1-mavzu: Metrologiyaga oid asosiy tushunchalar va qoidalar

Uzunlik birliklarining nomlari
Birliklarning xalqaro birliklar tizimi bo‘yicha qiymatlari
1	2	3
1	ARPA doni = 6 ishchi ot yoli	1 arpa doni = 3,472 mm = 3,472х10^– 3 m
2	barmoq = 6 arpa doni	1 barmoq = 20,832mm = 20,832х10^– 3 m
3	Yog‘och (yig‘och) = 12000 qadam	1 yog‘och = 9000 m = 9 km
4	Ot yoli	1 ot yoli = 0,5786 mm = 0,5786х10^– 3 m
5	Farsax	1 farsax = 12000 qadam 8500 m. 1 farsax = 9000 qadam  6000 m.
6	Tutam = 4 barmoq	1 tutam = 83,328 mm = 83,328х10^– 3 m (O‘rta Osiyo)
7	Chaqirim = 1200 qadam = = 1200 yo‘l qari=1800 qari	1 chaqirim = 1066 m (O‘rta Osiyo)
8	shar = 4000 qadam	1 shar = 3000 m = 3 km
9	qadam = 1 yo‘l qari = 1,5 qari	1 qadam = 74,9952 mm = 0,75 m
10	qari = 6 tutam	1 qari = 499,968 mm = 0,5 m
11	qarich	1 qarich = 19 – 21 sm (O‘rta Osiyo)
1	2	3
12	quloch	1 quloch  142 sm (Buxora) 1 quloch  167 sm (Farg‘ona)
13	gaz	1 gaz = 106 – 107 sm (Xorazm, yer o‘lchash ishlarida) 1 gaz  61 sm (Xorazm, gazmol o‘lchash 1 ishlarida) 1 gaz  79 sm (Buxora, qurilish ishlarida) gaz  102 sm (Buxora, gazmol o‘lchash ishlarida) 1 gaz = 68,6 – 70,7 sm (Samarqand, Toshkent, Farg‘ona)
14	Alchin	1 alchin = 71 sm (O‘rta Osiyo)
15	Milya	1 milya = 1609 m (AQSH, Angliya) 1 milya = 7 versta = 7467,6 m (Rossiya) 1 dengiz milyasi = 1852 m (Xalqaro dengizchilik ishlarida)
16	Versta	1 versta = 1066,8 m (Rossiya)
17	Arshin	1 arshin = 71 sm (Rossiya)
18	Yard	1 yard = 3 fut = 91,44 sm (Angliya)
19	fut	1 fut = 12 dyum = 30,48 sm (Rossiya, G‘arb mamlakatlari)

2. 
   – jadval
   

Qadimiy massa birliklari

№	Massa birliklarining nomlari	Xalqaro birliklar tizimidagi qiymatlari
1	2	3
1	ARPA doni	0,04095 g = 0,00004095 kg (O‘rta Osiyo)
2	Misqol	4,53 – 4,55 g (Xorazm, X – XIX asrlar) 4,8 g (Buxora, XVI – XIX asrlar) 4,46 g (Samarqand, VI – VIII asrlar) 4,55 g (Farg‘ona, XIX asr)
3	qadoq	409,5 g = 0,4095 kg (O‘rta Osiyo)
4	Kumush tosh	1023,75 g = 1,02375 kg (O‘rta Osiyo)
5	Oltin tosh	2047,50 g = 2,0475 kg (O‘rta Osiyo)
6	To‘rtdan bir pud	4095,0 g = 4,095 kg (O‘rta Osiyo)
7	Yarim pud	8190,0 g = 8,190 kg (O‘rta Osiyo)
8	pud	16380,0 g = 16,38 kg (Rossiya)
9	Kichkina botmon	131040 g = 131,04 kg (O‘rta Osiyo)
10	botmon	163800 g = 163,80 kg (O‘rta Osiyo)
1	2	3
11	Katta botmon	262080 g = 262,08 kg (O‘rta Osiyo)
12	Eng katta botmon	327600 g = 327,60 kg (O‘rta Osiyo)
13	G‘ichcha	1/1024 botmon = 168 kg (Toshkent, XIX asr)
14	Daxsar	1/4 botmon = 40,95 kg
15	O‘nimsar	1/16 botmon = 10,2375 kg
16	Ilcha	1/512 botmon  336 g (Toshkent, XIX asr)
17	Qop	65 – 66 kg (O‘rta Osiyo, XIX asr)
17	Draxma	1,772 g (Angliya)
18	Zolotnik	4,27 g (Rossiya)
19	Unsiya	16 draxma = 28,35 g (Angliya)
20	Funt	453,6 g (Angliya) 409,5 g (Rossiya)

