1-Mavzu. Pul massasi va foiz stavkalari. Reja: Markaziy bank va monetar siyosat Pul massasni hisoblash formulasi

1-Mavzu.Pul massasi va foiz stavkalari.
Reja:
1.Markaziy bank va monetar siyosat
2. Pul massasni hisoblash formulasi
3. Federal zaxira tizimining monetary instrumentlari
4. Pul massasini targetlashga muqobil ravishda inflyatsiya, foiz stavkasini targetlash mezanizmi
5.Foiz siyosati
Milliy valyutaning barqarorligini ta’minlash uchun O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki qator muhim vazifalarni hal etadi. Ulardan eng asosiy vazifalar sifatida quyidagilarni keltirish mumkin:
-monetar siyosatni va valyutani boshqarish siyosatini shakllantirish, qabul qilish hamda amalga oshirish;
- O‘zbekiston Respublikasida hisob-kitoblarning samarali tizimini yaratish;
-banklar faoliyatini tartibga solish va banklarni nazorat qilish;
- O‘zbekiston Respublikasining rasmiy oltin-valyuta zahirasini saqlash va uni boshqarish;
- Moliya vazirligi bilan birgalikda davlat byudjetining kassa ijrosini uyushtirish.
Mazkur vazifalarni bajarish uchun O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki quyidagi yumushlarni ado etishi zarur.
Iqtisodiyotni pul-kredit vositasida boshqarish, O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki pul-kredit siyosatini amalga oshiruvchi sifatida uning asosiy yo‘nalishlarini ishlab chiqish va «O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki to‘g‘risida»gi Qonunning 23-moddasiga muvofiq keyingi moliya yili boshlanishiga uzog‘i bilan 30 kun qolganda bu haqda Oliy Majlisga axborot beradi. Markaziy bank pul taklifi hajmini o‘zgartirib, ishlab chiqarishning umumiy hajmiga, bandlik darajasiga va korxonalar faoliyatining o‘sish sur’atlariga ta’sir ko‘rsatadi. Iqtisodiyotdagi tanglik davrida pul taklifi hajmining oshirilishi iste’mol va sarmoyaga bo‘lgan talabning o‘sishiga, binobarin, bandlik, ishlab chiqarish hajmi ortishiga yordam beradi. Pul yuqori sur’atlarda qadrsizlanayotgan sharoitda Markaziy bank ularni sekinlashtirish zarurligidan kelib chiqib muomaladagi pul miqdorini cheklash siyosatini o‘tkazadi, natijada iqtisodiyotda unga bo‘lgan talab kamayadi, pul bozorlaridagi foiz stavkalari o‘zgaradi, pulning qadrsizlanishi kamayadi.
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki monetar siyosatining asosiy yo‘nalishlari, pul massasi o‘zgarishining aniq maqsadli mo‘ljallari va pul muomalasini tartibga solish vositalari qonunning 4-qismida yoritilgan bo‘lib, unda Markaziy bankning pul-kredit operatsiyalari belgilab berilgan.
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki pul-kredit siyosatining asosiy yo‘nalishlarini bir yilga ishlab chiqadi va ular Oliy Majlis tomonidan tasdiqlangandan so‘ng u mukammal dastur sifatida qabul qilinadi. Bu dastur iqtisodiy vaziyatni tahlil qilish va oldindan aytishni, pul miqdorining yillik o‘stirish sur’atlarining maqsadli ko‘rsatkichlarini, kredit, foiz va valyuta siyoatini amalga oshirish yo‘nalishlarini o‘z ichiga oladi. Umumiy iqtisodiy tahlilning zarurligiga sabab shuki, monetar siyosatni ishlab chiqish va amalga oshirish barcha muhim makroiqtisodiy hodisalar; pulning qadrsizlanishi, milliy ishlab chiqarishning umumiy qismi va mehnat resurslarining bandligi, to‘lov balansi bilan chambarchas bog‘langan. Pul muomalasini boshqarib borish vositalarini quyidagi chizmadan ko‘rish mumkin.
Undan tashqari, Markaziy bank foiz (diskont) siyosatini, targetlash va boshqa usullardan foydalanib pul massasini boshqarib borishi mumkin.
