1-mavzu: Korxonalarning tashkiliy xuquqiy shaklllari Reja

Ajnabiy davlatlar, ajnabiy fuqarolar mulkiga asoslangan korxonalar.
Soxalarga karab korxonalarni quyidagi shakllarga ajratish mumkin: moddiy ishlab chiqarish sohasidagi; transport; qurilish; aloqa; muomala; xizmat; tahlim; infratuzilma (infrastruktura); boshqaruv sohalaridagi hamda jamoat jamiyatlari va diniy tashkilotlar korxonalariga.
Korxonalar yuqorida keltirilgan shakllariga, yahni mulk shakliga va soxalariga mos holda va alohida belgilariga qarab turlarga tasniflanadi.
Ishlab chiqarish masshtabi (hajmi)ga qarab kichik, o’rta va yirik korxonalarga turlanadi.
Xo’jalik yuritish shakllariga qarab korxonalar aktsioner (ochik, yopiq) korxonalar, shirkat (kooperativ), ijara korxonalariga tasniflanadi.
Mahsulot ishlab chiqarish bo’yicha ixtisoslashuviga qarab, ixtisoslashgan, universal va aralash korxonalarga bo’linadi.
Korxonalar ishlab chiqarish mahsuloti yoki xizmat turlariga qarab juda keng tasnifga egadir. Masalan: aviasiya zavodi, tekstil fabrikasi, konditer zavodi, avtokorxona, tijorat banki, mehmonxona, savdo uyi, shifoxona, universitet, maktab, machit va hokazolar. Ayni ushbu turlariga karab aksariyat korxonalarga nomlar qo’yiladi.
Iqtisodiy islohotlar jarayonida vujudga kelgan korxonalarning mustaqilligini mustahkamlash, yahni iqtisodiy munosabatlarga moslashuvchanligini tahminlash uchun maxsus tashkiliy tarkibga ega bo’lgan birlashmalar tashkil qilish ehtiyojini tug’diradi. Bularga konsern, korporasiya, assositsiya, xolding kompaniyasi, moliya-sanoat guruhi, agrofirma kabilar kiradi.
Bunday birlashmalar respublikada faoliyat ko’rsatib kelmoqda. Ularga qisqacha tasnif berib o’tamiz.
Konsernlar. Kontsern - yirik birlashmalar va korxonalarni to’la boshqarish hukuqi bilan shartnoma asosida birlashtirgan tashkiliy-tarkibiy tuzilmadir.
Kontsern yirik masshtabdagi ishlab chiqarish, kooperatsiyalash va kombinatsiyalash imkoniyatlariga egadir. Kontsern korxonalarni xo’jalikni to’la boshqarish xuquqlari asosida birlashtiradi. O’z tarkibiga kirgan korxonalarga yuqori idora vazifasini bajaradi.
Kontsern yuridik shaxs hisoblanadi, uni vazifa va funktsiyalarini bajaradi. Kontsernlar asosan korxonalarni xududiy belgilari bo’yicha birlashtiradi. Tashkiliy tarkib nuqtai nazardan hissadorlik jamiyatlariga yaqin bo’lib, u turli mulkchilik shakllaridagi hissadorlik kompaniyalarni va korxonalarni birlashmasidir.
Kapitalni, ishlab chiqarish quvvatini kontsentratsiyalash, ishlab chiqarishni diversifikatsiya qilish imkoniyatlari bilan o’zgaruvchan bozor konhyukturasiga turg’unligini tahminlaydi, investitsion resurslardan samarali foydalanishni tashkil qila oladi.