2. 
   – jadval Qadimiy hajm birliklari
   

№	Nomi	SI tizimi birliklari bo‘yicha qiymati	№	Nomi	SI tizimi birliklari bo‘yicha qiymati
1	Mudd	1,055 litr	14	Milva	4,225 litr
2	Osham	15 – 20 sm^3	15	Tomchi	0,05 ml
3	Osh qoshiq	15 – 20 sm^3	16	Filj	311 litr
4	Piyola	 0, 4 litr	17	Xarruba	0,129 litr
5	Puta	9,3 dm^2	18	Xuplam	15...20 ml
6	Savray	 1,5 litr	19	Qayl	22,08 litr
7	sanoch	 1,5 litr	20	Chetvert	 3 litr (Rossiya)
8	sarjin	0,5x1x2m^3 = 1m^3	21	Barrel	159 litr
9	Ashir	6 litr	22	Bushel	36,37 litr (Angliya) 35,24 litr (AQSh)
10	Birshola	8,5 litr	23	Vedro	12,3 litr (Rossiya)
11	Laux	520 litr	24	Gallon	4,546 litr (Angliya) 3,785 litr (AQSh)
12	Maxtum	 17 litr	25	Pinta	0,568 litr (Angliya) 0,473 litr (AQSh)
13	Metre	10,3 litr

4. – jadval Qadimiy yuza birliklar

№	Yuza birliklarining nomlari	Xalqaro birliklar tizimidagi qiymatlari
1	Tanob	4037 – 4097 m^2 (Xorazm) 2731 – 2845 m^2 (Buxora, Samarqand, Surxondaryo) 1821 m^2 (Farg‘ona, Toshkent, Chimkent)
2	Akr	4046,9 m^2 (Angliya)
3	Desyatina	10925,4 m^2 (Rossiya)

2. 
   – rasm. Qadimiy o‘lchovlar va o‘lchash birliklari.
   

2. 
   – rasm. Odam tanasi a’zolariga asoslangan o‘lchash birliklari.
   

