1-mavzu. “Statistika” fanining predmeti va uslubi Reja

---

1-mavzu. “Statistika” fanining predmeti va uslubi 
Reja: 
1.1. Statistika to’g’risida umumiy tushuncha. 
1.2. Statitsika fani predmeti va uning o’ziga xos xususiyatlari. 
1.3. Statistika fani metodi. 
1.4. Bozor iqtisodiyoti sharoitida statistika roli va ahamiyati. 
 
1.1. Statistika to’g’risida umumiy tushuncha.
 
Ilk bor statistikaning vujudga kelishi amaliy 
ehtiyojlar bilan uzviy bog’liq bo’lgan. Qadim 
zamonlardayoq qurolli kuchlarga layoqatli kishilar 
sonini bilish, soliqqa tortish ob’ektlarini belgilash 
zarurati tug’ilgan, natijada aholi soni, uning yoshi va 
jinsi jihatdan tuzilishi haqidagi ma’lumotlarga 
ehtiyojlar paydo bo’ldi. Bu esa davlatni aholi soni va 
tarkibida bo’layotgan o’zgarishlar ustidan kuzatishlar olib borishga undagan. 
Fuqarolik munosabatlari rivojlanib borgan sari ular bilan bevosita bog’liq bo’lgan 
voqealarni qayd qilishga zaruriyat ortib borgan. SHuning uchun tug’ilish, o’lish, 
nikohga olish, ajralish kabi hodisalarni yozib borish tartibi o’rnatilgan, keyinchalik 
esa odamlarning bir joydan ikkinchisiga ko’chib yurishi bilan bog’liq bo’lgan 
migratsiyasi (harakati)ni qayd qilish tartibi belgilangan. qishloq xo’jaligi savdo- 
sotiq, xunarmandchilik, sanoat va boshqa sohalar hamda iqtisodiy aloqalarning 
taraqqiy etishi xo’jalikka oid hodisa va amallar ustidan muntazam ravishda kuzatish 
olib borishni taqazo etgan. Natijada baholar va savdo-sotiq statistikasi, 
mahsulotlarni ishlab chiqarish va taqsimoti statistikasi va boshqa iqtisodiy statistika 
tarmoqlari vujudga kelgan va rivoj topgan. 
Bozor munosabatlari va aholi tabaqalari orasida o’zaro aloqalar kengayishi 
bilan birga davlatni iqtisodiyotga aralashuvi obektiv zaruriyat bo’lib qoladi. Bu esa, 
o’z navbatida, yangidan-yangi malumotlar to’plash, iqtisodiy hayotning hamma 
muhim tomonlarini qamrab olgan iqtisodiy axborot yaratish ehtiyojini tug’diradi. 
SHu bilan birga davlatlar orasida xalqaro iqtisodiy aloqalarning rivojlanishi, butun 
jahon xo’jaligining shakllanishi va taraqqiy etishi ayrim milliy iqtisodiyot va butun 
jaxon xo’jaligi miqyosida tovar va xizmatlar hamda daromadlarni yaratish, 
taqsimlash va istemol qilish jarayonlarini har taraflama tasvirlaydigan batafsil hisob-
kitob yuritishni talab qiladi. Hozirgi kunda bu masala ayrim milliy davlatlar va 
xalqaro tashkilotlarning dolzarb vazifalaridan biri hisoblanadi. 
Jamiyat hayoti, turmushi 
haqidagi 
ma’lumotlarga 
bo’lgan amaliy ehtiyoj 
statistikani yaratdi. 

