qarorlar, qonun va bank faoliyatini tartibga soluvchi va nazorat qiluvchi organlar hamda bank xizmatidan foydalanuvchi barcha sub’ektlar talablariga javob berishi lozim. Banklar o‘zining tarkibiy tuzilishi xususiyatlaridan kelib chiqqan holda quyidagi lavozimlar buyicha xodimlarga ega bo‘lishlari mumkin:
kredit mutaxassisi;
kredit tahlili bo‘yicha mutaxassis;
kreditlarni to‘lash (uzish) rejasi bilan shug‘ullanuvchi mutaxassis;
bankning operatsion faoliyatini boshqaruvchi;
bo‘lim boshlig‘i;
bank axborot texnologiyasi, ya’ni kompyuterlar tahlili bo‘yicha mutaxassis;
audit va nazorat bo‘yicha mutaxassis;
moliyaviy tahlil mutaxassisi;
trast operatsiyalari mutaxassisi;
bankning xususiy shaxslarga xizmat ko‘rsatish bo‘yicha mutaxassislari;
xazinachilar;
qimmatli qog‘ozlar va ular savdosi tahlili bilan shug‘ullanuvchilar;
uzoq muddatli rejalashtirish bilan shug‘ullanuvchilar;
marketing bo‘yicha mutaxassis;
kadrlar boshqaruvchisi;