Muomaladagi pul massasining hajmini, banklarning likvidligini muvofiqlashtirish va inflyasiya sur’atlarini tushirish maqsadida Markaziy bank tijorat banklari uchun majburiy rezervlar me’yorini o‘rnatib berish siyosatini amalga oshiradi. Minimal zahiralar bu tijorat banklari resurslarining Markaziy bankda majburiy saqlanishi zarur bo‘lgan qismidir. Majburiy rezerv miqdori tijorat bankining yig‘ilgan resurslariga nisbatan foizda belgilanadi. Bu zahira bevosita banklarning kreditlash imkoniyatini chegaralasada, ularning minimal likvidligini ta’minlash omili bo‘lishi mumkin. Majburiy zahira me’yori hozirgi kunda O‘zbekistonda 15 foizni tashkil qiladi. Markaziy bank tomonidan zahira miqdori ba’zi bir omillarni hisobga olgan holda o‘zgartirilishi mumkin, u omonatlarning hajmi, turi, muddatiga, banklarning boshqa majburiyatlariga bog‘liq bo‘ladi. Banklar Markaziy bankda majburiy zahiralarni deponentlash tartibiga rioya qilinishi uchun javobgardir. «Tijorat banklari tomonidan Markaziy bankda majburiy zahiralarni deponentlash tartibi to‘g‘risida»gi nizomda belgilangan majburiy zahiralarni deponentlash tartibi O‘zbekiston Respublikasi hududida faoliyat ko‘rsatayotgan barcha banklar uchun taalluqlidir. Majburiy rezervlar Markaziy bankda naqd pul yoki omonatlar ko‘rinishida, Markaziy bank belgilaydigan tartibda depozitga o‘tkaziladi. Majburiy rezerv talablarining me’yorlari yoki tarkibi belgilangani yoki o‘zgartirilgani to‘g‘risidagi ko‘rsatmalarda kamida bir oylik muddat ko‘rsatiladi, rezervlarning tarkibi yoki miqdoriga doir yangi me’yorlarni banklar ana shu muddatgacha bajarishlari shart. Markaziy bank majburiy rezervlar bo‘yicha foizlarni to‘lash to‘g‘risida qaror qabul qiladi. Zahira talablarini hisob-kitob qilishda chet el valyutasidagi mablag‘lar, jismoniy shaxslar depozitlari, depozit va jamg‘arma sertifikatlari, ipoteka obligatsiyalari chiqarish yo‘li bilan jalb etilgan mablag‘lar hisobga olinmaydi. Majburiy zahiralarni deponentlash bank vakillik hisob varag‘idan pul mablag‘larini o‘tkazish yo‘li bilan amalga oshiriladi. Majburiy zahiralarni turli foyda keltiruvchi aktivlar bilan qoplashga ruxsat etilmaydi.
Banklar har oyning dastlabki uch ish kuni mobaynida Markaziy bankka bank rahbari va bosh hisobchisi (yoki ular vazifasini bajaruvchi shaxslar) tomonidan imzolangan majburiy zaxiralar hisob-kitobini (1-va 2-ilovalarda keltirilgan jadvalga hamda uni to‘ldirish bo‘yicha berilgan uslubiy ko‘rsatmalarga asosan) taqdim etadilar.
Markaziy bankda deponentlanishi lozim bo‘lgan majburiy zaxiralarning hisob-kitobi kunlik balans asosida (alohida milliy va alohida xorijiy valyutada) majburiy zaxiralanishi lozim bo‘lgan mablag‘larning o‘rtacha oylik qoldig‘ini aniqlash orqali tuziladi. Majburiy zaxiralanishi lozim bo‘lgan mablag‘larning o‘rtacha oylik qoldig‘i hisobot oyining har bir ish kuni bo‘yicha hisobvaraqlarning (alohida milliy va alohida xorijiy valyutada) qoldiqlari yig‘indisini ish kunlari soniga bo‘lish orqali aniqlanadi.