---

Ammo, ilk bor vujudga kelishidayoq statistika 
davlatni boshqarish muhim quroli sifatida shakllangan va 
rivojlanib borgan bo’lsa ham, shu bilan bir vaqtda ko’pdan 
ko’p voqealarni, faktlarni miqdoriy jihatdan hisobga olish 
va malum darajada tartibga solish natijasida ilmiy jihatdan 
juda qiziqarli materiallar ham jamg’arildi. Bu ishning 
dastlabki onlaridayoq sezgir kuzatuvchi tarqoq butunlay 
tasodifiy tuyulgan o’g’il yoki qiz bola tug’ilish soni, 
nikoxlanish, yoki u yo bu yoshda o’lish soni va hokazo, shularga o’xshash 
hodisalarda malum tartib- qoidalar borligini payqab hayratda qoldi. Natijada buning 
sabablarini anglash ishtiyoqi kishida uyg’onib,ularni tushuntirish yo’llarini izlab 
topish ehtiyoji tug’ildi. Ana shu ehtiyojni qondirish uchun statistika xizmat 
qilaboshlashi bilan birga ilm-fan sohasiga aylandi. 
Amaliy faoliyatda to’plangan tajribalarni umumlashtirish yo’li bilan dastlab 
davlatni boshqarish uchun zarur malumotlar to’plash, qayta ishlash, tahlil qilish va 
talqin etish qoidalari, tartiblari, yo’llari, usullari yaratildi. Statistika ana shunday fan 
sifatida qaralib yangi izlanishlar asosida boyib bordi. Uning mohiyati va usullarini 
takomillashtirishda matematika usullari, qurollari va yangi nazariyalaridan 
foydalanish juda qo’l keldi, chunki statistika ham matematikaga o’xshab sonlar, 
miqdorlar bilan shug’ullanadi, ammo shunday toifalari bilan-ki, ular sifatga ega 
bo’lib, ommaviy hodisalarni o’lchash natijasida hosil bo’ladi. Pirovard oqibatda 
statistik tafakkur uslubi, ya’ni statistika nazariyasi va uslubiyati (metodologiyasi) 
shakllandi. Endi bu uslub nafaqat ijtimoiy-iqtisodiy voqealarni o’rganishda, balki 
boshqa sohalarni ham birin ketin egallay boshladi. Hozirgi vaqtda u deyarlik barcha 
fan va texnika sohalarida, tajriba-eksperimentlarda, fizika, kimyo, biologiya, 
arxeologiya, agronomiya, tibbiyot, psixologiya, sotsiologiya, pedagogika, 
tilshunoslik, harbiy ishlar va hatto tasviriy san’atda hamda musiqa bastalashda 
qo’llanilmoqda.
SHunday qilib, Statistika yuzaki qarashda oddiy so’z bo’lsa ham, lekin ko’p 
qirrali mazmunga ega. 
Etimologiya, ya’ni so’zlarni kelib chiqishi jihatidan 
bu atama bevosita qandaydir bitta klassik - grekcha yoki 
lotincha ildizga ega emas. U lotincha “status”, ya’ni 
ahvol, holat degan so’zning italyancha “state” - 
davlat degan so’z qiyofasini olishidan kelib chiqadi. 
Statistika so’zi kundalik hayotga va ilm-fanga XVIII 
asrda kirib keldi. Dastlab, savdo va moliya kapitali hamda 
pul munosobatlari taraqqiyoti natijasida vujudga kelgan 
ehtiyojni qondirish maqsadida to’plangan mamlakat aholisi, iqtisodiy va siyosiy 
ahvoli haqidagi ma’lumotlar statistik axborotlar deb yuritiladi.
Biroz keyinroq davlatning diqqatga sazovor 
tomonlarini tasvirlaydigan davlatshunoslik fani paydo 
bo’lib, u statistika nomi bilan, uni yaxshi egallagan 
bilimdon esa statistik deb atala boshlandi. Bu fanning 
ko’zga ko’rinarli namoyondasi nemis G. Axenval (1719-
Ma’lumotlarda 
ifodalangan 
tartib-
qoidalarni 
anglash 
ishtiyoqi, tushuntirish 
yo’llarini topish zaru-
riyati statistikani fan 
sohasiga aylan-tirdi. 
Statistika 
lotincha 
“status” 
- 
ahvol, holat so’zi bilan 
italyancha 
“state” - 
davlat so’zidan kelib 
chiqib, davlat ahvoli 
haqidagi fan. 
Dastlab 
davlatshunoslik 
fani 
statistika deb ataldi. 

