1-mavzu: Ekstremizm va terrorizmga qarshi kurashning ma’naviy-ma’rifiy asoslari kursini o‘rganishning ahamiyati Reja

Muhammad ibn Saud bilan uchrashuv.Muhammad ibn Abdulvahhob Tamimiyning Diriya shahriga ko'chib kelishi va va mahalliy amir Muhammad ibn Saud bilan tanishish salafiylik harakati va Arabiston yarim orolida vahhobiylik g`oyasini yoyilishida muhim qadam bo`ldi.
Muhammad ibn Saud ibn Muhammad Mikrin (1710-1765 yy.) Anaza qabilasidan kelib chiqqan va yaqindagina, Muhammad ibn Abdulvahhob Tamimiykelgan paytda, amir etib tayinlangan edi. O'sha paytlarda Diriya kambag'al shahar bo'lgan. Shahar aholisi tezda "Islomni poklash" g'oyasini qo'llab-quvvatladi. Usmonli amaldorlar va shayxlarning hashamatli hayotini ko'rib, ular puritanizm (faqat ayollarga oltin va ipak buyumlar taqishga ruxsat berish, masjidlarni kamtarona bezatish - mo'minlarni ibodatdan chalg'itmaslik uchun va hokazo) va monoteizm printsiplari kabi va'z- go'ylarning so'zlaridan hayratda qoldilar. Natijada arab qabilalari bu g`oya atrofida birlasha boshladi. Bu holat amirga qo'shni hududlarni bosib olishga imkon berdi. Shu bilan birga, yana shuni ta`kidlab o`tish kerakki, ayrim turk tadqiqotchilari Muhammad ibn Abdulvahhob Tamimiy bilan ingliz razvetkasini aloqasi borligigni aytib o`tadilar.
1744 yilda Muhammad ibn Saud va Muhammad ibn Abdulvahhob o'rtasida ittifoq tuzildi. Aynan shu sana birinchi Saudiya davlati - xuddi shu nomostida Dirian amirligining poydevori hisoblanadi.
1755 yilga kelib, Riyoz amiri Daham ibn Davvas Markaziy Najdda yagona jiddiy dushman bo'lib qoldi, ammo tez orada u shaharni taslim qilib va qochishga majbur bo'ldi.
1765 yilda Ibn Saud vafot etdi va uning o'g'li Abdulaziz amir bo'ldi. Vahhobiylikning asoschisi 1792 yilda Xasa shahri qamali paytida, yangi harakat tarafdorlari Sharqiy Arabistonga bostirib kirganlarida vafot etgan.

2. 
   Ваҳҳобийлик ғояси ва унинг зарали оқибатлари.
   

Ваҳҳобийлик - XVIII аср ўрталарида Арабистон ярим оролининг марказий қисми ҳисобланмиш Нажд вилоятида ислом динининг суннийлик йўналишидаги ҳанбалия мазҳаби таълимоти асосида пайдо бўлган. Унинг асосчиси Муҳаммад ибн Абдулваҳҳобҳисобланади.У 1703 йилдатуғилиб, 1791 йилда вафот этган. Муҳаммад ибн Абдулваҳҳоб қози оиласида тарбия топган.
Vahhobiylik – Arabiston yarim orolining markaziy qismi (Najd)da 18-asr oʻrtalarida paydo boʻlgan. Vahhobiylik tarafdorlari fikricha, faqat Alloh maʼbud va islomning manbai Qurʼon va Sunnadir. Muqaddas joylarni ziyorat qilish, aziz-avliyolardan duolarda shafoat-yordam tilash shirk hisoblanadi. Musiqa, qoʻshiq va umuman maʼnaviy taraqqiyotning boshqa koʻp koʻrinishlari bidʼat (keyin kirib kelgan yangilik) sanaladi. Vahhobiylarning ibodatlari ham tarixan shakllangan hanafiya mazhabi qoidalaridan ajralib turadi. Vahhobiylar dinni "tozalash"ga, Muhammad sallollohu alayhi vasllamning davridagi asl holiga keltirish iddaosi bilan harakat qiladi.Vahhobiylikda gʻayridinlarga, "ilk islom ahkomlaridan chekingan" musulmonlarga qarshi kurash alohida oʻrin tutadi. Ularning daʼvatini qabul qilmaganlarning barchasi goʻyo kofirdir. Dastlabki vahhobiylar imon masalasidaoʻta mutaassiblik, siyosiy raqiblar bilan kurashda esa oshkora ekstremizm bilan ajralib turgan. Vahhobiylik taʼlimoti oʻsha paytdayoq norozilik tugʻdirgan. Ibn Abdulvahhobni hatto oʻzi tugʻilgan joy — Uyaynadan quvib chiqarishgan. Ammo bu taʼlimot Arabiston yarim orolining markaziy qismida oʻsha davrdagi mavjud muhit uchun qoʻl kelgan. Zero bu yerda bir necha mayda sulolalar tomonidan boshqarilgan amirliklar oʻzaro doimo nizolashib kelardilar. Shunday sulolalardan biri — saudiylar taxminan 4 asrdan beri ad-Dariyani oʻzlariga markaz qilib olib, atrofdagi amirliklarni birlashtirishga harakat qilardilar.