Bank majburiy rezerv talablarining eng kam miqdorini saqlab turish to‘g‘risidagi 29-modda qoidalarini bajarmagan taqdirda Markaziy bank qat’iy tartibda bu bankdan etishmayotgan mablag‘ summasini, shuningdek, qayta moliyaviy ta’minlashning ikki stavkasidan oshmaydigan miqdorda jarima undirib oladi.
Markaziy bankning hisob (diskont) siyosatining mohiyati shundaki, u tijorat banklardan veksellarni sotib oladi. Misol uchun, mol sotib oluvchi korxonaning etkazib berilgan mollarining haqini to‘lash uchun mablag‘i etarli bo‘lmasa, u tovar uchun to‘lovni ma’lum vaqt o‘tgandan keyin amalga oshirishi to‘g‘risida veksel berishi mumkin. Mol sotuvchi korxonaga pul mablag‘lari zarur bo‘lgan vaqtda u vekselni tijorat bankiga sotishi mumkin. Tijorat banki vekselni sotib olganda, unda ko‘rsatilgan summadan kam summaga sotib oladi. Zarur bo‘lganda tijorat banki vekselni Markaziy bankda hisobga qo‘yishi mumkin. Bu holda Markaziy bank ham o‘z foydasiga ma’lum foiz-hisob stavkasini ushlab qolishi mumkin. Tijorat banklari veksellarni sotib olishda Markaziy bankning hisob stavkasiga tayanadilar. Markaziy bankning hisob stavkasi tijorat banklari o‘rnatadigan hisob stavkaning eng past chegarasi hisoblanadi. Odatda, tijorat banklarining hisob stavkasi Markaziy bankning hisob stavkasidan yuqori bo‘ladi.
Markaziy bankning tijorat banklarini qayta moliyalashtirish siyosati bu to‘g‘ridan-to‘g‘ri kreditlash, veksellarni hisobga olish, qimmatbaho qog‘ozlarni garovga olgan holda kreditlar berish va kredit auksionlarini o‘tkazish yo‘li bilan amalga oshiriladi. Bundan kelib chiqqan holda Markaziy bankning qayta moliyalashtirish operatsiyasi quyidagi usullarda olib borilishi mumkin:
-tijorat banklarining ixtiyoridagi vekselarni hisobga olish yo‘li bilan kreditlash;
-tijorat banklari ixtiyoridagi qimmatli qog‘ozlarni garovga olish yo‘li bilan kreditlar berish. Bunday kreditlar lombard kreditlar deyiladi.
-to‘g‘ridan-to‘g‘ri kredit berish usuli.
Kredit tashkilotlari faoliyatida moliyaviy qiyinchiliklar bo‘lgan hollarda ular Markaziy bankka kredit olish uchun murojaat qilishi va Markaziy bank kreditidan foydalanishi mumkin. Remoliyalashtirishning asosiy maqsadi, pul muomalasi va kredit munosabatlarining holatiga ta’sir ko‘rsatishdan iborat. Remoliyalashtirish siyosatini olib bora turib, Markaziy bank oxirgi kreditor sifatida maydonga chiqadi. O‘zbekiston Respublikasida Markaziy bank o‘rnatgan qoidalarga asosan, quyidagi aktivlarni garovga olgan holda 3 oygacha bo‘lgan muddatda kreditlar berishi mumkin:
-oltin, chet el valyutasi, xalqaro zahiralar toifasiga kiruvchi valyuta boyliklari va boshqa boyliklar;
-davlatning qarz majburiyatlari va davlat tomonidan kafolatlangan boshqa qarz vositalari.
Markaziy bankda depozitga o‘tkazilgan va uning depozitariysi uchun maqbul bo‘lgan, xarid qilinishi va sotilishiga ruxsat berilgan va Markaziy bank ular bilan ushbu qonun doirasida boshqa xil operatsiyalar o‘tkazishi mumkin bo‘lgan aktivlar, to‘lanishiga banklar asosida kreditlar berishi mumkin.
