1-mavzu. Nutq a’zolari haqida umumiy ma’lumot. Nutq sistemasininganotomo-fiziologik tuzilishi. Reja: Nutq a’zolari haqida ma’lumot 2

13-mavzu. Nutqida nuqsoni bor bolalar rivojlanishining psixo-fiziologik xususiyatlari. Kar soqovlik.
Reja:

1. 
   
   Nutqida nuqsoni bor bolalarning psixik xususiyatlari.
   
2. 
   
   Nutqida nuqsoni bor bolalarda diqqat.
   
3. 
   
   Nutqida nuqsoni bor bolalarda xotira va tafakkur.
   
4. 
   
   Kar soqovlik.
   

Tayanch so’zlar va iboralar: nogironlik, idrok, sezgi, hotira, tafakkur, diqqat.
Nogironlikni o‘rganish inson tanasi va qudratini o'rganishda katta muvaffaqiyatlarga erishdi. Bu fanlar o‘rtasidagi o‘zaro muloqotni yanada yaxshilab, nogironlikni tadqiq etishning ma’lum bir fan tarmog‘iga ta’sirini o'rganish borasidagi savollarni qo‘ymoqda. U sotsiologiya, adabiyot, gender, ijtimoiy ish, huquq, ta’lim va tarix fanlari doirasida nogironlikni tadqiq qilish bo‘yicha bizning fikrlarimizni o’gartirmoqda.
Idrok sezgi a’zolarimizga ta’sir qilib turgan narsalarning ongda bevosita aks ettirishdir. Biz narsa va hodisalarni yaxlit holicha idrok qilamiz, ayrim xossalarni esa sezamiz. Masalan, quyoshni biz idrok qilamiz, uning yorug'ini esa sezamiz. Idrok qilish his qilish bilan birgalikda bilish jarayonida teng ishtirok etadi.
Bilish jarayonining sharti sifatida, idrok qilish jarayoni fikrlash jarayoni bilan birga keladi. Idrok qilishning bir necha xil turlari mavjud bo’lib, ular muayyan shakllari bo'yicha farqlanadi: analizatorlarning ishtirokiga ko‘ra (ko‘ruv idroki, eshituv idroki, sezish idroki, hid bilish idroki, kinestetik idrok va h.k.j; materiyaning mavjudligi shakliga ko‘ra: atrof-borliqni idrok etish, vaqtni idrok etish, harakatlarni idrok etish; psixik faolligiga ko‘ra: oldindan o‘ylangan, oldindan o'ylanmagan idrok etish.
Ulug‘ qomusiy olim Abu Rayhon Beruniy «Minerologiya» asarida sezgi va idrok haqida quyidagi fikrlarni keltirib o'tgan: «Sezgilar beshta bo‘lib, ... ular quloq bilan eshitish, ko‘z bilan ko^rish, burun bilan hidlash, til bilan tatib ko'rish va teri bilan tegib bilishdan iboratdir... ilm va ma’rifat faqatgina o'shalar orqali hosil bohadi».
«Sezgilar o'z qo‘zg‘atuvchilari orqali qo'zg'aladi. Agar uiar me’yorida bo‘lsa, yoqimli va zararsiz bo'ladi, me’yoridan ortiq bo'lsa, dardli va halokalli bodadi.
Ko'rish sezgisini nur qo'zg'atadi, eshitishni havo orqali keluvchi ovozlar qo‘zg‘atadi, hidlash havo bilan burunga uriladigan hidlar orqali paydo bodadi, ta’m ozuqaning mazasi bilan vujudga keladi. Ammo namlik bunda shartdir. Bu to'rt sezgini his etuvchi maxsus organlar mavjuddir. Beshinchi sezgi sezish esa butun badanda voqedir, ammo dastavval uni teri sezadi».
Sezgilar bilganlaridan bir bodagini fikrga yetkazsa, fikr uni yanglishlardan tozalab aqlga topshiradi. Aql uni umumiy ishga aylantiradi. Faqatgina sezgi organlari yordamida o'zlashtirilgan bilimlar xatolarga olib kelishi mumkin. Agar inson sezgilardan fikrlash va xulosa chiqarish yordamida foydalansa, ana shu sezgi­lar orqali idrok qilinadigan narsalarni o'rganishda juda katta yutuqlarga erishmog'i mumkin.
Shunday qilib, Abu Rayhon Beruniy o'sha davrdayoq sezgi va idrokning faoliyat ko‘rsatish mexanizmlarini, bunda analizatorlarning rolini, sezgi va idrokning xususiyatlari va o'zaro bog'liq jihatlarini aniq ko'rsalib berdi.
