№1 Mavzu: Pedagogika fanlarini o’qitish metodikasining predmeti
Yüklə 3,05 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
16.3. Muammoli ta’lim
Pedagogik manbalarda ta’kidlanishicha muammoli ta’limga XX asrning 20-30-yillarida asos solindi. Dastlab Amerikalik filosoflar, psixologlar va pedagoglar ta’limning ijtimoiy, konstruktiv, ilmiy- tadqiqiy xususiyat va asoslaridan kelib chiqib muammoli o‘qitish to‘g‘risida fikr yuritdilar. Keyinchalik 50-yillarda V. Okon, (Polsha), 70-yillarda M.M.Maxmutov (Rossiya), 90-yillarda N.Avliyoqulov, N.Azizxo‘jaevalar muayyan darajada muammoli ta’limning ilmiy- nazariy va pedagogik asoslarini ishlab chiqdilar. Pedagogikaga oid adabiyotlarda muammoli o‘qitish to‘g‘risida takliflar, karashlar bayon etilgan. Masalan, M.I.Maxmudov- muammoli o‘qitish mantiqiy fikrlar tadbirlari, tahlil, umumlashtirish hisobga olingan o‘rgatish va dars berish usullarini qo‘llash qoidalari va talablarning tadqiqot faoliyatlari qnuniyatlarining tizimi, deb izohlaydi. Professor N.Azizxo‘jaev muammoli ta’lim asosidagi qo‘yida ta’riflagan, yangi muammoli vaziyat talablarga ma’lumotlar bilimlar bilan yangi dalillar, hodisalar, vaziyatlar orasidagi didaktik qarashiliklar bo‘lib, ularni tushunib olish uchun ilgari o‘zlashtirgan bilimlarning yetishmasligidir. Bu qarama-qarshiliklar 252 (tushunmovchiliklar) ijodiy bilimlarni o‘zlashtirish uchun harakat etuvchi kuch bo‘lib xizmat qiladi deb o‘qtiradi. T.V.Kudryavsev muammoli o‘qitishning mohiyati qo‘yidagicha izohlaydi. Muammoli o‘qitish o‘quvchilar oldida muammoli vaziyatlarni yaratishda o‘quvchilarning mustaqilligida va o‘qituvchining umumiy rahbarligi ostida amalga oshadigan hamda maktab o‘quvchilarining o‘qituvchi bilan birgalikdagi asosiy hisoblangan faoliyati bo‘lib u vaziyatlarni aniq qabul qilish va hal qilishda asosiy hisoblanadi. Biroq bunday aniqlash muammoli o‘qitishni tushuntirishning butun hajmini ask etirrmaydi. Bundan tashqari, ba’zan o‘qitishning tadqiqot usullari guruhi ham muammoli o‘qitish deb yuritiladi. Metodist olim A.K.G‘ulomovning ta’kidlashicha muammoli ta’lim qo‘yidagi hollarda yuzaga keladi: - yangi ma’lumotlar o‘quvchilarga noma’lum bo‘lib, uni izohlash uchun mavjud bilimlar yetishmay, ma’lum qiyinchiliklarni bartaraf etishga to‘g‘ri kelsa: - bilimlarni yangi vaziyatda qo‘llash zaruriyati tug‘ilsa: - muammoli topshiriq bilan uni bajarish usuli o‘rtasida nomunofiqlik paydo bo‘lsa. Bugungi kunda, qaysikim o‘quvchilarning mustaqil fikrlash, ijodiy faoliyat ko‘rsatishlariga e’tibor kuchayganda o‘quvchi ta’lim sub’ektiga aylangan bir davrda muammoli o‘qitishning ahamiyati kuchaydi. Zero, muammoli ta’lim ilmiy bilish, pedagog tomonidan yaratilgan muammoli vaziyatlar va ularni yechishga qaratilgan o‘quvchining mustaqil faoliyati, ijodiy qobiliyatini o‘stirish orqali o‘quv natijalarini maqsadli o‘zlashtirishga qaratilgan ta’limdir. Muammoli ta’limni tashkil qilish yordamida o‘quvchining tadqiqot, o‘quv-biluv faoliyatini yo‘lga qo‘yish va shu asosda o‘quv predmetidagi ma’lumotlarni, xulosalarni mustaqil tahlil qilish, yangi bilimlarni ijodiy mushohada qilish, xulosa chiqarish operatsiyalari amalaga oshiriladi. Muammoli o‘qitishda o‘qituvchi faoliyatining mazmuni shundan iborat bo‘ladiki, u eng murakkab tushunchalarni, faktlarni tushuntira borib zarur daqiqalarda muammoli vaziyatni vujudga keltiradi va muammoni hal qiladi. Muammoni yechishga o‘quvchining o‘zini yo‘llaydi. Oqibat, natijada o‘quvchilar faoliyati shunday tashkil qilinadiki, bunda ular faktlarni tahlil qilish orqali 253 mustaqil ravishda xulosa chiqaradilar, umumlashmalar hosil qiladilar. Tushuncha, qoida, teoremalar, qonuniyatlarning ifodalanishini aytib berishdan, o‘quvchilarda yangi vaziyatlarda rejalashtirish, konstruksiyalash, ixtiro qilish yoki insho yozish, matn tuzish, she’r yozish, rasm chizish kabi ishlarni mustaqil qo‘llash malaksi hosil bo‘ladi va diqqat, iroda, ijodiy tasavvur, faraz qilish, tahlil qilish rivojlanadi. Shunday qilib, muammoli o‘qitish ijrochilikdan, ijodiylikka qarab boruvchi ta’limdir. Shu