Bank faoliyatida riskning iqtisodiy asoslangan chegaralardan chiqib ketmaslik bank sistemasi barqaror ishlashining muhim shartidir. Risk doiralarini cheklab qo‘yish Markaziy bank tomonidan tijorat banklari uchun rioya etilishi majburiy bo‘lgan iqtisodiy me’yorlarni belgilab qo‘yish orqali amalga oshiriladi. Markaziy bank banklar uchun majburiy bo‘lgan iqtisodiy me’yorlarni, shu jumladan:
-kapitalning etarlilik koeffitsientini;
-bir qarz oluvchi yoki bir-biriga daxldor qarz oluvchilar guruhiga tavakkalchilikning eng ko‘p miqdorini;
-yirik kredit tavakkalchilik va investitsiyalarning eng ko‘p miqdorini;
-likvidlilik koeffitsientlarini va boshqalarni belgilaydi.
Markaziy bank iqtisodiy me’yorlarning o‘zgarishi to‘g‘risida kamida bir oy oldin e’lon qiladi. Banklar va ularning filiallari banklarga oid qonun hujjatlarini, belgilab qo‘yilgan iqtisodiy me’yorlarni buzgan taqdirda Markaziy bank ulardan ustav kapitalining eng kam miqdorining 0,1 foizigacha jarima undirish yohud ayrim operatsiyalarni o‘tkazishni olti oygacha bo‘lgan muddatga cheklab qo‘yish huquqiga ega.
Hisob - kitoblarni va o‘tkazish operatsiyalarini bajarish. O‘zbekiston Respublikasi hududida hisob-kitoblar naqd pulli va naqd pulsiz tarzda amalga oshiriladi. Jami pul aylanishining asosiy qismi naqd pulsiz to‘lovlarga to‘g‘ri keladi. Bunda pulning harakati kredit muassasalaridagi hisob varaqlarga pul o‘tkazish va o‘zaro talablarni hisobga olish jarayonida sodir bo‘ladi. Mahsulot sotish ishlarini bajarish, xizmat ko‘rsatish yo‘li bilan mablag‘ topish, milliy daromadni taqsimlash va qayta taqsimlash, bankdan qarz olish va uni qaytarish, aholiga pul daromadlarini to‘lash va ulardan foydalanish kabi xo‘jalik munosabatlarining sohalari vositasida naqd pulsiz pul oboroti xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning hisob varaqlari amal qilayotgan bank muassasalari orqali o‘tadi. O‘zaro hisob-kitoblar O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan belgilangan va hamma bank hamda mijozlar uchun majburiy bo‘lgan qoidalar asosida olib boriladi. Ushbu qoidalarning bir tarzda qo‘llanishi butun respublika hududida hisob-kitoblarning uzluksizligini ta’minlaydi.
Banklar faoliyatini tartibga solish va ularni nazorat qilishdan asosiy maqsad «O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki to‘g‘risida»gi Qonunning 50-moddasiga muvofiq bank tizimini barqaror tutib turish, omonatchi va kreditorlar manfaatlarini himoya qilishdan iborat.
Ushbu maqsadni amalga oshirishning asosiy vositalaridan biri bank faoliyatiga ruxsatnoma (litsenziya) berishdir. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining maxsus komissiyasi bu faoliyat bilan shug‘ullanishga da’vogarlarning birlamchi hujjatlarini ko‘rib chiqadi, pul bozorida ularning muomalaga tayyorligini, O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki talablariga javob berishini tahlil qiladi va qaror ijobiy bo‘lgan taqdirda bank faoliyatini amalga oshirish uchun ruxsatnoma beradi.
Bundan tashqari, O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki bank muassasalarining rivojlanishini har tomonlama hisobga olib, kuzatib boradi. Kapitalning aynan bir xilligi, likvidlikka doir talablarni o‘z ichiga oluvchi iqtisodiy me’yorlarni, shuningdek kreditlash hajmi va limitlarini belgilaydi. Qonunda kredit tashkilotlarning hamma turlari uchun yagona mazmunga ega bo‘lgan iqtisodiy me’yorlar guruhining bajarilishi nazarda tutiladi. Kapitalning etarliligi, aktivlarning sifati, foydaliligi va likvidligiga qarab tijorat banklarining moliyaviy ahvoli baholanadi, nochor banklar aniqlanadi.
