1-mavzu. Pul nazarisining asosiy tushunchalari. Pulning funktsiyalari va turlari

1.3. Pulning nazariyalari
XX asr boshigacha pullarning iqtisodiy nazariyasida quyidagicha ikki masala: 1) pullarning kelib chiqishi va mohiyati haqidagi va 2) pullarning qiymati va xarid qilish kuchi haqidagi masalalar markaziy o'rin egallab kelgan. Birinchi masala bo'yicha siyosiy iqtisodda ikkita yo'nalish – pullarning metallistik va nominalistik nazariyalari amal qilgan.
Pulning metallistik nazariyasi
G'arbiy Yevropada boshlang'ich kapital jamg'arish davrida savdo burjuaziyasining manfaatlarini ob'ektiv aks ettiradigan pullarning metallistik nazariyasi vujudga keldi. Metallistik nazariya tarafdorlari – U.Stafford (1554-1612), T.Men (1571-1641), D.Nors (1641-1691) va boshqalar – tangalarning ishdan chiqishiga qarshi bo'lib, metallarning barqaror muomalada bo'lishini yoqlab chiqishdi. Ularning nazariyasi uchun davlatning boyligini pullar bilan, pullarning o'zini esa – asl metallar bilan bir xil deb tushunish xarakterli edi. Ular pullarning mohiyatini asl metallarning ijtimoiy xususiyatlari emas, balki tabiiy xususiyatlari bilan bog'lashgan, pullarga ijtimoiy, ishlab chiqarish munosabati sifatida qarashmagan, balki ularni buyum deb bilishgan.
Shuning uchun ular pullarning to'laqonli tangalarni talab qiladigan funktsiyalarini, ayniqsa, jahon pullari va g'aznalar funktsiyalarini mutloqlashtirishgan.
Pulning nominalistik nazariyasi
Rimlik va o'rta asrlik yuristlar klassik nominalizmning yaratuvchilari edi. Nominalizmning «ikkinchi bor o'zini o'nglab olishi» merkantilistlarning metallistik nazariyasi tanqidi bilan bog'liqdir.
Nominalistlar shunga asoslanadiki, ularning fikricha, pullar – bu faqat tovarlar ayirboshlashiga xizmat qiladigan ideal hisob birliklari, mahsulot, davlat hokimiyatining natijasi hisoblanadi. XvII-XvIII asrlarda amal qilgan o'lchovning ideal pul birligi nazariyalari o'z mohiyatiga ko'ra nominalistik tusda bo'lgan. Bu nazariya tarafdorlari – J.Lokk (1632-1704), J.Berkli (1685-1753), J.Styuart (1712-1780) – pul birliklarining nomlari (funt sterling, taler, frank) «qiymatning ideal atomlari»ni ifodalaydi, deb faraz qilishgan.
Tovarlarning qiymati ijtimoiy zarur ish vaqtining muayyan sonli soatlarini o'zida mujassam etadi. Shuning uchun ayrim iqtisodchilar, jumladan, D.Grey (1798-1850), tovarlar qiymatini bevosita ish vaqti soatlarida, o'ziga xos «ishchi pullarda» ifodalash zururligini asoslashga urinishgan. D.Greyning fikricha, tovar ishlab chiqaruvchilar bankka o'z mehnati mahsulotlarini topshirishi va ular uchun «ishchi pullar»ning muayyan miqdorini olishlari kerak bo'lgan, ular ana shu «ishchi pullari» yordamida ushbu bankda o'zlariga zarur tovarlarni sotib olishi mumkin edi. XIX asrning 20-yillari oxiri – 40-yillarida «ishchi pullari» g'oyasini amalga oshirishga urinishlar bo'lgan. 1829 yilda Marselda advokat Matsel' «ayirboshlash banki»ni tashkil qilgan; 1832-1834 yillarda sotsialist-utopist R.Ouenning tashabbusiga ko'ra Angliyada «adolatli ayirboshlash bozorlari» ochilgan; 1849 yilda mayda burjua iqtisodchisi P.J.Prudon shunga o'xshagan «xalq banki»ni ta'sis etgan.
Biroq bu muassasalarning hammasi bir xilda yakun topib, inqirozga uchragan. Buning sababi shunda ediki, «adolatli ayirboshlash» banklari na ijtimoiy zarur vaqtning miqdorini, na ijtimoiy ehtiyojning miqdorini to'g'ri belgilay olishmasdi. Ularning tashkilotchilari tovarni yaratuvchi mehnat tabiatini tushunishmagan. Ular tovar ishlab chiqaruvchilarning mehnati faqat xususiy tusga egaligini va faqat ayirboshlash jarayonida bunday mehnat o'zining ijtimoiy tabiatini namoyon qilishini unutishgan. Bunday banklar negizini alohida xususiy ishlab chiqaruvchilar tashkil etadigan ishlab chiqarish sohasiga daxl qilmasdan muomala sohasini umumlashtirishga harakat qilishgan.