Idrokning o'ziga xos xususiyatlari quyidagicha tasniflanadi: 1) aralash va umumlashtirish: predmct va hodisalarni idrok etar ekan, inson nimalarni idrok etayotganini tushunadi va anglaydi; 2) predmetlilik: predmetlarning obrazlarini real predmetlar sifatida anglaydi; 3) yaxlitlilik: borliqdagi predmet va hodisalarning alohida sifatlari va belgilari doimiy mustahkam bog'liqlikda bo'ladi; 4) tizimlilik: kishi turli predmetlar yoki hodisalarning belgilarini yaxlit va mustahkam tizim sifatida anglaydi; 5) tanlash: bir nccha predmetlar va ko'rinishlar orasidan inson faqat bir ncchtasinigina ajratib oladi, bu uning qanday faoliyat bilan shug'ullanayotganiga, muayvan vaqtda unga qanday narsalar kerakli ekaniga va qiziqishlariga bog'liq bodadi; 6) o‘zgarmaslik: xuddi o'sha predmetlar inson tomonidan o'zgargan sharoitlarda ham bir xil qabul qilinadi (turli xil yoritilishida, turli xil qarashlarda, turli masofalarda). Lekin predmetlarning obyektiv xususiyatlari o'zgarmagan holda qabul qilinadi.
Sezgilar odatda sodda, elementar jarayonlar bo’lib hisoblanadi, idrok esa murakkab psixik jarayondir. Biz idrok qilayotgan narsalar g'oyatda xilma-xildir. Bular jumlasiga avvalo turli buyumlar (binolar, daraxtlar, mashinalar, uy jihozlari va h.k.) kiradi. Biz san’at asarlari, musiqa, rasmlarni idrok qilamiz. Og‘zaki va yozma nutqni idrok qilamiz. Bu narsa va hodisalar bir-biridan ajralgan holda emas, balki boshqa ko'plab narsalar bilan makon va vaqt jihatdan bir-biri bilan boglangan holda idrok qilinadi.
Bola dunyoga kelganda sezgilari shakllanib bo'lgan boladi. Lekin ushbu sezgilarning me’yordagi funksiyasi atrof-borliqni idrok etishlarini ta’minlaydi.
Idrok etish jarayoni to'g'ri shakllanishi uchun, maqsadga yo'naltirilgan hissiy tarbiya zarur va muhimdir. Bolaga ko‘rishni, barmoqlar bilan paypaslashni, obyektlarni eshitishni o‘rgatish kerak, ya’ni unda idrok qilish harakatlarini shakllantirish kerak.
Idrok qilish jarayonida bolada asta-sekinlik bilan ko'rish, eshitish, harakat, bilish obrazlarini orttirib boradi. Lekin bunda bo­la predmetlarning munosabatiari va belgilarini idrok qilish ja­rayonida, bu munosabatlar va belgilar so‘zlar bilan izohlangan boiishi kerak. Bu esa predmetning obrazlari haqida tasavvurlarni mustahkamlaydi, ularni yana ham aniqlashtiradi. Agar idrok qilingan obrazlar so‘zlar bilan mustahkamlangan bo'lsa, bir qancha vaqt o'tganidan keyin ham bu obrazlar bola tasavvurida tiklanishi mumkin.
Nutq buzilishlarida uchraydigan idrok jarayonining o‘ziga xos xususiyatlari.
Idrok qilishning fonematik buzilishi nutq nuqsoniga ega bolalarning hammasida kuzatiladi, bunda nutq-eshitish va nutq-harakat analizatorlari orasidagi bogdiqlik bo’libmasligi ku­zatiladi. Ma'lumki, dizartriya va rinolaliyada uchraydigan nutq harakat analizatori funksiyasining buzilishi tovushlarni eshitish orqali idrok qilishga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin (G.F. Sergeyeva).
Nutq nuqsoniga ega bo‘lgan bolalarda tovushlarni ajratishda qiyinchiliklar uchraydi, bu esa nutqning tovush tomoni rivojlanishiga o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Bular yana ikkilamchi nuqson sifatida tovushlarni talaffuz qilishga ham o‘z ta’sirini ko'rsatadi. Bunday bolalar nutqidagi kamchiliklar, artikulatsiya apparatidagi kamchiliklar asosida tovush talaffuz qilishdagi o‘zgarishlar, ko‘pgina almashtirishlar, artikulatsiya apparat o‘z funksiyasini toiiq bajarmasligi natijasida fonematik qabul qilishiga birinchi o'rinda ta’sir qilib, uning shakllanishiga yo‘l qo^lymaydi.