Rasmiy oltin-valyuta zahiralarini saqlash. Xalqaro hisob-kitoblarda zahiradagi aktiv va kafolatli sug‘urta fondi vazifasini ado etish Markaziy bankning pul-kredit siyosatida valyuta-mablag‘laridan sharoitga qarab foydalanish imkonini beribgina qolmay, balki dunyo moliya bozorlarida operatsiyalarni amalga oshirish yo‘li bilan mamlakatimizning oltin valyuta zahiralarini qiymatini saqlab turish imkoniyatini yaratadi. Boshqa moliya muassasalari, korxonalar va xususiy shaxslar ham xorijiy valyutaga ega bo‘lish va valyuta operatsiyalarini o‘tkazishga haqi borligiga qaramasdan, O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki valyuta zahiralarini saqlovchi asosiy depozitariy bo‘lib qolishi mumkin.
Hukumat maslahatchisi-xazina vakili vazifasi. Bu vazifa «O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki to‘g‘risida»gi Qonunning 44-moddasida mustahkamlab qo‘yilgan. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki hukumat bankiri sifatida davlat muassasalari va tashkilotlarining hisob varaqlarini yuritadi, ana shu hisob varaqlarda mablag‘larni jamg‘aradi va ulardan to‘lovlarni amalga oshiradi: davlat qimmatli qog‘ozlari bilan operatsiyalarni o‘tkazib turadi; davlatga bevosita qisqa muddatli ssudalar shaklida yoki davlat obligatsiyalarini xarid qilish tarzida kredit beradi; hukumat idoralarining topshirig‘iga binoan oltin bilan yoki xorijiy valyutada operatsiyalar bajaradi.
45-moddada belgilab berilganidek, hukumat davlat sektoriga qarz ajratish masalalarida, kredit berishning ichki va tashqi manbalaridan mablag‘ olish rejalari to‘g‘risida Markaziy bank bilan maslahatlashadi.
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki hukumatning fiskal (xazina) vakili vazifasiga muvofiq hukumat hisob varaqlarini yuritar ekan (47-modda), hukumatning moliya operatsiyalarini amalga oshirishda ko‘maklashadi, byudjet kirimlari va chiqimlari masalalari yuzasidan maslahatlar beradi, davlat qimmatli qog‘ozlarini joylashtirishda vakil sifatida ishlaydi, ular bo‘yicha hisob varaqlarni yuritadi, davlat qarz majburiyatlari bilan bog‘liq boshqa masalalarini hal etishda qatnashadi.
Tijorat banklariga kredit berish. Markaziy bank iqtisodiyotning ustuvor tarmoqlarini bevosita kreditlamasada, u tijorat banklarining kredit zahiralariga bozor usullari orqali samarali ta’sir ko‘rsatish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Buning uchun pul bozorining turli bo‘g‘inlarida O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki operatsiyalaridan, shu jumladan valyuta intervensiyasidan, ikkilamchi bozorda davlat qimmatli qog‘ozlari bilan bo‘ladigan operatsiyalaridan, kredit kimoshdi savdolaridan foydalanadi. Markaziy bank o‘zi belgilagan shartlarga binoan oltin, chet el valyutasi, xalqaro rezervlar toifasiga kiruvchi valyuta boyliklari, davlatning qarz majburiyatlari va hukumat kafolatlagan boshqa qarz vositalari, Markaziy bankda depozitga o‘tkazilgan va uning depozitariysi uchun maqbul bo‘lgan, xarid qilinishi va sotilishiga ruxsat berilgan aktivlar, to‘lanishiga banklar kafolat bergan tijorat veksellarini garovga olgan holda tijorat banklariga uch oygacha bo‘lgan muddatda kredit berishi mumkin.
Tijorat banklariga kredit berishning eng ko‘p tarqalgan bu turi banklarni qayta moliyaviy ta’minlash deb yuritiladi va u «O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki to‘g‘risida»gi Qonunning 30-moddasiga asosan amalga oshiriladi.
Tijorat banklari va hukumat O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining asosiy mijozlaridir. Boshqacha aytganda, O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki banklarning banki hisoblanadi. Tijorat banklari O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankidagi o‘z hisob varaqlaridan o‘zaro hisob-kitoblar uchun foydalanadilar va undan tashqari naqd pul zarur bo‘lganda ham ular Markaziy bankka murojaat qilishadi.