Amir Muhammad ibn Saud (1725—65) bu ishda Vahhobiylik taʼlimotidan foydalandi. Muhammad ibn Saud va uning oʻgʻli Abdulaziz ibn Muhammad (1765—1803) vahhobiylar bayrogʻi ostida yarim orolning katta qismini kuch bilan egallab, birinchi saudiylar davlatinibarpo qildilar. Ammo bu davlat 19-asr boshida misrliklar istilosi natijasida quladi.Ayni vaqtda V. Arabiston ya. o.dan tashqarida — Hindiston, Indoneziya, Sharqiy va Shim. Afrikada yoyila boshladi. Ikkinchi Saudiylar davlati qisqa muddat (1843—65) hukm surdi. Va, nihoyat, 20-asr boshida Abdulaziz ibn Abdurahmon (1880— 1953) oxirgi bor Saudiylar davlatini tiklash uchun boshlangan harakatga rahbarlik qildi va hozirgi Saudiya Arabistoniga asos soldi.
MuhammadibnAbdulvahhobningekstremistikfaoliyati XVIII asrningo’rtalaridaavjolgan. Vahhobiyta’limotiningasosini «softavhid» g’oyasi, faqatAllohningyagonaliginitanolishtashkiletadi. Vahhobiylarpayg’ambar, avliyolarningshafoatlaridanumidvorbo’lish, «muqaddasqadamjo»largaziyoratetishniradqilib, tasavvufnitanolmaydilar. Shuningdek, ularninge’tiqodigako’rasuratgatushish, marhumlarruhigatilovatlaro’qish, xayriehsonqilishkabilarhamnojoizhisoblanadi. Buoqimtarafdorlariipakkiyimkiyish, tasbehdanfoydalanish, qo’shiq, musiqa, teatr, kino, tasviriysan’atvaumumanolganda, ma’naviymadaniyattaraqqiyotigaqarshibo’lgan.
VahhobiyoqimiSalimxon III Usmonliturkxalifaliginiboshqarganzamondapaydobo’lib, 1730 yildanboshlabesahokimiyatniegallashuchunmusulmonaholiboshigaturlijabr- zulm, yovuzliklaryog’dirgan. O’shadavrdahamvahhobiylaro’ziningmafkurasigaitoatetmagankishilarnio’ldirib, mol-mulkinitortibolib, talon-tarojqilganlar.
MuhammadibnAbdulvahhobmuqaddasMakkavaMadinani 1788 yildaegallab, uerdagibarchatarixiyobidalar, sahobalardafnetilganjoylarnierbilanyaksonetib, judako’ptalafotlaretkazgan. Shutariqavahhobiylarqaysishaharyokiqishloqqakiribborsalar, uerdagiqabrlar,obidalarnibuzganliklariuchunevro’poliklarularni «obidabuzuvchilar» debataganlar.
Vahhobiylik dastlab usmonli turklarning rasmiy mazhabi — hanafiyaga qarshi kurashgan boʻlsa, keyinchalik umuman xatarli, reaksion diniy-siyosiy oqimga aylandi. Vaxhobiylar, odatda, terror yoki davlat toʻntarishi yoʻli bilan hokimiyat tepasiga kelishga intiladilar. 19-asrning 70-y.larida Hindiston vahhobiylari Kalkutta bosh sudyasi Normanni oʻldirish bilan "shuhrat" qozondilar. 1979 y. noyabr oyida saudiyalik vahhobiychi Juhayman al-Oʻtaybiy guruhi musulmonlarning eng muqaddas makoni — Makkai Mukarrama sh.dagi "Masjid al-Harom"ni bosib oldi. Masjidni egallagach, bu yerga kelishi kutilgan podshoh Xolidni bandilikka olish, oralarida boʻlgan "Mahdiy" rahbarligida umumxalq qoʻzgʻolonini koʻtarish, dastlab Saudiya Arabistoni, soʻng boshqa mamlakatlarda ham "haqiqiy" islom gʻalabasiga erishish rejalashtirilgan edi. Saudiya hukumati fransuz jandarmeriyasining mutaxassislari yordamida ikki haftadan ortiq muddatda bu harakatni bostirdi. Rasmiy maʼlumotlarga koʻra, vahhobiylardan 117 kishi oʻldirildi va 143 kishi hibsga olindi, ayni vaktda hukumat kuchlaridan 127 kishi halok boʻldi va 451 kishi yaralandi.
