1-Mavzu: psixologiyа fanining predmeti va rivojlanish tarixi reja

Psixologiya fanining yirik ilmiy yo‘nalishlari va maktablari (biologik, evolyusion, genetik, bixeviorizm, kognitiv, ijtimoiy-madaniy)
Boshqa fan sohalari, ayniqsa, tibbiy-biologik izlanishlarda inson va uning murakkab tuzilishi, ruhiy hayotiga qiziqish ortib borgan sari sekin-asta psixik jarayonlarning ham yaxlit bir tizimi bo‘lishi va uni ham fanning yutuqlaridan foydalangan holda o‘rganish mumkinligi g‘oyasi paydo bo‘ldi. Qolaversa, XIX asrning ikkinchi yarmiga kelib, inson ruhiyati to‘g‘risidagi psixologik hamda falsafiy qarashlar bilan tabiiy-ilmiy (anatomik, fiziologik, biologik, bioximik va boshqalar) qarashlar o‘rtasida tafovutlar chiqqani sari uning alohida fan sifatida shakllanishi zarurati ortib bordi. Olimlar orasida aynan inson ruhiy olamini izchil va tizimli o‘rganishga extiyoj paydo bo‘ldi.
XIX asr oxirlarida, aniqrog‘i, 1879 yilda nemis olimi Vilgelm Vundt Leybsig universitetida dunyoda birinchi eksperimental psixologik laboratoriyaga asos soldiki, unda o‘tkazilgan yuzlab tajribalar va eksperimentlar psixologiyaning ham alohida fan sifatida o‘zini ko‘rsatishga haqli ekanligini isbotladi. Aynan shu insonning, Vundtning, psixologiya ilmi maktabini yaratganligida ham ma’no bor. Chunki Vundt tibbiyot fani bo‘yicha ham mukammal bilimlarga ega bo‘ldi, keyin fiziologiya sohasida muvaffaqiyatli ishladi, so‘ngra falsafaga berilib ketdi. Balki, aynan bir qator fanlarni – ham gumanitar, ham tabiiy fanlar asoslarini yaxshi bilganligi ob’ektiv sabab bo‘lgandirki, olim odam psixologiyasi, unda ro‘y beradigan jarayonlar – oddiy sezishdan tortib, mavhum tafakkurgacha bo‘lgan jarayonlarni, hissiy holatlarni amaliy tarzda eksperimentlarda o‘rgana boshladi. Uning maqsadi – eng avvalo inson ongini tashkil etuvchi sof elementlarni ajratib olishdan iborat edi. Shuning uchun ham psixologiyada u asos solgan yo‘nalish strukturalizm deb nomlandi.
Vundtning ta’siri shu qadar bo‘ldiki, yer kurrasining boshqa bir tomonida – Amerika qo‘shma Shtatlarida funksionalizm deb nomlangan yana bir yo‘nalish paydo bo‘ldi. E. Titchener asos solgan bu yo‘nalish vakillari nafaqat ko‘zga ko‘rinmas ong tizimi elementlari, balki ko‘z bilan ko‘rish mumkin bo‘lgan va faoliyat natijalariga asoslangan belgilar asosida ham inson xulqi-atvoriga baho berish mumkinligini isbotladilar. Boshqa bir yirik amerikalik psixolog V. Jeymsning tadqiqotlari amaliy ahamiyatga molik bo‘ldiki, endi u dadil psixologiyani ong elementlari emas, balki ong faoliyatini o‘rganuvchi fan deb ta’riflay boshladi. Ong dinamik, harakatdagi, o‘zgaruvchan yaxlit tuzilma bo‘lib, uning namoyon bo‘lishida tananing shart-sharoitlari, uning faolligi muhim rol o‘ynaydi. Shuning uchun ham bu ikki tuzilmalar odamning yangi sharoiitlarga moslashuvi, va umuman tashqi muhitda o‘z o‘rnini topishga imkon beradi.