Metrologiya bo‘yicha asosiy atamalar
Metrologiyada sohasida ishlatiladigan ayrim tushunchalar va ularning ta’riflarini quyida keltirib o‘tamiz:
Metrologiya – o‘lchashlar, ularning birliligini ta’inlash usullari va vositalari hamda kerakli aniqlikka erishish yo‘llari haqidagi fan.
Nazariy metrologiya – metrologiyaning fundamental asoslarini ishlab chiqish predmeti bo‘lgan sohasidagi metrologiya bo‘limi.
Qonunlashtiruvchi metrologiya – metrologiya bo‘yicha milliy idora faoliyatiga qarashli va birliklar, o‘lchash usullari, o‘lchash vositalari va o‘lchash laboratoriyalariga davlat talablarini o‘z ichiga olgan metrologiya qismi.
Amaliy metrologiya – nazariy metrologiya ishlanmalarini va qonunlashtiruvchi metrologiya qoidalarini amaliy qo‘llanish masalalari bilan shug‘ullanuvchi metrologiya bo‘limi.
Kattalik – sifat jihatidan ajratilishi va miqdor jihatidan aniqlanishi mumkin bo‘lgan hodisalar, moddiy tizim, moddaning xossasidir.
Kattalik o‘lchami – muayyan miqdoriy ob’yekt, tizim, hodisa yoki jarayonga tegishli bo‘lgan kattalikning miqdoriy aniqlanganligi.
Kattalikning qiymati – kattalik uchun qabul qilingan birliklarning ma’lum bir soni bilan kattalikning o‘lchamini ifodalash.
Parametr – berilgan kattalikni o‘lchashda yordamchi sifatida qaraladigan kattalik.
O‘lchash vositasi – metrologik tavsiflari me’yorlangan (MTM), o‘lchami (belgilangan xatolik chegarasi) ma’lum vaqt oralig‘ida o‘zgarmas deb qabul qilinadigan, kattalikning o‘lchov birligini qayta tiklaydigan va (yoki) saqlaydigan, o‘lchashlar uchun mo‘ljallangan texnik vosita.
Kattalik o‘lchovi – o‘lchov qiymatlari belgilangan birliklarda ifodalangan va zarur aniqlikda ma’lum bo‘lgan bir yoki bir nechta berilgan o‘lchamlarning kattaligini qayta tiklash va (yoki) saqlash uchun mo‘ljallangan o‘lchash vositasi.
Etalon (o‘lchashlar shkalasi yoki birligi etaloni) – kattalikning o‘lchamini qiyoslash sxemasi bo‘yicha quyi vositalarga uzatish maqsadida shkalani yoki kattalik birligini qayta tiklash va (yoki) saqlash uchun mo‘ljallangan va belgilangan tartibda etalon sifatida tasdiqlangan o‘lchashlar vositasi yoki o‘lchash vositalarining majmui.
Birlamchi etalon – birlikni mamlakatda (shu birlikni boshqa etalonlariga nisbatan) eng yuqori aniqlik bilan qayta tiklanishini ta’minlaydigan etalon.
Maxsus etalon – birlikning alohida sharoitlarda qayta tiklanishini ta’minlaydigan va bu sharoitlar uchun birlamchi etalon bo‘lib xizmat qiladigan etalon.
Davlat etaloni – davlat hududida ushbu kattalikning boshqa barcha etalonlari bilan qayta tiklanadigan, birliklarning o‘lchamlarini aniqlash uchun asos sifatida xizmat qilishi vakolatli davlat idorasining qarori bilan tan olingan etalon.
Ikkilamchi etalon – birlikning o‘lchamini mazkur birlikning birlamchi etalonidan oladigan etalon.
Nusхa – etalon – birlikning o‘lchamini ishchi etalonlarga uzatish uchun mo‘ljallangan ikkilamchi etalon.
Ishchi etalon – birlikning o‘lchamini ishchi o‘lchash vositalariga uzatish uchun mo‘ljallangan etalon.
Xalqaro etalon – milliy etalonlar bilan qayta tiklanadigan va saqlanadigan birliklar o‘lchamlarini muvofiqlashtirish uchun xalqaro kelishuv bo‘yicha xalqaro asos sifatida qabul qilingan etalon.
Milliy etalon – mamlakat uchun boshlang‘ich etalon sifatida xizmat qilishi rasmiy qaror bilan tan olingan etalon.
O‘lchashlar birliligi – o‘lchash natijalari rasmiylashtirilgan kattaliklar birliklarida ifodalangan va o‘lchashlar xatoligi berilgan ehtimollik bilan belgilangan chegaralarda joylashgan o‘lchashlar holati.
O‘lchashlar birliligini ta’minlash – O‘BT Qonunlar, shuningdek o‘lchashlarning birliligini ta’minlashga qaratilgan davlat standartlari va boshqa me’yoriy hujjatlarga muvofiq o‘lchashlar birliligiga erishish va saqlashga qaratilgan metrologik xizmatlar faoliyati.
Metrologik xizmat – bu o‘lchashlar birliligini ta’minlash ishlarini bajarish va metrologik tekshiruv va nazoratni amalga oshirish uchun qonunga muvofiq tashkil etiladigan xizmat.
Davlat metrologik xizmati – bu mamlakatda o‘lchashlar birliligini ta’minlash bo‘yicha ishlarni mintaqalararo va sohalararo darajada bajaruvchi va davlat metrologik tekshiruvi va nazoratini amalga oshiruvchi metrologik xizmat.
Metrologiya bo‘yicha milliy idora – davlatda o‘lchashlar birliligini ta’minlash ishlariga rahbarlikni bajarishga vakolatli davlat boshqaruv idorasi.
Metrologik tekshiruv – o‘lchash jarayoni elementlarini me’yoriy hujjatlar talablariga muvofiqligini aniqlash va tasdiqlashni o‘z ichiga olgan vakolatli idoralar va shaxslar faoliyati.
Metrologik nazorat – o‘lchash jarayoni elementlarining holati, ishlatilishi va o‘rnatilgan tartibda metrologik qoidalar amalga oshirilganligini baholash uchun vakolatli idoralar va shaxslar faoliyati.
O‘lchash vositalarini tekshiruvdan o‘tkazish – o‘lchash vositalarining belgilab qo‘yilgan texnikaviy talablarga muvofiqligini aniqlash va tasdiqlash maqsadida davlat metrologiya xizmati idoralari (vakolat berilgan boshqa idoralar, tashkilotlar) tomonidan bajariladigan amallar majmui.
O‘lchash vositalarini kalibrlash – metrologik jihatlarning haqiqiy qiymatlarini va o‘lchash birliklarining qo‘llashga yaroqliligini aniqlash hamda tasdiqlash maqsadida kalibrlash laboratoriyasi bajaradigan amallar majmui.
Takrorlash uchun savollar:

1. 
   Metrologiyaning rivojlanish tarixi haqida yana nimalarni bilasiz,
   
2. 
   Metrologiya fan sifatida qanday shakllandi?
   
3. 
   Metrologiyaning fan sifatida shakllanishida qaysi olimlarning hissasi bor deb hisoblaysiz?
   
4. 
   Metrologiya sohasida ishlatiladigan asosiy atamalar va tushuchalarni ayting. 5. Qadimiy va qo‘hna o‘lchov birliklaridan yana qaysilarni bilasiz?