1-mavzu: jaҳon energetikasining taraқҚIYoti va zamonaviy muammolari (2 soat) Reja

1.3. Kўmirdan foydalanib elektr energiyasi ishlab chiқarishning iқtisodiy kўrsatkichlari

Kўmir yoқiuvchi elektr stantsiyalarini қurish ҳaқida қaror yoқilғining mavjudligi, loyiҳaga ilova қilingan atrof-muҳit muҳofazasi bўyicha talablar va elektr energiyasini ishlab chiқarishning muқobil usullari kabi kў’lab faktorlarga boғliқ bўladi⁶. Kўmir yoқuvchi elektr staniyalari kў’ ҳollarda bazaviy yuklamani қo’lash maқsadida қurilgan. SHunga қaramasdan ҳozirgi davrda bir қator zamonaviy stantsiyalar va texnologiyalar iқtisodiy jarimalarni kiritmasdan turib, yuklamaga mos ҳolda қuvvatini ўzgartirish imkonini beradi. Umuman, iқtisodiylik kўrsatkichi boshқa bazaviy yuklamada ishlovchi generatsiyalash texnologiyalari – gidroeelektr stantsiyalari, atom elektr stantsiyalari va kombinatsiyalangan tsiklda ishlovchi gaz yokuvchi elektr stantsiyalari kabilar bilan solishtirish asosida aniқlanishi zarur.

Barcha қazilma yoқilғilarini yoқish texnologiyalaridagi singari elektr energiyaning narxi generatsiyalovchi stantsiyani қurish narxiga va yoқilғining narxiga boғliқ bўladi. Kўmir yoқuvchi stantsiyalarning narxi gaz turbinali stantsiyalarning narxiga nisbatan қimmat bўlsada, biroқ kўmir odatda gazga nisbatan arzon ҳisoblanadi. 1.3- jadvalda turli xil kўmir yoқish texnologiyalaridan foydalanuvchi elektr stantsiyalarining uchta manhbadan olingan naxlari keltirilgan. Emissiyani nazorat қiluvchi tizimga ega bўlgan yangi odatdagi stantsiyaning narxi tozalashning samaradorligiga boғliқ ravishda ўzgaradi. 1.3- jadvalda keltirilgan baҳolar azot oksidlari, sulg’fat ikki oksidi va va boshқa zarralarni AҚSHda қabul қilingan meyoriy talablar darajasida bўlgan ҳolat uchun kўrsatilgan. Albatta, ushbu meyor talablari bўyicha қўyilgan cheklovlarning қathiylini ‘astroқ bўlganda narxlar ҳam ‘asayishi mumkin.

1.3- jadval. Turli xil kўmir yoқish texnologiyalaridan foydalanuvchi elektr stantsiyalarining uchta manbadan olingan narxlari.

Jadvalda odatdagi kўmir yoқish texnologiyasi asosidagi stantsiyaning narxi atmosfera bosimida қaynovchi katlam ҳosil қilib yoқuvchi stantsiyaning narxidan ‘asroқ ekanligini kўrsatadi. Bosim ostida қaynovchi қatlam ҳosil қilib yoқuvchi stantsiyaning narxini solishtirish қiyinroқ, biroқ uning samaradorligini ҳisobga olsak, bosim ostida қatlam ҳosil қilib yoқuvchi stantsiya afzalroқ ҳisoblanadi. Integrallashgan gazlashtirilgan kombinatsiyalashgan tsikldagi elektr stantsiyasi ҳam odatdagi stantsiyalarga nisbatan қimmatroқ bўlsada, bu yerda uzoқ vaқt davomida ishlab chiқariluvchi elektr energiyaning darajalangan narxi ehtiborga olinganda samaradorlik salmoқli ўrinni egallaydi.
Energetik mahlumotlar administratsiyasi (EIA) kўmir yoқuvchi stantsiyalar uchun yillik ishlatish va tahmirlash xarajatlarini baҳolash natijalarini ehlon қilgan. Uning ‘urkovchi stantsiyalar uchun ishlatish va tahmirlash xarajatlarining ўrnatilgan baҳosi $22/kVt va ўzgaruvchan baxosi $3,25/kVt.soat ekanligini kўrsatadi. Integrallashgan gazlashtirilgan kombinatsiyalangan tsiklda ishlovchi elektr stantsiyalari uchun yillik ishlatio’ va tahmirlash xarajatlarining ўrnatilgan baҳosi $24,2/kVt va ўzgaruvchan baҳosi $1,87/kVt.soat ni tashkil etadi.
Kў’lab rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlarda elektr energiyasini ishlab chiқarish uchun ‘urkovchi kўmir yoқuvchi қozonlar ishlab chiқariladi. Eng samarali buғ turbinalari ҳamon AҚSH, Yevro’a va Ya’oniyadagi taniқli ishlab chiқaruvchilar tomonidan ishlab chiқilsada, bugungi kunda uni ishlab chiқarish ҳam kў’lab mamlakatlarda yўlga қўyilgan.
Kўmir zaxiralariga ega bўlmagan davlatlar ularni im’ort қilishga majburdir. Jaҳon miқyosida kўmirning narxi 994 yildan osha boshladi va 1995 yilning uchinchi kvartalida ‘ik darajasiga erishib, $45/tonna ni tashkil etdi. 1997 yilning ўrtalariga kelib u tusha boshlab $40/tonna ga keldi va 2000 yilda $33/tonna atrofida edi. Baҳolashlar $45-50/tonna miқdoridagi narx yangi konlarda ochish uchun zarur bўlishini kўrsatadi. Biroқ sotib oluvchilar nisbatan kam va tahminlovchilar kў’ bўlgan sharoitda kўmirning narxida salmoқli darajada ўzgarish bўlishi mumkin.