1-mavzu. Jahon iqtisodiyoti rivojlanishida xalqaro moliya munosabatlarining roli Reja

15-MAVZU. Yevrobozorlarning yuzaga kelishi va ulardagi operasiyalar


Reja
15.1. Yevrobozorlar va ularga xos xususiyatlar.
15.2. Yevrokredit bozori.
15.3. Yevrovalutadagi qimmatli qog‘ozlar bozori.


Tayanch so‘z va iboralar.
Jahon ssuda kapitallar bozori, pul bozori, kapital bozori, yevrobozor yevrovaluta, yevrodollar, yevrovaluta bozori, transmilliy bank, yevrokredit LIBOR, spred, LIBID, stend-bay va rollover shartlaridagi yevrokreditlar, yevrodepozitlar, jahon qimmatli qog‘ozlar bozori, yevroqimmatli qog‘ozlar, chet el obligatsiyalari, yevroobligatsiya, yevroaksiya, yevrotijorat veksellari, yevroveksel, yevrovaluta depozit sertifikatlari, yevronota.
15.1. Yevrobozorlar va ularga xos xususiyatlar
Jahon ssuda kapitallar bozori ikkita o‘zaro bir-biri bilan bog‘liq asosiy sektorga ajraladi va uning tarkibida yevrobozor yetakchilik qiladi.
Birinchi sektor asosan yirik banklar o‘rtasidagi qisqa muddatli 1 kundan 1 yilgacha bo‘lgan depozit-kredit operatsiyalarni qamrab olgan jahon pul bozori hisoblanadi. Iqtisodiyot tarixida pul bozori veksel bozori bilan birgalikda Londonda paydo bo‘lganligiga guvoh bo‘lish mumkin. Bugungi kunda zamonaviy pul bozori deganda banklar tomonidan birinchi darajali qarzdorlarga beriladigan yuqori likvidli blankali, talab qilib olinguncha kreditlar bozori tushuniladi.
Jahon ssuda kapitallari bozorining ikkinchi sektori kapital bozori hisoblanib, uni ikkita asosiy segmentga ajratish mumkin. Birinchisi an'anaviy o‘rta va uzoq muddatli xorijiy kreditlar va ikkinchisi 1968-yilda shakllana boshlagan, 1 yildan 15 yilgacha va undan ortiq muddatlardagi kreditlar bozorini o‘zida mujassamlashtirgan yevrokredit bozori hisoblanadi.
Xalqaro ssuda kapitallari bozorida yevrobozor muhim rol o‘ynaydi. Yevrobozorning rivojlanishi va jahon moliyaviy integratsiyasi jahon iqtisodiyoti taraqqiyoti uchun ijobiy ta’sir ko‘rsatuvchi elementlardan sanaladi. Jahon bo‘ylab moliyaviy resurslarni samarali qayta taqsimlash imkonini beradi, tashqi to‘lovlar muvozanati buzilganda yuzaga keluvchi muammolarni bartaraf etish yo‘llarini ishlab chiqadi, iqtisodiy agentlarga risklardan himoyalanish uchun muhim vositalarni taqdim etadi. Umuman olganda, ushbu bozor moliya bozorida raqobatni kuchaytirib, moliya-kredit muassasalarining ko'rsatadigan xizmatlari qiymatini kamaytirishga turtki beradi.
Yevrobozorning rivojlanishi jahon bo‘yicha moliyaviy resurslarga bo‘lgan talab va taklif nisbatini erkin ta’minlanishiga sharoit yaratib beradi. Ushbu bozor korxona va tashkilotlarning moliyaviy resurslarga bo'lgan ehtiyojini bir mamlakat ichidagi, ya’ni juda kam imkoniyalar mavjud boigan va nisbatan qattiq tartibga solinadigan kapital bozoridan emas, balki turli qiyinchiliklar yoki turli murakkabliklardan ancha xoli boigan, erkin bozor iqtisodiyoti tamoyillari amal qiladigan bozor — yevrobozor qondirishi mumkin.
Yevrobozor — xalqaro va milliy moliya bozorining bir qismi boiib, unda kreditlar va qarzlar bo‘yicha operatsiyalar yevrovalutalarda amalga oshiriladi. Yevrovalutalar bozori o‘z ichiga banklararo bitimlarni va bankning mijozi boimagan shaxslar bilan amalga oshiriladigan operatsiyalarni ham qamrab oladi. Yevrovalutalar bozorining asosiy xususiyati undagi foiz stavkalar jahonda yetakchi moliyaviy markazlarning banklararo foiz stavkalari asosida shakllangan boiadi. Odatda, bu London banklararo foiz stavkasi hisoblanadi. 1950-yillar oxirida yevrovaluta bozori shakllana boshlagan.