Yuqoridagi fikrlar ta’sirida XIX asrning oxirlarida bugun ham o‘z aamiyatini yo‘qotmagan bixeviorizm oqimi paydo bo‘ldi. E.Torndayk va D.Uosonlar asos solgan ushbu yo‘nalish vakillarining asosiy g‘oyalari shundan iborat bo‘ldiki, ular psixologiyaning predmeti nafaqat ong, yoki nafaqat faoliyat, balki xulqdir, deb asoslashdi. Xulq u yoki bu xatti-harakatlar, amallar, reaksiyalarda ifodalanib, tashqi ta’sirot – simulga bog‘liqdir. Shuning uchun ham odam va uning psixologiyasini bilish uchun o‘sha ta’sir ko‘rsatuvchi va ta’sirlangan xulq o‘rganilishi kerak. Bu narsalar bizning hozirgi sharoitimizda ham ishlab chiqarishni tashkil etishda, ta’lim berishda va psixoterapiyada inobatda olinadi, ular o‘tkazgan mashhur “S>R” formulasi bizning sharoitlarda ham ta’sir ko‘rsatish texnikasida inobatga olinadi, ular o‘z dolzarbligini yo‘qotgani yo‘q.
Psixologiya fan sifatida shakllanib, unda olimlar qarashlari shakllanib borgan sari, ruhiy kechinmalar tabiyatini negizidan, ich-ichidan o‘rganishga ehtiyoj paydo bo‘ldi. XX asrning boshlarida paydo bo‘lgan psixoanaliz yo‘nalishi fandagi aynan shu kamchilikni bartaraf etish maqsadida paydo bo‘ldi. Klassik psixoanalizning asoschilaridan bo‘lgan avsriyalik olim Zigmund Freyd psixologiya nafaqat ong sohasini, ya’ni bevosita odam tomonidan anglanadigan xulq-atvor shakllarini, balki ongsizlikka aloqador hodisalarni, ya’ni real sharoitda inson o‘zi anglab yetolmaydigan hodisalar tabiatini ham o‘rganishi lozim degan g‘oyani ilgari surdi.
Freyd ikkita asosiy narsaga e’tiborni qaratdi:
Birinchi. Har qanday psixik jarayon yoki holat ongli, ongoldi va ongsiz bosqichlarda yoki holatlarda ro‘y beradi. Shaxs tizimida ham bu uchchala bosqichning o‘rni bo‘lib, ular “Id (U) > Ego (Men) > Superego (Mendan oliy)” bo‘laklarda ifodalanadi.
Id – psixik energiyaning o‘ziga xos zahira joyi bo‘lib, undagi jarayonlar inson tomonidan anglanmasa-da ongli hayotga ularning ta’siri katta.
Yego – tashqi olam bilan bog‘langan, uning ta’sirlariga beriluvchan shaxs xususiyatlarini o‘zida mujassam etadi va doimo “Id”ni siqib chiqarishga harakat qiladi. Shaxs kamol topib, jamiyat normalarini o‘zlashtirib borgani sari “Id”ga tobelikdan qutulib borsa-da oxirigacha buning uddasidan chiqa olmaydi.
Superego – o‘z navbatida “Yego”dagi mavjud ijtimoiy tasavvurlar va xulqiy odatlar ta’sirida rivojlanadi. Ya’ni, odam kishilik jamiyatida yashagan sari undagi e’tiqod, ideallar, individual “vijdoniga havola” xislatlardir. Insonda yuqoridagilarning qay biri kundalik xulq normalarida utsivor bo‘lishiga qarab, uning jamiyatdagi mavqei belgilanadi.