Pul emissiyasi. Dunyoning ko‘pgina mamlakatlarida bo‘lgani kabi O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki ham pulni emissiyalash xuquqiga ega, ya’ni u emissiya markazi hisoblanadi. Bu vazifa hozir ham nihoyatda muhim ahamiyatga ega, chunki chakana savdoda mahsulot haqini to‘lash hamda qarz majburiyatlarini uzil-kesil uzish uchun mablag‘ga ega bo‘lishini ta’minlash uchun naqd pul zarur.
Tijorat banklarining kassa zahiralarini jamg‘arish va saqlash. Muomaladagi pul miqdori hajmini boshqarish uchun O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki jalb qilingan pul mablag‘lari hajmiga qarab tijorat banklarida zahiralarning muayyan koeffitsientlarini belgilaydi. Pul-kredit vositasida boshqarishning samaradorligi, uning pul miqdori o‘sish sur’ati va tuzilmasiga, shuningdek pulning qadrsizlanish darajasiga ta’siri majburiy zahiralash tizimining moslashuvchanligiga bog‘liq. Ko‘rib chiqilayotgan Qonunning 28-moddasiga muvofiq majburiy zahiralar alohida hisob varaqda naqd pul yoki omonatlar tarzida deponentga olinadi. Zahiralash tizimi tijorat banklariga likvidlik bilan bog‘liq qisqa muddatli muammolarni hal etish imkonini beradi. Ayrim hollarda O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki qaroriga binoan majburiy zahiralarga foizlar qo‘shib qo‘yilishi ham mumkin. Tijorat banklarining mablag‘larini zahiralash talablariga amal qilish borasida javobgarligini oshirish uchun qonunda moliyaviy sanksiyalar (53-modda) ko‘zda tutilgan. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankiga to‘lanmay qolgan pulni qonunda belgilangan tartibda so‘zsiz undirib olish, shuningdek jarimalar solish huquqi berilgan.
Endi Markaziy bankning tashkiliy tuzilishi to‘g‘risida qisqacha to‘xtalib o‘tamiz.
Markaziy bank yagona markazlashtirilgan boshqaruv tizimiga ega. Markaziy bank zimmasiga yuklatilgan vazifalarni bajarish uchun tegishli xizmatlar va muassasalar tashkil etadi.
Markaziy bank O‘oraqalpog‘iston Respublikasi poytaxtida, viloyatlarning markazlari va Toshkent shahrida yuridik shaxs maqomiga ega bo‘lmagan bosh boshqarmalar tuzadi.
Markaziy bank raisi Boshqaruvning raisi hisoblanadi. Boshqaruv a’zolarini Markaziy bank raisi taqdimnomasiga ko‘ra, Oliy Majlisning Kengashi tasdiqlaydi.
Markaziy bank raisi Markaziy bank va uning Boshqaruvi faoliyatiga rahbarlik qiladi, bankning fondlarini tasarruf etadi va Markaziy bank zimmasiga yuklatilgan vazifalar bajarilishi uchun javobgar bo‘ladi.
Markaziy bank faoliyati masalalarini hal qiladi, Markaziy bank faoliyati va joriy operatsiyalarini operativ tarzda boshqarish bo‘yicha harakatlarni amalga oshiradi.
Oliy Majlisda, hukumatda, vazirliklar va idoralarda, sudlarda, banklar va muassasalarda, xalqaro va chet el tashkilotlarida bank faoliyatiga doir barcha masalalar bo‘yicha Markaziy bank nomidan ish ko‘radi.
Markaziy bank raisining birinchi o‘rinbosari va o‘rinbosarlari Markaziy bank raisining taqdimotiga ko‘ra, Oliy Majlis Kengashi tomonidan lavozimiga tayinlanadi va lavozimidan ozod qilinadi.
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki departament, boshqarma va bo‘limlardan tashkil topgan.