Ba’zida nutq nuqsoniga ega bolalar ba’zi bir tovushlarni eshitib, ajratishlari mumkin, bu tovushlarni talaffuz etishda ham to‘sqinliklar bo'lmaydi. Boshqa hollarda esa oson talaffuz etiladigan xuddi shunday tovushlar talaffuzida qiyinchiliklar yuzaga kelishi mumkin. Bunday hollarda ayrim xususiyatlar kuzatiladi. Ya’ni, agar bolaning talaffuzida tovushlar qanchalik shakllangan bo‘lsa, bola tovushlarni shunchalik idrok etadi va farqlaydi. Fonematik eshitishning shakllanishi bolalar nutqining hamma tomoniga ta’sir etadi, bolaning umumiy rivojlanishiga bog‘liq bo‘ladi.
Ye.M.Mastyukova ko‘rish orqali idrok qilishni tekshirish nati­jasida nutq nuqsoniga ega bo‘lgan maktab o'quvchilarida bu funksiya o‘z normasida qoladi va ular obrazlarni yaxlitligicha idrok eta­di va me’yordagi bolalardan farq qilmavdi, degan xulosaga keladi.
Biroq nutq nuqsonlariga ega bolalarga berilgan vazifalar murakkablashtirilganida qiyinchiliklar paydo bo'ladi. Nutqi to‘liq rivojlanmagan bolalar predmet obrazlarini belgilangan sharoitlarda ancha qiyinchilik bilan idrok qiladilar: qarorni qabul qi 1 ish vaqti cho'ziladi, bolalar o‘z javoblariga ishonmay ikkilanadilar, predmet-hodisalarni tanishda xatoliklar kuzatiladi, axborot ortgan sari predmetning belgilarini ajratish ham qiyinlashadi.
Nutqi toMiq rivojlanmagan bolalar nutqi sog‘lom bolalarnikidan ajralib turadi: ular idrok etish uchun osonroq, oddiy tushunchalarni tanlashadi. Ko‘pchilik nutqi todiq rivojlanmagan bolalar geometrik shakllarni ko‘rish jarayonida uning shakliga emas, rangiga ahamiyat beradilar.
Kichik maklab yoshidagi nutqi to'liq rivojlanmagan bolalarning ko‘rib idrok etishini tckshirish jarayonida dizartriya, ala 1 i­ya kabi nutq kamchiliklarida idrokning quyidagi buzilishlari kuzatildi: optik, atrof-muhit, tasavvurlar, yuzaga tegishli bo‘lgan belgilar, barmoqlar va artikulatsiya a’zolari harakati, taktil-harakat a’zolari yordamida idrok etish (L.S.Svetkova, T.M.Pirsxalayshvili).
Atrof-muhitni optik idrok etishning buzilishi bosh miyasi organik jarohatlangan bolalarda ko'proq uchraydi. L.N.Benderning amaliy kuzatishlari natijasida nutqida kamchiligi bor bolalarda kichik maktab yoshidagi bolalar faoliyatida, xususan rasm chizish, konstruksiyalar yasash, grammatikani o'rganish jarayonida sog‘lom rivojlanayotgan tcngdoshlariga nisbatan bu faoliyatlarning sustligi kuzatildi. Optik-fazoviy gnozisning buzilish darajasi idrokning boshqa jarayonlarini ayniqsa fazoviy tasavvurlarning yetishmasligiga bogiiq.
Nutq nuqsoniga ega bolalarda optik atrof-muhitni idrok etish jarayonining buzilgani, shuningdek, boshqa idrok jarayonlari lodiq emasligi natijasida atrof-muhitni tasavvur qilishning shakllanishida o‘ziga xos ji hat tar kuzatiladi.
Alalik bolalarda idrokning buzilganligi ayniqsa rasmlarni chizishda kuchli namoyon bodadi: rasm va tasvirlarda detallar miqdorining kamligi, oddiyligi, soddaligi, murakkab emasligi bi­lan ajralib turadi, shuningdek, optik atrof-muhitni idrok etishdagi buzilishlarning miqdori bilan xarakterlanadi.
Disleksik va disgrafik bolalarda atrof-muhitni idrok etishning buzilishi ayrim hollarda yozuv nuqsonlarida namoyon bodadi. Tadqiqotlar ko^lrsatishicha, predmetlar orasidagi aloqalar, ular orasidagi faoliyat impressiv nutqning saqlanganligini bildiradi. Lekin ekspressiv nutqda, agar bolalar og'ir nutq nuqsonlariga ega bodsa, nutqiy muloqot vositalarini bu munosabatlarda noto‘g‘ri ifodalaydilar. Bu ularning nutqida semantik tartibning saqlanmaganligi bilan bog‘liq.
Artikulatsion organlarni tekshirish jarayonida (Tara metodikasi bo'yicha) idrok buzilishi ushbu organlar harakatlanishi bilan bog'liq. Bu hoi ayniqsa dizartriya va motor alaliyada kuzatiladi.
