1-mavzu. Iqtisodiy tahlilning shakllanishi va

3.12-jadval

Mahsulot hajmiga o‘zgaruvchan xarajatlar ta’sirini neytrallash

Mahsulotlar turi	Mahsulotlar birligiga o‘zgaruvchan xarajatlar, ming so‘m		Hisobot davrida mahsulot ishlab chiqarishning haqiqatdagi hajmi, dona	Hisobot davri haqiqatdagi ishlab chiqarish hajmiga to‘g‘ri keladigan o‘zgaruvchan xarajatlar summasi, mln so‘m
	b0	b1	q1	q1 b0	q1 b1
A	25	22	12000	300	264
B	33	30	6000	198	180
Jami	–	–	–	498	444

Doimiy xarajat summasi: o‘tgan davr –300 mln so‘m;

hisobot davri – 320 mln so‘m.

I _b =
^{е q1b1 + a1} ; (444 + 320) ґ 100 / (498 + 300)
= 95, 7%

_е q₁b₀ + a₀
bu yerda: b – i- ko‘rinishdagi mahsulotlar birligiga to‘g‘ri keladigan o‘zgaruvchan xarajatlar;
a – mahsulot hajmiga bog‘liq bo‘lmagan, lekin o‘rganilayotgan davrlar uchun mahsulot ishlab chiqarishga tegishli doimiy xarajatlar.

Sifat omili ta’sirini xolislantirish uchun mahsulotlar hajmi miqdo- rini mos ravishda standart sifat ko‘rsatkichiga nisbatan qayta hisob-kitob qilinadi yoki standart sifatga keltiriladi. Misol uchun – standart sut yog‘liligi holatining mahsulot hajmi o‘zgarishiga ta’siri (3.13- jadval).3.13-jadval

Sut sifatining uni ishlab chiqarish hajmi va tannarxiga ta’sirini neytrallash

Ko‘rsatkichlar	O‘tgan davr	Hisobot davri	O‘tgan davrga nisbatan hisobot davrida, %
Sut ishlab chiqarish xarajatlari, ming so‘m	15 000	19 800	132
Sut yog‘liligi, %	3,5	3,3	94,3
Bazis yog‘lilik, %	3,4	3,4	100
Sut ishlab chiqarish hajmi, s: haqiqatdagi yog‘lilik bo‘yicha bazis yog‘lilik bo‘yicha	25 000 25 735	30 000 29 117	120 113,1

1 ts sut tannarxi, so‘m: haqiqatdagi yog‘lilik bo‘yicha bazis yog‘lilik bo‘yicha

600 583

660 680

110 116,6

Jadvaldan ko‘rinib turibdiki, sut yog‘liligini hisobga olgan holda hisoblangan ko‘rsatkichlar sifat omilini xolislantirishsiz aniqlangan ko‘rsatkichlardan jiddiy farq qiladi: sut ishlab chiqarish hajmi yog‘lilik hisobga olinmagan holdagisi o‘tgan yildan 20 % yuqori, bazis yog‘lilikka qayta hisoblashda – 13,1 %ga. Uning yog‘liligi hisobga olinmay haqiqatdagi sut tannarxi 660 so‘mni tashkil etadi, bazis yog‘lilikka qayta hisoblashda – 680 so‘m. Birinchi holatda u 10 %ga, ikkinchisida

– 16,6 %ga oshdi. Demak, sifat ko‘rsatkichi asosida turli sifatdagi bir xil mah- sulotlarni to‘g‘ri taqqoslash va o‘rganish imkoniyati bo‘lar ekan.
Iqtisodiy tahlilda mahsulotlarning jami mahsulot hajmi tarkibidagi salmog‘i yoki strukturasini o‘zgarishi ham mazkur ko‘rsatkichlarni o‘zaro taqqoslashda ayrim noaniqliklarni keltirib chiqaradi. Shuning uchun taqqoslanayotgan ko‘rsatkichlarni bir xil strukturaga keltirish uchun, haqiqatdagi mahsulot ishlab chiqarish hajmi bazis davr strukturasiga qayta hisoblanishi zarur.
3.14-jadval