1-mavzu. Nutq a’zolari haqida umumiy ma’lumot. Nutq sistemasininganotomo-fiziologik tuzilishi. Reja: Nutq a’zolari haqida ma’lumot 2

Tug'таholatlar.
Chaqaloqligida gidrosefaliya aniqlangan bolalar uchun com­mon etiologiyasi asab tizimi nuqsoni, Dendi-Uokcr sindronii va aqueductal stenozini o'z ichiga oladi. Ko‘pincha cncoun—tered nerv kanali nuqsoni umurtqa pog'onasi yorig'i hisoblanadi. Belning bifidi liar qanday tug‘ma holatlarga tegishli bo’lib, umurtqa suyagining kerakli tarzda berkilmaganligidir. Umurtqa pog‘onasi yorig'ining jiddiy turi meningomiyelocele bo‘lib, bunda orqa miya umurtqa orqali chiqib keladi. Bu tashxisga ega 75% bolalarda gidrosefaliya mavjud (Reigel & Rotenstein 1994).
Asab buzilishidagi naychaning bcrkilib qolishi tug‘ma miya porogida Dendi—Uoker sindronii gidrosefaliya bilan bogMiq (Menkes & Till. 1995). Bu shart-sharoit 1\ 25 000 dan 35 000 gacha taxmin qilinadigan tug‘ruqqa to‘g‘ri keladi (Hirsch, Репье, Сент-Роз, Xonne Hirsch, 1984).
Dendi—Uoker sindromi chuvalchangsimon o'simtalar to‘liq yoki qisman norasolik (ya’ni yetarli bo‘lmagan yoki butunlay yo‘qligi), to‘rtirichi qorinchaning kengayishi va orqa chanoq chuqurchasining kengayishi bilan xarakterlanadi.
Qadoqli tananing to‘liq yoki qisman ageneziyasi ko‘pincha mavjud. Taxminan 75% dan 80% gacha bolalar gidrosefaliyasini qayta ko‘rib chiqish mumkin.
Orttirilgan holatlar.
Muddatidan oldingi tug'ruq va tug’ilishdagi tananing juda ham past vazni intraventricular qon quyulishining xavfi hisoblanadi (ya’ni qorincha atrofida yoki ichida qon quyilishi). U turli og‘irlik darajasida ro‘y berishi mumkin. Ba’zi holatlarda qon mahsulotlarini qorinchaga to‘lishi natijasida miya ichi suyuqligining tiqilishiga olib keladi. Meningit kabi infeksiyalar suyuqlik to'planishi oqibatida gidrosefaliya bilan bog‘liq holat ro‘y beradi. Tasodifan shikastlanish (go’dakning qattiq silkinishi sindromi) ham gidrosefaliyaga olib keladi. Bu holatlarda gematomalar (ya’ni qon quyilishining ikkilamchi to‘planishi) miya yoki qorincha sistemasining boshqa sohalarida suyuqlik o’tkazishini siqadi. Kichik yoshdagi bolalarda uchraydigan o'smaning kam tarqalgan turi — xorioid papilloma ham gidrosefaliyaga olib keladi. Bu ho­latlarda miya ichi suyuqligining qayta ishlab chiqilishi ko'proq kuzatiladi, qorincha sistemasining ifloslanishi secondary o'sma vazniga to‘g‘ridan to‘g'ri ta’sir qiladi.
Davolash.
Shuntlash-neyroxirurgiyaning texnikasi bo‘lib, miya ichi suyuqligi qarshiligini kesib o‘tish va suyuqlikni naycha yordamida olish va miya ichi bosimini saqlab turishga erishiladi. Pediatriya holatlarida ko'p tarqalgan davo turi bu ventrikuloperitoneal shunt deb ataladi. Bunda qorincha yon tomonidan ko'krak qafasi bo’ylab kateter qo‘yiladi. Klapan orqa miya suyuqligi oqimini boshqaradi.
Asosiy xavflardan biri shuntning joylashishi bo'yicha sodir bo‘ladigan infeksiya hisoblanadi. Odatda reported 10% shunt bi­lan davolanuvchilarda uchraydi. Bundan tashqari, bolalarning in­feksiya oqibatidagi shuntni qayta ko'rib chiqishni, birikishning uzilishi yoki birlashishni talab etadi. Shved tadqiqotlariga qaraganda deyarli 2/3 qismi oz miqdorda bitta qo’shimcha muolaja talab etadi.
Neyropsixologik natijalarga ta’sir etuvchi faktorlar.
Gidrosefaliya bosh miya ikkala qobig'i va miya osti qobig’ini diffuz shikastlaydi. Ba’zi suggestion borligiga qaramay, bolalikda gidrosefaliyaga uchraganlarda miyaning orqa qismlari ko‘p miqdorda zararlanadi. Yon qorinchalarning orqa tomonida joylashgan ensa shoxi boshqa sistema qismlariga qaraganda tez sur’atda kengayishi mumkin. Bu csa miya siqilishiga olib kcladi. Miyaning kulrang moddasi tananing nerv katakchalaridan iborat bo'ladi. Oq modda esa miyelinizatsiyalangan akson neyronlardan tashkil topadi, neyronlar orasidagi impulslarni yetkazib berishga yordam beradi.
Oq moddani tckshiruvchi asbob o‘tkir gidrosefaliyada bosh miyadagi oq modda traktining siqilishini aniqlab beradi. Chet el adabiyotlarida ta’kidlanishicha gidrosefaiiya bilan og‘rigan bolalarning ko‘p qismida kasallikning tug‘ma formalari ham uchraydi. Masalan, umurtqa pog‘onasining yorig‘i miyelomeningocele.
Umumiy neyropsixologik xulosalar.
Standartlashtirilgan testda gidrosefaiiya bilan og‘rigan ko'pgina bolalar o'rtacha diapazonda IQ bo'yicha umumiy baho olishadi. Gidrosefaiiya bilan og'rigan bolalarda fikrlash qobiliyatining nover­bal emas, balki verbal qobiliyali yaxshi rivojlangan. Yuqorida aytilgan oq moddaning diffuz yetishmovchiligi orqa miyaning effekt qo'shilishi funksiyasi bilan bog'liq. Fletcher va uning hamkasblari aytib o'tganlaridek (2000), gidrosefaiiya yuqorida sanab o'tilgan holatlarning yarmida to'g'ri tasniflanadi. Gidrosefaiiya bilan og'rigan bolalar yozuv va og'zaki nitqni yomon tushunadi. Shunday qilib, gidrosefaiiya bilan og'rigan bolalarda intact tayanch lug'at boyligi va o'qish ko'nikmasini ifoda etish mumkin. Og'zaki va yozma nutq o'rtachadan past bo'lishi mumkin. Boshqa neyropsixologik funksiyalar, shu jumladan xotira, diqqat va ma’lumotlarni qayta ishlash tezligi ham o'rganilgan. Xotira tczligi sust bo'ladi.
Gidrosefaiiya bilan og'rigan bemorlarda diqqatni jarnlay olmaslik aniqlanadi. Diqqat yetishmovchiligi sindromi 30% ortiq hollarda umurtqa pog'onasi yorig'i va gidrosefaiiya bilan og'ri­gan bolalarda ko'p uchraydi. Gidrosefaiiya bilan og'rigan bola­larda muammolar ycchimi va tushunchalar shakllanishida qiyinchiliklar kuzatiladi. Ular arifmetika, matematika kabi fanlarni o‘zlashtirishda qiyinchilikka duch keladilar. Bunday bolalar aqli zaiflar guruhiga kirmasada, ularning xulq-atvorida ayrim muammolar uchrab turadi, lekin ularda hech qanday aniq ruhiy o‘zgarishlar aniqlanmagan.
Ko‘pincha umurtqa pog'onasi yorig'iga uchraganda bolalarda gidrosefaliya kuzatiladi. Shuni aytish kerakki, bu bolalarda jismoniy muammolar, shuningdek, nimjonlik yoki falaj, siydik tuta olmaslik kuzatiladi. Bunday bolalar muntazam ravishda tibbiy ko‘rikdan o^ltib turishlari va kasallik belgilari aniqlanganda tibbiy yordamga murojaat qilishlari tavsiya qilinadi.
Demografik ma’lumotlar va shart-sharoitlar.