---

1772yy) birinchi bo’lib statistika so’zini ot sifatida qo’lladi va ilmiy odatga kiritdi. 
Uning fikricha, statistika bu davlat uchun alohida ahamiyat kasb etadigan masalalar 
sharhi, tasviridir. Ammo hozirgi kunda statistika atamasini bunday mazmunda talqin 
etish ko’p jihatlarini yo’qotdi. Kundalik turmushimizda mamlakat iqtsodiyoti va 
aholisi haqidagi ma’lumotlar to’plami statistika deb yuritilsa ham, ammo u o’tgan 
asrlardagi “davlatshunoslik” dan tubdan farq qiladi.
Bu farq nafaqat axborot turlari ko’pligi va to’laligida 
ko’zga tashlanib qolmasdan, shu bilan birga ularning 
xarakterida ham yaqqol kuzatiladi. Endi statistika 
deganda faqat miqdoriy ifodalangan axborotlar 
tushuniladi. Masalan, muayyan davlatda qanday siyosiy 
tizim xukmronligi, qaysi til davlat tili ekanligi 
statistikaga hech qanday aloqasi yo’q, ammo siyosiy 
firqolar soni, ularning maqsadi, a’zolar soni va boshqa 
belgilar bo’yicha taqsimlanishi, yetakchi firqo tashkilotlari a’zolarining ijtimoiy 
holati, yoshi, jinsi va boshqa belgilari bo’yicha taqsimoti, qaysi tilda qancha aholi 
gaplashishi va hokazolar - bular statistikadir. Mamlakat hududiy bo’linmalarining 
ro’yhati yoki jo’g’rofiy xaritada joylanishi statistika emas, biroq aholini soni, 
sanoat tarmoqlari va hokazolarning hududiy kesimda taqsimoti statistikadir. 
Statistikaga oid ma’lumotlar uchun umumiy o’ziga xos xususiyat shundan 
iboratki, ular ayrim yakka hodisalarga tegishli bo’lmasdan, balki doimo ularning 
to’plamini qamrab oluvchi umumlashtiruvchi miqdorlardir. YAkka hodisa, 
to’plamdan farqli o’laroq, mustaqil va bir - biriga o’xshash tarkibiy elementlarga 
bo’linmaydi. To’plam bitta yoki bir nechta hodisaga kamayishi bilan butunlay yo’q 
bo’lmasdan, oldingi mavqeini saqlab qoladi. Masalan, agarda shahar aholisi orasida 
bir yoki bir nechta kishi vafot etsa yoki boshqa joyga ko’chib ketsa, aholi 
to’plamligicha qolaveradi. qandaydir korxona yopilsa korxonalar to’plami o’z 
nomini saqlab qoladi. Ammo yakka korxonaga qarashli asosiy tsex yopilsa, korxona 
o’z mavqeini yo’qotadi ya’ni ishlamay qo’yadi.
SHuningdek, shaharga bir kishi ko’chib kelishi yoki bola tug’ilishi, yangi 
korxona ishga tushishi bilan mavjud to’plam o’rniga yangisi yoki ikkinchi boshqa 
to’plam paydo bo’lmaydi.
Agarda hodisa yakkayu yagona bo’lib, keyinchalik unga o’xshash hodisa 
yuzaga chiqishi kutilsa, u holda bu hodisa mustaqil statistika ob’ektini tashkil etadi. 
Masalan, Asakadagi o’zbek-quriya qo’shma yengil mashinalar ishlab chiqaruvchi 
korxona ishga tushishi bilan respublika xo’jaligida yangi tarmoq shakllanishiga asos 
solindi. Demak, bu korxona statistika, ob’ekti hisoblanadi, chunki keyinchalik unga 
o’xshash mashinasozlik korxonalari vujudga kelishi mumkin, xaqiqatda ham paydo 
bo’la boshladi.
Statistika so’zi paydo bo’lishidan boshlab, to hozirgacha ham ko’plik, ham 
birlik sonda ishlatilib kelindi va qo’llanilmoqda. Burunlari mamlakat aholisiga oid 
ma’lumotlar, turli masalalarni tasvirlaydigan axborotlar tegishli hodisa yoki predmet 
nomi bilan birgalikda falon voqea statistikalari deb atalar edi, masalan aholi 
statistikalari (ya’ni soni), uning yosh - jinsiy yoki milliy taqsimoti statistikalari 
(soni), tug’ilish yoki o’lish statistikalari (soni), savdo statistikalari, baho 
Hozirgi zamon 
statistikasi davlatshu-
noslikdan axborotlar-
ning 
to’laligi, turli 
tumanligi va xarakteri 
bilan 
tubdan 
farq 
qiladi. 