Ikkinchi. Inson xulq-atvorini va uning amallarini boshqarib turadigan psixik energiya ham borki, oxir-oqibat u shaxsning qiyofasini belgilab beradi. Boshqacha qilib aytganda, ehtiyojlarni qondirishga undovchi kuchlar – “libido” hamda “agressiv” energiyalar ham mavjuddir. Bu kuchlar shaxsning ma’naviy va aqliy salohiyatini ta’minlash maqsadida psixik quvvatni taqsimlovchi mexanizmlar rolini o‘ynaydi. Odatda hadiksirash, doimiy xavotirlanish, psixoemosional qoniqmaslik kabi omillar ana shu taqsimotning nomuvofiqligidan kelib chiqadi.
Freydizmning jahon ilmi va malakiyoti uchun ta’siri shu qadar katta bo‘ldi-ki, jamoadagi yoki guruhiy ongsizlik g‘oyasini ilgarni surgan K. Yung hamda individual psixologiyani targ‘ib etgan A. Adler va ularning izdoshlari bu konsepsiyani yanada rivojlantirishga o‘z hissalarini qo‘shdilar. Bu nazariya va konsepsiya hanuzgacha shaxs psixologiyasini, psixoanaliz esa psixoterapiyani o‘rganishda asosiy metodlardan biri sifatida qo‘llanilib kelinmoqda.
Yuqorida ta’kidlangan strukturalizm, funksionalizm, bixeviorizm, freydizm oqimlari jahon psixologiya ilmining shakllanishiga asos bo‘lgan bo‘lsa, ular ta’sirida shaklangan boshqa o‘nlab: assosiativ psixologiya, geshtaltpsixologiya, gumanitsik psixologiya, ekzitsensial psixologiya, kognitivizm, ramziy interaksionizm kabi yo‘nalishlar uning qator masalalarini hal qilishga o‘z hissasini qo‘sha oldi. Eng muhimi – XX asrga kelib, psixologiyaning tadbiqiy sohalari paydo bo‘ldi-ki, endi qo‘lga kiritilgan yutuqlar bevosita ta’lim, tarbiya, sanoat, biznes, marketing xizmatlari, boshqaruv, sog‘liqni saqlash, huquqbuzarlikni oldini olish sohalarga dadil joriy etila boshlandi. XXI asrning birinchi yiliga kelib, psixologiya nazariy, tahliliy fandan bevosita amaliyotning ehtiyojlarini qondiruvchi tadbiqiy fanga aylandi. Bugun bozor munosabatlariga bosqichma-bosqich o‘tilayotgan O‘zbekison misolida ham psixologiya fanining jamiyatni erkinlashtirish va barqarorlashtirish borasida, inson omili imkoniyatlarini yanada yuksaltirish, uning tafakkur tarzini erkinlashtirish jarayonida roli ortib bormoqda. Lekin u bu yuksak vazifalarni bir o‘zi, o‘z tadqiqot metodlari yoki to‘plagan empirik materallarigagina tayanib bajara olmaydi. Bu o‘rindagi fanlar kooperasiyasi va boshqa turdosh fanlar bilan bevosita aloqasi amaliy ahamiyatga ega bo‘ladi.
XX asr shu bilan xarakterli ediki, u turli fanlar oldiga konkret topshiriqlar qo‘ya boshladi. Shuning uchun psixologiya fani oldida tadqiqotlar asosida psixologik qonuniyatlarni asoslash vazifasi turar edi. Ikkinchidan esa, Amerikada ko‘pgina psixologlar o‘z tadqiqot obektlarini laboratoriyalarda ayrim psixik jarayonlarni o‘rganishdan kichik guruhlarga ko‘chira boshladilar. Bu davrda psixologiyada shakllanib bo‘lgan uch asosiy oqim (psixoanaliz, bixeviorizm va geshtalt psixologiya) ichida ham ijtimoiy xulq-atvorni kichik guruhlar doirasida o‘rganish tendensiyasi paydo bo‘ldi. Bunda asosiy diqqat kichik guruhlarga va ularda turlicha eksperimentlar o‘tkazishga qaratilgan edi. Bunday holatning paydo bo‘lganligi ijtimoiy psixologiyaning fan sifatida shakllanishida nihoyatda katta rol o‘ynadi.