Bоzоr iqtisоdiyoti shаrоitidа iqtisоdiyotni pul-krеdit vоsitаlаri оrqаli tаrtibgа sоlish qоnunchilik, ijrо etish vа nаzоrаt qilish хususiyatidаgi tаdbirlаr tizimidаn ibоrаt bo’lаdi. Bundа iqtisоdiyotni pul-krеdit vоsitаlаri оrqаli tаrtibgа sоlishning оb’yеktiv imkоniyati iqtisоdiy rivоjlаnish, ishlаb chiqаrish vа kаpitаl to’plаnishi mа’lum dаrаjаgа erishgаndаginа vujudgа kеlаdi. Hоzirgi shаrоitdа iqtisоdiyotni pul-krеdit vоsitаlаri оrqаli tаrtibgа sоlish tаkrоr ishlаb chiqаrish jаrаyonigа tеgishli bir qаtоr vаzifаlаrni hаl qilishgа qаrаtilgаndir. Bulаr jumlаsigа bаrqаrоr iqtisоdiy o’sishni tа’minlаsh, ish bilаn bаndlikni tаrtibgа sоlish, tаrmоq vа mintаqаviy tuzilmаlаrdаgi ijоbiy siljishlаrni qo’llаbquvvаtlаsh, ekspоrtni rаg’bаtlаntirish kаbilаrni kiritish mumkin. 1994-2001 yillаr mоbаynidа O’zbеkistоn Rеspublikаsi Mаrkаziy bаnki оldidа iqtisоdiyotdа o’sib bоrаyotgаn to’lоv mаblаg’lаrigа bo’lgаn ehtiyojni оptimаl dаrаjаdа qоndirish vа аyni pаytdа inflyatsiyaning mоnеtаr оmillаri tа’sirini chеklаsh mаqsаdidа pul mаssаsi o’sishi sur’аtlаrini nаzоrаt qilish mаsаlаlаri turаr edi. Shu bilаn bоg’liq rаvishdа bu dаvrdаgi pul-krеdit siyosаti hukumаt vа Mаrkаziy bаnk tоmоnidаn birgаlikdа qаt’iy chеklаngаn kurs аsоsidа yuritilib, u hаm mоliyaviy tizimni bаrqаrоrlаshtirishgа, hаm rеspublikа iqtisоdiyotining ustuvоr vа kеchiktirib bo’lmаydigаn ehtiyojlаrini qоndirishgа yo’nаltirilgаn edi. Pul-krеdit vоsitаlаri vа usullаrini islоh qilish tаktik vа strаtеgik vаzifаlаrni аjrаtishgа аsоslаnаdi. Strаtеgik vаzifа shаkllаngаn bоzоr iqtisоdi аmаl qilаyotgаn mаmlаkаtlаr uchun хоs bo’lgаn, pul-krеdit nаzоrаtining umumiy qаbul qilingаn 56 vоsitаlаridаn fоydаlаnа bоshlаshdir. Ushbu mаqsаdgа erishish uzviy rаvishdа bir qаtоr bоsqichlаr оrqаli аmаlgа оshirilаdi. Mоnеtаr tаrtibgа sоlish vоsitаlаrini tаkоmillаshtirishni bоsqichlаrgа bo’lish o’tish dаvrining muаyyan tаriхiy bоsqichlаrini hisоbgа оlish zаrurаti bilаn bеlgilаnаdi. Bаnk tizimining tаrаqqiyoti аniq bеlgilаngаn mаqsаd, vаzifаlаr vа tаmоyillаrgа аsоslаnаdi. Ushbu mаqsаd, vаzifа vа tаmоyillаr rеspublikа iqtisоdiyotini islоh qilish jаrаyonidа umumiqtisоdiy mаsаlаlаrni hаl etish bilаn bоg’liqdir. O’zbеkistоn Rеspublikаsi bаnk tizimini kеng ko’lаmli islоh qilish jаrаyonidа muhim institutsiоnаl vа tuzilmаviy o’zgаrishlаrgа erishildi. Ikki bоsqichli bаnk tizimi ya’ni, Mаrkаziy bаnk hаmdа mulkchilikning turli shаkllаri аsоsidа tijоrаt