---

statistikalari, siyosat statistikalari va hokazo. SHu bilan birga statistika so’zi birlik 
shaklda ham ishlatildi, jumladan yuqorida ta’kidlaganimizdek, davlatning turli 
diqqatga sazovor tomonlarini tasvirlashga bag’ishlangan davlatshunoslik fani 
statistika nomi bilan yuritildi. 
Hozirgi kunda hamstatistika so’zini ko’plik va birlik shakllarda qo’llash 
uchrab turadi.Jumladan ingliz tilida “statistics” degan so’z bor, u alohida yolg’iz 
holda ham, boshqa so’zlar bilan birgalikda ham qo’llanadi. Birinchi holda ushbu 
so’z ko’plik shakliga ega bo’lib, o’zbek tiliga statistikalar deb o’giriladi. Masalan, 
ilmiy gipotezalarni baholashda qo’llanadigan Styudent, Fisher, K. Pirson singari 
yetuk ixtirochi olimlar nomi bilan birgalikda ishlatiladigan mezonlar tegishli tarzda 
t-statistikalar, F-statistikalar, x
2
-statistikalar deb ham yuritiladi. Ikkinchi holda 
“statistics” so’zi birlik sonda qo’llanadi, masalan, bussines and economics statistics 
degan ibora o’zbek tilida “biznes va iqtisodiy statistika” degan mazmunga ega va 
shunday shaklda o’giriladi. O’z-o’zidan ayonki, bu yerda statistics so’zi birlik sonda 
ishlatilmoqda. 
Hozirgi zamonda, ilm-fan gurkirab rivojlanayotgan sharoitda statistik 
axborotlarga yoppasiga qiziqish ortib bormoqda. Gazeta va jurnallar, boshqa axborot 
vositalari zamondoshlarimizni son - sanoqsiz statistik ma’lumotlar oqimi bilan 
yog’dirib tashlamoqda. So’z avvalombor iqtisodiy va ijtimoiy statistika 
ma’lumotlari, yalpi ichki mahsulot va milliy daromad hajmi, iqtisodiyot 
tarmoqlarida bandlar va ishsizlar soni, tijoriy korxonalar va tashkilotlar soni hamda 
ularning xo’jalik faoliyati ko’rsatkichlari, banklardan olingan kreditlar hajmi va foiz 
darajasi, aholi yashash qiymati indekslari, tashqi savdo ko’rsatkichlari, davlat va 
korxonalarning moliyaviy holati haqidagi ma’lumotlar, iste’mol baholarining 
o’zgarishi va inflyatsiya darajasi, aholi soni va uning jinsi-yoshi, yashash va 
tug’ilgan joyi, kasbi va faoliyat turi, yashash manbai va boshqa belgilari asosida 
taqsimotlari haqidagi ma’lumotlar, tug’ilish, o’lish, nikoxdan o’tish va ajralish 
statitsikasi, ijtimoiy sug’urtalash, maorif, jinoyatchilik,diniy e’tiqod, dam olish va 
sayohat statistikasi, kishining jamiyatdagi mavqeini ta’riflovchi ko’rsatkichlar - oila 
garajidagi mashinalar soni, turli klublar, xayr-exson muassasalari hamda 
professional tashkilotlari a’zolari soni va bilim-saviya darajasi, o’rtacha oila 
daromadi, oilalarning o’rtacha daromadi bo’yicha tabaqalanishi, kambag’allik 
hamda qashshoqlik statistikasi va xokazolar ustida bormoqda. Bundan tashqari, yer 
kurrasida ob-havo taqsimoti, harorat va yog’ingarchilik, shamol yo’nalishi va 
tezligini ta’riflaydigan mateorologiya axborotlari, turli ko’rgazmalar va konkurslar 
natijalari haqidagi ma’lumotlar, masalan, go’zallar konkursi va unda ishtirok 
etuvchilar soni, g’olib go’zallar haqidagi batafsil ma’lumotlar ham bu yerda nazarda 
tutiladi. Statistik ma’lumotlar hajmi nihoyatda kattalashib, ijtimoiy hayot va atrof-
muhitning barcha tomonlarini qamrab ola boshlagandan buyon, bu vaziyatni e’tirof 
qilish uchun statistika atamasini umumlashgan mazmunda qo’llash va grammatik 
jihatdan birlik sonda uni ifodalash odat bo’lib qoldi. 
Garchi faktlar gung bo’lsa ham, ularni tushunish kerak, talqin eta bilish lozim. 
Statistikaga ana shunday yo’sinda yondashish natijasida bu so’zning ma’nosi boyidi, 
u mazmunan yangi jihatga ega bo’ldi.