nuqtai nazardan masalaga yondashilganda muammoli o‘qitishning tuzilmasini quyidagicha izohlash mumkin: Muammoli o‘qitish yunalishlari Muammoli ta’limning didaktik xususiyatlari Muammoli vaziyatni yaratish yullari O‘quv ma’lumotlarini faol idrok etish Muammoli vaziyatni savo, tajriba, topshirik tarzida vujudga keltirish Mustaqil ijodiy o‘qish usullarini kullash Tadkikod, izlanish, tajriba tarzidagi topshiriklarni bayyon etish Ijodiy kobilt ilmiy tafakkurni rivojlantirish Takkoslovchi, umumlashtiruvchi, xulosalar chikaruvchi vaziyatlar yaratish Muammoli vaziyatlar va yechimlar blokini shakllantirish Muammoli xolatlar va jarayonni takomillashtirish uchun kiyosiy topshiriklar berish Ilmiy farazlar keltirish va ularning moxiyat mazmunini ochib berish Bilimlarni Amalda kullashga doir amaliy ishlar tashkil etish Ilmiy bilim va amaliy ko‘nikma va malakalarga o‘quvchilarni ega kilish Muammoli bayon kilish orqali mantikiy fikrlashga urgatish. Muammoli ta’limning mazkur tuzilmasi ta’lim islohotlari hujjatlarda kayd etilgan kuyidagi vazifalarni xal etish va uzluksiz ta’lim muassasalarida pedagogik jarayon samaradorligini ta’min- lashga amaliy yordam beradi. Demak, muammoli o‘qitish mazmunida o‘qituvchining bayoni o‘z xususiyatiga ko‘ra o‘quvchilar oldiga qandaydir masalani muammo tarzida shakllantirib, o‘quvchilarni o‘ylash, fikrlash, izlanishga majbur etadigan ta’lim bo‘lib, u asosan fikrlarni mantiqiy tahlil qilish va bayyon etishga undaydi. Shu ma’noda muammoli o‘qitish bilimlarni egallash jarayonida tafakkurga murojaat qilish lozimligini nazarda tutadi. Chunochi, tafakkur - inson oldiga turgan masala va muammolarni fikrlash ijodiy o‘zlashtirishga yo‘naltirilgan idrok, 254 sezgilardan tashkil topgan bulib muammoli vaziyat yaratish orqali muammoli echimga qaratilgan psixologik holatdir.( S.L. Rubiniski). Bunda muammoli vaziyat insonni fikrlashga tahlil qilishga, mustaqil ijodiy ishlashga yo‘naltiradi va ilmiy bilimlar o‘zlashtirishdagi ziddiyatlarni vujudga kelishi hamda ularni yechish usullarini qayta to‘qnashish natijasida hal bo‘ladi. Qayta to‘qnashish natijasida muammoli masallarni belgilash usullaridan foydalanish katta ahamiyat kasb etadi. Shunday qilib, muammoli ta’lim deyilganda: 1. O‘qituvchi rahbarligida muammoli vaziyat yuzaga keltirilib, mazkur muammo o‘qituvchi-talabalarning faol mustaqil faoliyati natijasida bilim, ko‘nikma va malakalarni ijodiy o‘zlashtirish va aqliy faoliyatni rivojlantirishga imkon beradigan ta’lim jarayonini tashkil etish nazarda tutiladi. 2. Shuningdek, muammoli o‘qitishning mohiyatini o‘qituvchi tomonidan o‘quvchi-talabalarning o‘quv ishlarida muammoli vazitni yuzaga keltirish va o‘quv vazifalarni, muammolarni va savollarni hal qilish orqali yangi bilimlarni o‘zlashtirish bo‘yicha ularning bilish faoliyatini boshqarishni tashkil etish tushuniladi. Muammoli ta’lim vazifalari quyidagilardan iborat deb hisoblaymiz: - talabalarni mustaqil fikrlashga o‘rgatish; - ijodiy fikrni rivojlantirish; - o‘zlashtirish jarayonining faol bo‘lishini ta’minlash; - muammolarning yechimini topish, ko‘nikma va malakalarini shakllantirish; - darsda o‘rganiladigan mazmunning murakkab qismini o‘zlashtirishda o‘qituvchining faoliyati qanday bo‘lsa, o‘qituvchining o‘quvchi faoliyatini ham shu darajaga yetkazish muammoli ta’limning asosiy maqsadidir. Maummoli o‘qitishda ta’lim samaradorligini to‘rtta asosiy sharti mavjud. - muammo mazmuniga qarab yetarli qiziqish o‘ygotishni ta’minlaydi; - o‘qituvchi va o‘quvchi orasidagi munosabat xayrixohlik ruhida kechishi, ya’ni o‘quvchilar tomonidan bildirilgan barcha fikr va farazlar e’tibor va rag‘batsiz qolmasligi zarur. 255 - muammoni yechishda olingan axbarotni o‘quvchilar uchun muhimligi. - muammoni yechimidagi har bir bosqichda paydo bo‘ladigan ishlarni bajara olish mumkinligini ta’minlash (ma’lum va noma’lumlar nisbatining maqbulligi). Muammoli ta’lim vazifalarini hal etish va o‘qitish samaradorligini yaxshilashda o‘qituvchi va o‘quvchining faoliyati qo‘yidagi ko‘rinishda bo‘ladi. Yüklə 3,05 Mb. Dostları ilə paylaş:
|