• 12 yoshli, 5-sinfni tugatgan Iosif bolaligidan gidrosefaliya bi­lan og'rigan. Unda shunt paydo bo'lgan. o’sha vaqtdan beri MRT tekshiruvida ikki tomonlama ven-tricles kattalashuvi aniqlangan. Jozef har ikki holatda shunt sababli operatsiyani boshidan o‘tkazgan. Har bir jarrohlik amaliyoti bosh og‘rig‘i kuchayishi, ko‘ngil aynishi bosh miya ichki bosimining ko‘tarilishi bilan kechgan. Jozef kichik xususiy xristian maktabida o‘qishni boshladi. Onasining aytishicha, u bu muhitda o'zini yaxshi his qilgan va uning o‘qituvchilari Jozefning kognitiv rivojlanishida hech qanday muammoga duch kelmagan. Jozef maktabni o‘zgartirdi, davlat ta’lim dasturida ishtirok etdi. Avvaliga u o‘zini sinfda yaxshi his qildi. 1 chorak oxiriga kelib, sinf ishlarini bajarishda ayrim nuiammolarga duch keldi. Uning o‘qituvchilari vazifalarni kechikib bajarishi, topshiriqlarni bajarishda qiyinchi 1 iklarga duch kelishi, yozuvining xunukligi va ayniqsa matematika fanidan qiynalayotganligiga shikoyat qildilar. Iosifning ota-onasi uy vazifalarini bajarishga juda ko^Lp vaqt sarflashi va tez charchab qolishini aytishdi. U vijdonli o'quvchi bolib, ko‘p yordam va nazoratga muhtoj bo'lishiga qaramay uy vazifasini tugatishga harakat qilardi.

  
  

• Jozefga shunt o‘rnatilishi tufayli unga bolaligida ko'pgina sport tadbirlarida ishtirok etish taqiqlangan. Oilasining boshqa joyga ko'chib o'tishi munosabati bi lan u yerda yangi do'stlarga o‘rganishi qiyin kechdi. Lekin Jozefning kayfiyati yaxshi edi. Ko‘chib o'tishgandan so‘ng, onasining aytishicha u yolgMzlikdan shikoyat qilardi. Uyqu va ishtahasidan shikoyat yo'q edi. Onasi­ning aytishicha, u narsalarini joylash va tartibga solishda xavotirga tushardi. Ilgari Jozef bosh og‘rig'i va ko^bngil aynishiga shikoyat qilardi va odatda bunday holatda shunt o‘rnatish talab ctilardi.