Yevrovaluta bu mamlakatdan tashqaridagi kredit muassasalariga qo'yilgan va ushbu mamlakatni huquqni va iqtisodiyotni tartibga soluvchi organlari nazoratidan chetda boigan ixtiyoriy shakldagi pul birliklari hisoblanadi. Yevrovalutadagi «Yevro» so‘zi jahondagi ixtiyoriy erkin ayirboshlanadigan valutalarga nisbatan qoilaniladi. Masalan, AQSHda yapon ienasi «Yevroiena» hisoblanadi. Yevrovalutada, ya’ni mamlakat uchun xorijiy valutada beriladigan xalqaro bank kreditlarining qariyb 50% dan ortiq qismi AQSH dollarida ajratiladi.
Dastlab, yevrodollar deganda AQSHdan tashqarida yevropa banklariga chet ellik fuqarolar tomonidan qo'yilgan dollarlar tushunilgan. XIX asrning oxirlarigacha, ya’ni yevropa banklari tomonidan 3 oylik veksellar depozitlar orqali to'lash yo‘lga qo‘yilishiga qadar AQSHdan tashqarida dollarda qo‘yilgan depozitlar amaliyotda ko‘plab uchragan. Hozirgi kundagi yevrodollar bozorining avvalgi yevrodollar bozoridan farqli jihatlari quyidagilarda namoyon bo‘ladi:
— xalqaro foiz stavkalarining mavjudligi;
— bozor ishtirokchilari soni va operatsiyalarining ko‘pligi;
— AQSHdan tashqarida dollaridagi depozitlarning kamayishi.
Dastlabki yevrodollarlar, 1950-yillarning oxirida xalqaro banklararo vakillik munosabatlari negizida paydo bo‘lgan. Agar AQSH dollaridagi depozit egasi o‘z depozitini Amerika bankidan xorijiy bankka o‘tkazsa, amaliyotda yevrodollarlar paydo bo‘lgan. AQSH dollarining yevrodollarga aylanish xususiyati xorijiy banklarga qo‘yilgan AQSH dollaridagi depozitlardan AQSHdan boshqa barcha mamlakatlarda kredit resursi sifatida foydalanish mumkinligi bilan belgilanadi. 1960-yillardan boshlab yevrovaluta bozori o‘z tarkibiga AQSH dollaridan tashqari jahon iqtisodiyotida yetakchi boigan mamlakatlarning valutalarini ham ola boshladi.
Yevrovaluta bozori quyidagi omillar asosida rivojlangan:
— tashqi iqtisodiy faoliyatda xalqaro valuta-kredit xizmatlarini ko‘rsatish turlarini oshirishga boigan ehtiyoj;
— 1950—1960-yillarda jahondagi vetakchi valutalar erkin konvertatsiyasining amaliyotga joriy etilishi;
— mamlakatlar milliy qonunchiligining erkinlashtirilishi hisobiga mahalliy banklar va firmalar foyda olish maqsadida o‘z mablag'larini xorijiy banklarga joylashtirishlarini rag'batlantirish.
AQSHda 1957-yilda foiz stavkalarning tushishi hisobiga talab qilib olinguncha va 30 kunlik depozitlar bo‘yicha foizlarni toiashni to'xtatilishi natijasida, ko‘plab investorlar o‘zlarining AQSH dollaridagi mablagiarini xorijiy mamlakatlar banklariga joylashtirishni afzal bilishdi. Bu esa, o‘z navbatida yevrodollarning yuzaga kelisliiga sabab boidi. 1981-yilda Nyu-Yorkda erkin bank zonasining tashkil etilishi, ya’ni norezidentlar bilan bank operatsiyalari rejimi yoki tartibi yevrovaluta bitimlarini amalga oshirish tartibi bilan qariyb bir xil bo‘lgan rejimning paydo bo‘lishi hisobiga yevrodollar bozori tarkibiga AQSH ham qo‘shildi. «Yevrovaluta» atamasi Osiyo mintaqasida foydalaniladigan AQSH dollarlari (osiyo dollari), Arab mamlakatlarida ishlatiladigan AQSH dollarlari (arab mamlakatlari dollari), neft mahsulotlari savdosida foydalaniladigan AQSH dollarlari (neft dollarlari)ga nisbatan ham qo‘llaniladi.
Yevrobozor ma’lum bir davlat bozori maqomiga ega emas. Shuning uchun mazkur bozordagi operatsiyalar ma’lum bir davlatning soliq yoki valutani tartibga solish tizimi ostida amalga oshirilmaydi.
