1-Mavzu: Faning rivojlanish tarixi Payvandlash

Elektr tokidan jarohatlanish payvandlash apparati bilan inson organizmi o‘rtasida elektr zanjiming qisqa tutashuvi oqibatida bo‘ladi.
Bunday tutashuvlarning paydo bo‘lishi sababi:
payvandlash apparati va payvandlash elektr simlarining yetarli darajada izolatsiyalanmaganligi;
payvandchining maxsus kiyimi va poyafzalining yomon holatdaligi
xona namligi;
xonaning torligi va boshqa bir qator omillar.
Qisqa tutashuv oqibatida inson organizmidan o'tuvchi elektr tok qiymatiga nisbatan quyidagi jarohatlar vujudga kelishi mumkin (tok chastotasi 50 Hz bo‘lganda):
0,6—1,5 µA tokda yengil qo‘l titrashi;
5—7 µA tokda — mushaklar tortilishi;
8—10 µA tokda — mushaklar tortilishi, barmoq va qo'l kaftlarida kuchli og’riqlar;
—20-25 µA tokda qol ishlamay qoladi, nafas olish qiyinlashadi;
50—80 µA tokda — nafas olish pasayishi;
90-100 µA nafas olish pasayishi, 3 s dan oshiq ta’sir etib tursa, yurak urishi pasayishi;
3000 µA tokda 0,1 s dan oshiq ta’sir etsa, nafas va yurak pasayishi, tana to‘qimalarining buzilishi.
Yuqoridagidan kelib chiqqan holda tokning qiymati 100 µA yoki 0,1 A bo’lganda o‘limga olib kelishi mumkin.
Agar elektr toki chastotasi 500 Hz dan yuqori bo‘lsa, uning xavfli ta’siri nisbatan kuchsizlanadi. Elektr tok ta’siri inson organizmining qarshiligiga bog‘liq, ular tana qismining har xil joyida har xil bo‘ladi. Masalan, quruq terilar qarshiligi ko‘p, uning tepa shoh qatlamida qon tomir venalari yo‘q.
Tana qarshiligi ichki sharoitlarga bog‘liq (charchash, psixologik ta’sir va boshqalar) va tashqi sharoitlar (harorat, namlik, gazlanganlik va boshqalar).
Elektr toki kuchlanishi 100 V dan yuqori bo‘lsa, teri qatlamining parchalanishi sodir bo‘ladi, bu esa tana qarshiligining kamayishiga olib keladi. Kuchlanish qiymatiga nisbatan elektr xavfsizlik sharoitlarini aniqlashda tana qarshiligini 1000-2000 Ω deb qabul qilinadi. 12 V ga teng bo‘lgan qarshilik xavfsiz deb hisoblanadi, quruq, isitish moslamalari bor va shamollatiladigan xonalarda 36 V xavfsiz deb hisoblanadi. Payvandchining elektr tokidan jarohatlanishning oldini olish uchun quyidagi shartlarni bajarish kerak bo’ladi:
yoy ta’minlash manbaasi korpusini va payvandlanayotgan buyumni ishonchli qilib ta’minlash;
-teskari (orqaga) o'tkazish uchun ta’minlash konturini ishlatmaslik kerak;
elektrod tutkichning sopini ishonchli izolatsiya qilish;
quruq va mustahkam maxsus kiyim va qo'lqoplarda ishlash (payvandchi botinkasi poshnasida temir miqlar va shpilkalar bo‘lmasligi kerak);
yomg‘ir va qor yog'ayotganda pana joylar bo'lmasa, payvandlash ishlarini to'xtatish;
jihoz va apparatlarni o'zi ta’mirlashi kerak emas (bunday ishlarni elektrik qilishi kerak);
idishlar ichini payvandlashda rezina polos va 12 V li siljituvchi lampani ishlatish kerak.
Ximoya ta’minlash bu metall sim bilan yerni va elektr qurilma qismlarini biriktirishdir.
Yer, avariya holatida ishlashda o‘tkazgich sifatida qo’llaniladi. Elektr jihozlar to‘g‘ri ta’minlansa, ikki parallel elektr shoxlar hosil bo’ladi: bittasi uncha katta bo‘lmagan qarshilik bilan (3-4 Q), ikkinchisi esa (inson) katta qarshilik bilan (2000 Q). Shuning uchun inson bexosdan ta’minlash manbayi korpusiga tegib ketsa, tok inson tanasidan o‘tmaydi.
Ta’minlash kuchlanish qiymati va elektr ta’minot tizimi turlariga qarab har xil bo‘ladi.
Rasmda payvandlash transformatorini neytralli ta’minlash sxemasi keltirilgan. Sxemada ko'rsatilishicha bir fazali payvand­lash transformatori uchun uch simli shlangli kabel ishlatiladi, u ulanish joyidan transformator kirish qutichasigacha tortilgan.


1 ulanish punkti; 2~ payvandlash transformatori; 3 elektrodtutkich; 4 payvandldanayotgan buyum; 5 ta’minlovchi shlangli uch simli o'tkazgich ta’minlash simi bilan; 6— transformatorning birlamchi o'rami; 7 transformatorning ikkilamchi o'rami; 8 ulanish punktida va transformator korpusidagi ta’minlovchi bolt; 9~ o'tkazgichning nol simi.
Kabelning uchinchi simi bir tomoni ulanish hududi korpusiga ulanadi, ikkinchi tomoni — transformator korpusining ta’minlov­chi boltiga ulanadi. Past kuchlanish chulg'ami qisqichi payvandlanayotgan detalga ulanadi va shu bilan bir qatorda payvandlash transformatori korpusi ta’minlovchi boltiga ta’minlovchi metall sim bilan ulangan bo'ladi. Ko‘chma payvandlash qurilmalarida ko'chma ta’minlash qurilmalari ishlatiladi.