1-Mavzu: Qishloq xo‘jaligida mehnat jarayonlarini boshqarish Reja: 11. Mehnat resurslari va mehnat unumdorligining qishloq xo‘jaligidagi ahamiyati

С

Г) т . ин

бав j j

ич . ас
bu yerda Rbav - bevosita ishbay narx (so‘m, tiyin); St.in - ishbay tizim bo‘yicha haq to‘lanadigan xodimning kundalik tarif stavkasi (so‘m, tiyin); Nich.as - asosiy xodimning smenadagi ishlab chiqarish normasi.
Mehnatga haq to‘lashning ishbay-ortib boruvchi tizimi shu bilan ajralib turadiki, me’yorlarni bajarishning oldindan belgilangan darajasidan boshlab bajarilgan operasiyalar, detallar yoki buyumlar uchun ishbay narx muayyan darajada ko‘paytiriladi. Shunday qilib, ishbay narxlar me’yorlarni bajarishning erishilgan darajasiga qarab tabaqalashtiriladi. ayni bir xizmat, operasiya, detal va hokazolarga turlicha haq to‘lanadi va me’yorlarning bajarilishi qanchalik yuqori bo‘lsa, bajarilgan ishning har bir birligi uchun to‘lanadigan narx ham shunchalik yuqori bo‘ladi.
Mehnatga haq to‘lashning ishbay-ortib boruvchi tizimining o‘ziga xos elementlari me’yorlarni bajarishning boshlang‘ich darajasi hisoblanadi. Ishbay narxni ko‘paytirish va ortib boruvchi qo‘shimcha haqlar shkalasi ana shundan boshlanadi, bu shkala ishbay narxning ko‘payish miqdorini ko‘rsatadi. Bunda me’yorlarning bajarilishi boshlang‘ich bazadan yuqoriroq darajada bo‘ladi.
Ishbay-ortib boruvchi haq to‘lash tizimida ish haqining umumiy miqdori quyidagi formula bo‘yicha hisoblab chiqiladi:

Ior=R(ni-Kul+l2-KU2+... -fnrKui), bunda Ior - mehnatga ishbay-ortib boruvchi haq to‘lashda ish haqining miqdori; R - belgilangan boshlang‘ich baza doirasida har bir mahsulot birligi uchun narx; 1,2,...l - ortib boruvchi shkala pog‘onalari miqdori; Ku - boshlang‘ich bazani oshirib bajarish haqiqiy foiziga muvofiq ortib boruvchi qo‘shimcha haqlar shkalasi bo‘yicha qabul qilingan narxlarning ko‘payish koeffisiyenti.
Mehnatga haq to‘lashning ishbay-kamayib boruvchi tizimi shu bilan ajralib turadiki, me’yorlarni oshirib bajarishning ayrim muayyan darajasidan boshlab ishbay haq narxining kamayishi sodir bo‘ladi. Mazkur tizim o‘ziga xos tarzda ishbay-ortib boruvchi tizimning qarama-qarshi tomoni hisoblanadi. Uning mohiyati shundan iboratki, me’yorlarning oshirib bajarilishi qanchalik yuqori bo‘lsa, me’yordan tashqari ishlab chiqarilgan har bir mahsulot birligining narxi shunchalik kamroq bo‘ladi. Ishbay-kamayib boruvchi haq to‘lash tizimi me’yorlarni bajarishning boshlang‘ich dajarasini belgilashni nazarda tutadi, ana shu dajaradan boshlab narxning pasayishi boshlanadi. Shu bilan birga boshlang‘ich bazani belgilashga qo‘yiladigan talablar ham ishbay-ortib boruvchi tizimdagi kabidir.
Haq to‘lashning ishbay-kamayib boruvchi tizimi bo‘yicha ish haqining umumiy miqdori quyidagi formula bo‘yicha hisoblab chiqiladi:
n n₂ n, ₄ И = R( \ +... + )


кам \ ^ J

^К1 ^K 2 ^Kl Bu yerda I kam - mehnatga haq to‘lashning ishbay-kamayib boruvchi tizimi bo‘yicha ishbay ish haqi (so‘m, tiyin); R - belgilangan boshlang‘ich baza doirasida mahsulotning har bir birligi uchun narx (so‘m, tiyin); K - kamayib borish shkalasining har bir pog‘onasi bo‘yicha narxning kamayish koeffisiyenti (marta); 1,2,...L - shkaladagi kamayib borish koeffisiyetlari soni; n - xodimlar tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulot miqdori.
Ish haqining mohiyati u ijtimoiy ishlab chiqarish bosqichlarida: ishlab chiqarish, taqsimlash, ayirboshlash va iste’molda bajaradigan funksiyalarda ro‘yobga chiqariladi.
Ish haqini tashkil etish deganda uning tuzilishi, mehnat miqdorining unga to‘lanadigan haq miqdori bilan o‘zaro bog‘liqligi, shuningdek tarkibiy elementlarning yig‘indisi (normalash, tarif tizimi, mukofotlar, qo‘shimcha va ustama haqlar) tushuniladi. Ish haqini tashkil etishning muhim elementi tarif tizimi bo‘lib, u turli normativ materiallar majmuidan iboratdir, ular yordamida xodimlarga to‘lanadigan ish haqi darajasi omillar guruhiga bog‘liq ravishda belgilanadi.
Mehnat natijalarini aniqlash uchun qanday asosiy ko‘rsatkich tatbiq etilishiga qarab ish haqining barcha tizimlarini ish haqining shakllari deb ataluvchi ikkita katta guruhga bo‘lish qabul qilingan. Agar mehnat natijalarining asosiy o‘lchovi sifatida tayyorlangan mahsulot (ko‘rsatilgan xizmat)dan foydalaniladigan bo‘lsa, u holda mehnatga haq to‘lashning ishbay shakli haqida gap yuritiladi. Agar bunday o‘lchov sifatida ishlangan vaqt miqdoridan foydalanilsa, bunday holda vaqtbay ish haqi to‘g‘risida gap boradi. Demak, ish haqining shakli- haq to‘lash tizimlarining muayyan toifasidan iborat bo‘lib, ish haq to‘lash maqsadida unga narx belgilashda mehnat natijalarini hisobga olish asosiy ko‘rsatkichi bo‘yicha guruhlarga ajratilgan bo‘ladi.
Mehnatga haq to‘lashning ishbay va vaqtbay tizimlari mehnatni tashkiliy-texnikaviy normalashga turlicha yondashish bilan ajralib turadi, bunda ayni sir xil normalashga amal qilinadi.
Mehnatga haq to‘lash tizimlari vositasida xodimlarning moddiy manfaatdorligiga muayyan tarzda ta’sir ko‘rsatish - hozirgi zamon iqtisodiyotidagi ish haqini tashkil etishning asosiy tamoyillaridan biridir.