Jahon iqtisodiyotida ko‘plab moliya-kredit tashkilotlarini o‘zida mujassamlashtirgan bir qator xalqaro moliyaviy markazlar mavjud bo‘lib, ular yetakchi sanoatlashgan mamlakatlarda faoliyat yuritib, takomillashib kelmoqda. Ayni paytda bunday xalqaro moliyaviy markazlar rivojlanayotgan mamlakatlarda ham shakllanmoqda.
Hozirgi kunda jahon yevrobozorining asosini Nyu-York, London, Syurix, Frankfurt-na-Mayn, Tokio, Singapur, Syangan shaharlari tashkil etmoqda. 1980-yillarda Bagama orollari, Panama, Baxrayn kabi yangi moliyaviy markazlar ham jahon iqtisodiyotida shakllana boshladi.
Ushbu bozorlarning hududiy va milliy bozorlardan ajratib turuvchi o‘ziga xos xususiyati quyidagilarda namoyon bo‘ladi:
— ularda xalqaro hisob-kitob birliklari (xususan SDR, yevro, AQSH dollari) va erkin ayirboshlanadigan valutalarda yirik miqdordagi moliyaviy resurslar aylanmasi amalga oshiriladi. Yevrovaluta bozorida foydalaniladigan AQSH dollarining bozor savdo aylanmasidagi ulushi kamayish tendensiyasiga ega bo‘lsa ham, amalga oshiriladigan operatsiyalarda u yetakchilik qilib kelmoqda. Yevrobozordagi operatsiyalarda yevro, yevroshvetsariya franki, yevrofunt sterling va boshqa yetakchi valutalarning ulushi ko‘payib bormoqda;
— valuta-kredit operatsiyalarining universallashuvi sodir boMadi. Ushbu bozorda nafaqat kredit, balki valuta va turli kafolatlar bilan bo'yicha operatsiyalar sug‘urta xizmatlari hamda qimmatli qog‘ozlar bozori uzviy bog‘liq ravishda amalga oshiriladi;
— ularda eng ilg‘or va zamonaviy aloqa hamda kommunikatsiya vositalaridan foydalaniladi. Yevrobozordagi bitimlar eng zamonaviy texnologiyalar, internet, telefon, telefaks va boshqa vositalar bilan amalga oshiriladi hamda mazkur bitimlarni asosiy hujjat sifatida qayd etish ham mumkin. Bu kabi bitimlarni amalga oshirishda kafolatni kontragent bankining maqomi, bozordagi o‘rni, obro‘si yoki tomonlarning xalqaro reyting agentliklari tomonidan berilgan yuqori reyting (AAA) ko‘rsatkichlari beradi. Bugungi kundagi internetbenking elektron texnologiyasi mijozlarga bankning masofaiy xizmat ko'rsatish rejimidagi maxsus terminallari yordamida yer sharining istalgan nuqtasida joylashgan mijoz bilan turli bitimlarni tuzish imkonini beradi;
— kichik va o‘rta darajadagi qarz oluvchilarning ushbu bozorda ishtiroki cheklangan;
— kuchli tarkibiy tuzilmaga ega (jahonning 500 ga yaqin eng yirik banklari ushbu bozordagi operatsiyalar bilan shug‘ullanadi). Yevrobozorning institutsional asosini ko‘plab mamlakatlarda o'zining filiallari bilan turli moliyaviy operatsiyalarni amalga oshiruvchi transmilliy banklar (TMB) tashkil etadi;
— yevrovalutadagi operatsiyalarning milliy valutadagi operatsiyalarga nisbatan daromadliligining yuqoriligi. Xususan, turli davlatlar bilan taqqoslanganda yevrodepozitlar bo‘yicha foiz stavkalar yuqori, yevrokreditlar bo‘yicha foiz stavkalar esa past bo‘ladi. Chunki, yevrodepozitlar bo‘yicha ma’lum bir markaziy bankda majburiy zaxiralash tizimi amalga oshirilmaydi, depozit bo‘yicha foiz to‘lovlariga daromad solig‘i solinmaydi.
Yevrobozordagi operatsiyalarning bir qator turlarini ajratib ko‘rsatish mumkin. Xususan:
— kreditlarni taqdim etish;
— qisqa muddatli bitimlar;
— evroobligatsiyalarni chiqarish.
Yevrobozor davlatlarning tashqi defitsitlarni moliyalashtirish va ulardagi ortiqcha kapital chiqib ketish jarayoniga ko‘mak beradi. Jahon iqtisodiyoti uchun ushbu bozorning afzalligi moliyaviy resurslarni samarali qayta taqsimlashda siyosiy jihatdan betaraf ekanidir.