bаnklаri tizimi tаshkil etildi vа rivоjlаnmоqdа. Bundаn tаshqаri bаnklаrimizning yеtаkchi хоrijiy bаnklаr bilаn hаmkоrligi yildаn-yilgа kеngаymоqdа. So’nggi yillаrdа prеzidеntimiz tоmоnidаn bаnk tizimigа kаttа e’tibоr qаrаtilаyotgаnligi, shuningdеk, tijоrаt bаnklаri kаpitаllаshuvini yanаdа jаdаllаshtirish bоrаsidаgi fаrmоnlаrigа muvоfiq qilinаyotgаn sаy-hаrаkаtlаr nаtijаsidа kоrхоnа vа tаshkilоtlаr tоmоnidаn invеstitsiyalаrgа bo’lgаn tаlаbning mа’lum dаrаjаdа o’sishigа erishildi. Shuningdеk, likvidlilik ustidаn qаt’iy nаzоrаt o’rnаtilgаnligi vа bu аsоsdа mаkrоiqtisоdiy muhitning yеtаrli dаrаjаdа rivоjlаnаyotgаnligi bаnk tizimi fаоliyatini nаqаdаr to’g’ri yo’lgа qo’yilgаnligidаn dаlоlаt bеrаdi. Dеmаk, bаnk tizimining kеyingi tаrаqqiyoti iqtisоdiyotning rеаl tаrmоg’idаgi ijоbiy o’zgаrishlаr, kоrхоnаlаrning mоliyaviy hоlаti hаmdа mаkrоiqtisоdiy muhitning yaхshilаnishi bilаn bоg’liqdir. Bundаy ijоbiy muhitni bаnk tizimigа, аyniqsа, Mаrkаziy bаnk fаоliyatigа dаvlаt tаshkilоtlаrining аrаlаshuvini chеklаsh vа ulаr mustаqilligini tа’minlаsh оrqаli vujudgа kеltirish mumkin. Shu nаrsа хаrаktеrliki, hоzirgаchа pul-krеdit vоsitаlаrining turkumlаnishi bоrаsidа yagоnа bir yo’nаlish mаvjud emаs. Lеkin, shu bilаn birgа ko’pchilik iqtisоdchi оlimlаr 57 quyidа kеltirilgаn vоsitаlаrni аsоsiy pul-krеdit siyosаti instrumеntlаri sifаtidа qаyd etаdilаr. O’zbеkistоn Rеspublikаsi Mаrkаziy bаnki pul-krеdit siyosаtini аmаlgа оshirishdа quyidаgi instrumеntlаrdаn fоydаlаnаdi: 1. Mаjburiy zахirаlаr siyosаti; 2. Hisоb stаvkаlаri siyosаti; 3. Оchiq bоzоrdаgi оpеrаtsiyalаr siyosаti; 4. Vаlyutа siyosаti vа shu kаbilаr. Mаzkur usullаr jаhоn bаnklаri аmаliyotidа tаn оlingаn аsоsiy usullаr hisоblаnib, ulаrning qo’llаnishi hаr bir dаvlаtdа turlichа bo’lishi mumkin. Mаsаlаn, АQSH dа ko’prоq оchiq bоzоrdаgi usullаr qo’llаnilsа, Gеrmаniyadа ko’prоq mаjburiy zахirаlаr qo’llаnilаdi. Hоzirgi kundа O’zbеkistоn Mаrkаziy bаnkining muоmаlаdаgi pul mаssаsini tаrtibgа sоlishdа аsоsаn mаjburiy zахirаlаr instrumеntidаn fоydаlаnilmоqdа. Хulоsа qilib shuni аytish mumkinki, O’zbеkistоn Rеspublikаsi Mаrkаziy bаnkining mоnеtаr siyosаti, hоzirgi kundа Rеspublikа Оliy Mаjlisi vа Hukumаti tоmоnidаn аniqlаngаn mоnеtаr siyosаtning аsоsiy yo’nаlishlаrigа muvоfiq аmаlgа оshirilаdi. Qo'shma Shtatlarda markaziy bank Federal rezerv deb ataladi. Federal Rezerv 1913 yil 23 dekabrda Federal Rezerv Qonunining kuchga kirishi bilan tuzilgan.