1-mavzu: “Soliq nazariyasi” fanining predmeti, mazmuni va

2 – shakl


Soliq imtiyozlarini belgilash kriteriya (mezon)lari

Soliq to’lovchi larning in-vestitsion mavqeiga qarab

Xalqaro iqtisodiy aloqalarni darajasidan kelib chiqib

Sohani rivojlantirishni ustuvor -ligiga qarab

Soliq to’lovchilarning sotsial-ijtimoiy holatiga qarab

Importbop mahsulotlar-ni ishlab chiqarish darajasiga qarab




Agar korxonalar importni o’rnini bosuvchi mahsulotlar yoki mahsulotni eksport qilsa, muayyan dara-jada soliq imtiyozlari beriladi

Korxonada ish-lovchilar tarki-bidagi nogiron-lar, urush va mehnat faxriy-lari, maktab o’quvchilari ko’pchilikni (50%ni) tashkil etsa imtiyoz shunchalik ko’proq beriladi

Agar korxona ustav fondida qanchalik xorij sarmoyasi ko’p bo’lsa, imtiyoz ko’p beriladi

Respublikamizda agrar sektorni va kichik biznesni rivojlantirish ustuvor yo’nalish sifatida bel-gilanganligi uchun ularga ixtiyoriy shaklda soliq tizimi qo’llaniladi

Davlatlararo bitimlarga ko’ra ikki tomonlama soliq solinmaydi

2-shakldan ko‘rishimiz mumkinki, O‘zbekiston Respublikasi soliq qonunchiligida soliq imtiyozlarini belgilash muayyan mezonlar asosida amalga oshirilgan. Soliq imtiyozlarini soliq to‘lovchilarning investitsion mavqeiga, ularning sotsial-ijtimoiy holatiga, respublikamizda qaysi sohani rivojlantirish ustuvorligiga, soliq to‘lovchilarning importni o‘rnini bosadigan mahsulotlarni ishlab chiqarish darajasiga hamda davlatlar o‘rtasidagi halqaro iqtisodiy munosabatlarga asoslanib belgilangandir. Soliq imtiyozlarini mezonlarini to‘g‘ri ob’ektiv aniqlash soliqlarning adolatlilik tamoyilini ifodasi sifatida yuzaga chiqadi.

Hozirgi murakkab sharoitda mamlakatimizda amalga oshirilayotgan soliq siyosatining natijalari, ko’p jihatdan, mavjud soliq imtiyozlarining ta’sirchanlik darajasiga bevosita bog’liq. Soliq imtiyozlarining ta’sirchanlik darajasi yuqori bo’lsa, ularni taqdim etish orqali ko’zlangan maqsadlarga to’liq erishiladi. Biroq, amaliyotning ko’rsatishicha, hozirgi paytda ko’plab soliq imtiyozlari berilayotgan bo’lishga qaramasdan, ularning etarlicha samara bermayotganligi, soliq to’lovchilar o’rtasida tengsizlikni yuzaga keltirayotanligi natijasida soliq imtiyozlarini taqdim etishdan ko’zlangan maqsadlarga erishilmayapti. Ana shunday sharoitda soliq imtiyozlarining samaradorligini baholash alohida dolzarblik kasb etadi. Soliq imtiyozlarining oldiga qo’yilgan vazifalarning muvaffaqiyatli bajarilishi ana shuni taqoza etadi.
Ta’kidlash joizki, soliq imtiyozlarining samaradorligi va uni baholashning uslubiy asoslari borasida iqtisodiy adabiyotlarda yagona to’xtamga kelinmagan. Bizningcha, soliq imtiyozlarining samaradorligi deganda, imtiyoz hisobiga qoldirilgan moliyaviy resurslardan samarali foydalanish natijasida byudjetga olingan qo’shimcha daromadlarning soliq imtiyozlari (hajmi)ga nisbati tushuniladi.
Soliq imtiyozlarining samaradorligini baholash, fikrimizcha, quyidagi masalalarni optimal hal qilishga xizmat qiladi:
- taqdim qilingan soliq imtiyozlari tarkibini optimallashtirish;
- tomonlar manfaatlari mushtarakligini ta’minlash;
- soliq imtiyozlarini berishdan ko’tiladigan natijalar prognozini aniqligini oshirish;
- moliyaviy qo’llab quvvatlash maqsadida soliq imtiyozlari orqali rag’batlantiriladigan optimal ob’ektlarni tanlash;
- byudjet yo’qotmalarini qisqartirish.
Soliq imtiyozlari samaradorligini baholashdan maqsad soliq imtiyozlarini berish bilan bog’liq byudjet yo’qotmalarini qisqartirish hamda quyidagi printsiplarga rioya qilish orqali soliq imtiyozlari tizimini optimallashtirish hisoblanadi:
- xo’jalik sub’ektlarining iqtisodiy manfaatdorligini oshirish va eng muhim xo’jalik faoliyati turlarini kengaytirish;
- iqtisodiy dasturlarni amalga oshirishga, aholi uchun zarur mahsulotlarni (tovarlar, xizmatlar) ishlab chiqarishni tashkil etish va kengaytirishga, texnika va texnologiyalarni yangilashga moliyaviy resurslarni yo’naltirishni va ulardan foydalanishni rag’batlantirish;
- investitsion va innovatsion faoliyatni rivojlantirish uchun qulay iqtisodiy sharoitlar yaratish;
- faoliyati jarayonida eng muhim ijtimoiy, iqtisodiy va ekologik muammolarni hal etishga ko’maklashayotgan samarali ishlovchi va xo’jalik yuritishning ilg’or shakllaridan foydalanayotgan korxonalarni rag’batlantirish.
Yuqoridagilardan kelib chiqib, shunday xulosa qilish mumkinki, soliq imtiyozlarining samaradorligini ilmiy asoslangan holda baholash yuqori iqtisodiy natijalarga erishishning muhim asosi hisoblanadi. Shuningdek, soliq imtiyozlari samaradorligini baholash natijalaridan quyidagi maqsadlarda:
- byudjet loyihasini ishlab chiqishda;
- samarasiz soliq imtiyozlarini bekor qilishga doir choralarni o’z vaqtida qabul qilishda;
- ayrim toifadagi soliq to’lovchilarni qo’llab-quvvatlash choralarini takomillashtirishga doir takliflar ishlab chiqishda foydalanilsa, bizning fikrimizcha, soliq imtiyozlarini taqdim etishdan ko’zlangan maqsadlarga to’liq erishiladi.