Taktil-harakat a’zolari orqali idrok etish xususiyatlari R.L.Ringel metodikasi yordamida tekshiriladi. Bunda bolaga «sehrli quticha»ga joylashtirilgan predmetlar orasidan kerakli predmetni paypaslab aniqlash topshiriladi. Nutqida kamchiligi bor bolalarda, ayniqsa dizartriklar va alaliklarda mayda qo‘l motorikasi yaxshi rivojlanmaganligi tufayli taktil-harakat orqali idrok etish xususiyati ham buzilgan bo‘ladi.
Nutqi buzilgan hamma bolalarda fonematik idrokning buzili­shi, shubhasiz nutq-eshitish va nutq-harakat qilish analizatorlari faoliyatining buzilishi bilan bog‘liq boladi. G.F.Sergeyevaning fikricha, dizartriya va rinolaliyada nutq-harakat qilish funksiyalarining buzilishi fonematik idrok jarayoniga ta’sir ko'rsatadi. Bunda tovushlarni talaffuz qilishning buzilishi va idrokning bu­zilishi orasida to‘g‘ridan to‘g‘ri aloqa kuzatiladi.
Agar nutqida kamchiligi bor maktabgacha yoshdagi bolalar­da shu psixik funksiya o‘z rivojlanish mc’yoridan orqada qolgan bo‘lsa, ularda predmetning yaxlit obrazini yetarlicha idrok etish shakllanmagan bo‘ladi.
Idrok qilinayotgan predmetning dastlabki obrazi sezgilarning jami (yig‘indisi)dan iborat bo'lmay, balki yaxlit, bir butun bo'ladi. Bu idrokning perseptiv tomonini tashkil qiladi. Nutqi lo'liq rivojlanmagan bolalarda esa predmetni yaxlit idrok etish qobiliyati ham buzilgan bo‘ladi. Ular predmetning ayrim belgilarini idrok etmaydilar (L.I.Belyakova, Y.F.Garkusha, O.N.Usanova, E.L.Figeredo). Bolalar savodini chiqarishda optik-fazoviy idrok rivojlangan bo'lishi kerak. Miyaning organik shikastlanishi op­tik-fazoviy idrokning buzilishiga sabab bo'ladi.
A.P.Voronovaning nutqi to'liq rivojlanmagan maktabga­cha yoshdagi bolalar bilan o‘tkazilgan tajriba-sinov natijalarining tadqiqi slumi ko‘rsatadiki, bu toifadagi bolalarda barf idroki past rivojlangan bo’libadi: ular harflarni bir tekisda yoza olmaydilar, harflarni chaplashtirib yuboradilar, to‘g'ri chiziqdan tepaga yoki pastga tushib ketadilar. Bosnia harflarni yozishda ham xuddi shunday qiyinchiliklarga uchraydilar. Shu sababli nutqi toliq rivojlanmagan bolalar savodni egallashda qiynaladilar. Ma’lum bodishicha, nutqi rivojlanmagan bolalar «o‘ng tomon» va «chap tomon» tushunchalarini ajratib olishda qiynaladilar, shuning uchun o‘z tana a’zolarining joylashish o‘rnini odatda to‘g‘ri aniqlay olmaydilar.
Alalik bolalarda fazoviy buzilishlar, ayniqsa, odam suratini chizishda yaqqol ko‘rinadi: tasvirlashning qashshoqligi bi­lan, detallar sonining kamligi va oddiyligi, hamda o‘ziga xos optik-fazoviy buzilishlarning mavjudligi bilan ajralib turadi. Biroq, nutqi buzilgan bolalarda fazoviy buzilishlarning o'rni rasmda ifodalangan hissiy jo'shqinlik evaziga kompensatsiya qilinadi.
Demak, idrok va nutq o‘zaro chambarchas bogdiq. Har bir idrok nutqda ifodalanadi. Masalan, «bu kitob», «bu odam» va h.k. Odamning idroki sezgi organlariga ta’sir ko'rsalayotgan biron narsaning oddiygina obrazi emas, balki odamning tajribasi zaminida anglab, tushunib oladigan obrazdir. Idrokning mazmuni asosan odam hosil qilgan tajribaning boyligi, unda tafakkur va xayolning nechogdiq taraqqiy qilganligi bilan belgilanadi. Bunda nutq yetakchi o‘rin egallaydi. Nutq nuqsonlariga ega bodgan bolalarda esa idrokning barcha turlari o‘ziga xos xususiyatlarga ega bodadi. Shuning uchun ular bilan olib boriladigan korreksion-logopedik ishda nutq kamchiliklarini to‘g‘riIash bilan birga idrokni rivojlantirish ham talab qilinadi.