---

Statistika deganda ma’lumotlar to’plash jarayoni 
ham ularni qayta ishlab, xolisona va aniq talqin etish 
qoidalari ham tushuniladi. Ana shu mazmunda 
statistika - ham fan, ham faoliyat sohasi, ham kasb 
turidir. U uyushtirilgan bilim tarmog’i ham, 
maqsadlarni amalga oshirish uchun kuchli qurol ham, kasbkorlik faoliyati sohasi 
ham hisoblanadi. Ko’zga ko’ringan iqtisodchi olim E.Keyn shohidlik qilishicha, 
ma’muriy muassasalarda ishlarni tasniflashga oid amerika ma’lumotnomasida 
statistika quyidagicha ta’riflanadi: “Statistika faktlarni xulosalar yasash uchun asos 
sifatida to’plash, tasniflash va miqdoriy baholash haqidagi fandir”1[1] SHu jihatdan 
u tasviriy statistika nomi bilan ham yuritiladi. 
Demak, tasviriy statistika deganda axborotlar 
to’plash, tasniflash, umumlashtirish va talqin etish 
yo’llari nazarda tutiladi. Uning diqqat markazida 
ma’lumotlarni to’plash va qayta ishlash turadi. 
Tasviriy statistika ma’lumotlarni samarali to’plash, 
tartibga solish va umumlashtirilgan statistik axborotlar olish usullarini ishlab chiqish 
va amalda qo’llash bilan shug’ullanadi. Bu ishda EHM dan foydalanish muhim 
masala hisoblanadi. SHuning uchun iqtisodchi mutaxasislar, statistiklar EHM 
yordamida axborotlar to’plash, ishlash va saqlash qoidalarini chuqur bilishlari lozim.
SHunday qilib, statistika atamasi ko’p qirrali tushuncha bo’lib, hozirgi kunda 
u quyidagi mazmunlarda ishlatiladi: 
-statistika deganda turmushimizning turli tomonlari - iqtisodiy, madaniy, 
siyosiy, ma’naviy, sotsial-psixologik, ijtimoiy-demografik va hokazo hodisalar 
hamda atrof-muhit holati haqidagi ma’lumotlar majmuasi tushuniladi. Bunday 
mazmunda bu so’z ko’proq davriy matbuot sahifalarida va axborot vositalarida 
ishlatiladi; 
-ma’lumotlarni to’plash va qayta ishlash jarayoni ham statistika deb yuritiladi; 
-statistik ko’rsatkichlarni hisoblaydigan va saqlaydigan, axborot xizmatlarini 
ko’rsatadigan maxsus tashkilotlar nazarda tutilganda ham statistika so’zi 
foydalaniladi. Masalan, gazeta saxifalarida “statistika bergan ma’lumotlarga ko’ra” 
degan ibora tez-tez uchrab turadi; 
-yirik korxona va idoralarda xo’jalik faoliyat haqidagi ko’rsatkichlarni 
hisoblash va hisobotlar tuzish bilan shug’ullanadigan bo’lim nomi ham statistika deb 
yuritiladi; 
-statistika deb maxsus ilm-fan yo’nalishi ham ataladi; 
-statistika deganda turli ilmiy-texnika sohalarida gipotezalar yasash, baholash 
va yechimlar qabul qilish jarayonida statistik uslubiyatni tadbiq qilish ham 
tushuniladi; 
-nihoyat, matematikada turli mezonlar va umumlashtiruvchi ko’rsatkichlar 
statistika deb yuritiladi. 
1[1] Э.Кейн. Экономическая статистика и эконометрика. Инглизчадан таржима. М:, Статистика, 1997
. 11 
бет. 
Statistika - bu fan 
tarmog’i, amaliy faoliyat 
sohasi, bilim yo’nalishi, 
bilish quroli. 
Tasviriy statistika - bu 
ma’lumotlar to’plash, tas-
niflash, umumlashtirish va 
talqin etish yo’llaridir. 

---