Qaydetishjoizki, vahhobiylaro’zlarizulmo’tkazganhududdagibarchamusulmonaholisigao’zmafkurasinimajburansingdiraolmagan. Ularningo’tatormutaassibta’limotixalqningqattiqqarshiligigauchragan. ImomG’azzoliyaytadilar: «Diniymutaassiblardindanfoydalanganholdakishilargaxujumqiladigankattayo’ldagiqaroqchilardir».
XVIII asroxiriva XIX asrningbirinchichoragidavahhobiylartarafdorlaribatamomqiribtashlanganitarixdanma’lum. Buoqimninghozirgizamondagitarg’ibotchilariharqandayxalqni, davlatnikufrda, shirkdaayblab,ungaqarshikurashishuchunqulayfursatizlaydi. Ayniqsa, ularkishilardamurosasizlik, o’zgalarfikrlari, manfaatlarigahurmatsizlikruhinisingdirishgaharakatqilganliklarisabablisog’lomfikrlovchiaholiningqarshiligigauchramoqda.
Hozirgizamonvahhobiylarihamdiniy-siyosiyoqimsifatidaislomdinipaydobo’lganpaytdagiibtidoiyshaklgaqaytish, buta’limotnieryuzidagimusulmonaholiorasidatarqatish, «jihod», ya’nitinchaholigaqarshiochiqdan-ochiqurushe’lonqilishyo’linitanlab, targ’ibot-tashviqotqilmokdalar. Shuninguchunbujinoiyuyushmaa’zolarinivahhobiylardeyishdanko’rajihodchi-terrorchilardeyishma’qulroqdir.
Vahhobiylikva «Hizbat-tahrir» o’rtasidagifarqxususigakelgandashuniaytishkerakki, birinchidan, vahhobiylar - asosanpayg’ambarimizMuhammad (s.a.v.) zamonidaislomqandaytashkiletilganbo’lsa, shundayholatdaqaytatashkillashtirishg’oyasiniilgarisuradi.
Ikkinchidan, vahhobiylardavlatnixalifaliktarzidaboshqarishtarafdoriemas. Hizbchilaresaaynanxalifalikboshqaruvinio’rnatishniistaydilar.
Uchinchidan, harikkioqimaqidadahamfarqqiluvchifikrgaega.
To’rtinchidan, vahhobiyoqimidajihode’lonqilishko’zdatutilsa, «Hizbat-tahrir» bundayharakatniasta-sekinlikbilan, bosqichma-bosqichamalgaoshirishnitarg’ibqiladi.
Hizbchilarbirinchibosqichdafaqatummatlaro’rtasidadingae’tiqoduyg’otish, namozo’qish, diniyta’limniyo’lgaqo’yishgaqaratilganfaolharakatlarorqaliodamlarongigadiniye’tiqodnisingdirish, ikkinchibosqichda, diniye’tiqodikuchayganummatlarningamaldagidavlatboshqaruviganoroziliginiuyg’otishgaundovchivaraqalartarqatish, ziddiyatlarkuchayaborishinatijasidao’z-o’zidanuchinchibosqichgao’tish, ya’nixalifalikdavlatinituzishmaqsadidadavlatto’ntarishiqilishvahokimiyatniegallashnitashviqqilishadi. Jihodfarziayn, ya’nibajarilishishartbo’lganamalhisoblanadi. Haruchalabosqichamaliynatijabermasaginahizbchilarqurollikurashyo’ligao’tishengma’qulyo’ldebbiladilar.
Shu o’rinda Abu Hanifa haqida qisqacha ma’lumot berib o’tsak. Chunki g’oyaviy adashishilar Abu Hanifa va Hanafiylik mazhabini yaxshi bilmaslik oqibatida ham sodirn bo’lmoqda.

1.