1-mavzu: sug’urta ishi fanining predmeti, ob’ekti, maqsadi, vazifalari reja
Bozor iqtisodiyoti sharoitida milliy sug‘urta bozorida raqobatni
Yüklə 5,26 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
2. Bozor iqtisodiyoti sharoitida milliy sug‘urta bozorida raqobatni rivojlantirish istiqbollari Bozor iqtisodiyoti sharoitida mamlakatimiz rivojlanishining ijtimoiy ustuvor yo‘nalishlari fuqarolarning huquq va qonuniy manfaatlarini himoya qilishning ishonchli tizimini, mehnatga oid munosabatlarni tartibga solish va aholi turli qatlamlarining ijtimoiy himoyasini sug‘urta bozorida huquqiy ta’minlashning doirasini yanada kengaytirishni taqozo etmoqda. Sohani rivojlantirish borasida 45 Rasm https://www.uzreport.news/economy ma’lumotlari asosida muallif tomonidan ishlangan 167 amalga oshirilayotgan keng ko‘lamli chora-tadbirlar, sug‘urta faoliyatiga oid qonunchilikning takomillashtirilayotgani aholining sug‘urta kompaniyalariga bo‘lgan ishonchini mustahkamlamoqda. Sug‘urta xizmatlarining raqobat bozorini yanada rivojlantirish, sug‘urta faoliyatining zamonaviy turlarini takomillashtirish va sifatini oshirish, sug‘urtalovchilarning kapitallashuv darajasini ko‘paytirish borasida salmoqli ishlar amalga oshirilmoqda. Jumladan, sohani isloh qilish va rivojlantirishga qaratilgan ulkan e’tibor natijasida sug‘urta mukofotlari miqdori yil sayin ortib bormoqda. Sug‘urta xizmatlari bozorini rivojlantirish, aholi keng qatlamlarining va xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning sug‘urta xizmatlaridan foydalanishini rag‘batlantirish maqsadida bir qator engilliklar yaratilgan. Sug‘urta xizmatlari sifati haqida gapirganda esa, avvalo, milliy sug‘urtalovchilar tomonidan aholiga 200 dan ortiq sug‘urta xizmati taklif etilayotganini aytib o‘tish o‘rinli. Har bir sug‘urta kompaniyasi bozor talablari va amaldagi qonunchilikdan kelib chiqqan holda sifatli raqobatbardosh xizmat turlarini taklif etishga intilmoqda. Masalan, ayrim sug‘urta kompaniyalari sug‘urta qoplamalarini to‘lash muddatlarini qisqartirish, mijozlarning da’volarini sifatli ko‘rib chiqishini ta’minlash maqsadida sug‘urtalanuvchilarga texnik, yuridik va tibbiy assistans xizmatlarini taklif etmoqda. Sug‘urta mexanizmlarining iqtisodiyotdagi imkoniyatlaridan to‘liq va samarali foydalanish maqsadida sohaga oid qonunchilik takomillashtirilmoqda. Natijada sug‘urta xizmatlarining raqobat bozori yanada takomillashtirilib, tarmoqlar rivojlantirilmoqda. Muhimi, aholining keng qatlami sug‘urta xizmatlari bilan ta’minlanmoqda. Sug‘urtaning majburiy tartibda kiritilishi, bir tomondan, sohaning eng asosiy muammolaridan biri bo‘lgan aholi sug‘urta madaniyatining ko‘tarilishiga xizmat qilsa, ikkinchi tomondan, etkazilgan zararning sug‘urta mexanizmi orqali kafolatli qoplanish tizimini yaratadi. Natijada jabrlanuvchilarga to‘lanadigan sug‘urta qoplamalarining hajmi keskin oshadi, bu esa aholi ijtimoiy himoyasining yanada mustahkamlanishiga xizmat qiladi. Juda qisqa vaqt ichida mamlakatimizda sug’urta iqtisodiyotning muhim qismiga aylandi. Shuni aytish kerakki, bugungi kunda sug’urta bozorida sug’urta munosabatlarining qonuniy, huquqiy bazasi yaratilgan. Milliy sug’urta xizmatlari bozori qisqa muddat ichida, g’arb sug’urtalovchilarida bosqichma-bosqich bir necha ming yillarda liberizatsiyalashgan va rivojlangan. Buning natijasida esa sug’urta xizmatlari turlarining iqtisodiyotda qo’llanilishi, rivojlanishi kuzatildi va sug’urta xizmatlari bozorida ishtirok etishini davlat tomonidan nazoratini olib borish tizimi yaratildi. Bugungi kunda “Sug’urta xizmatlari bozorini rivojlantirish va isloh qilish chora-tadbirlari to’g’risida”gi 2007 yil 10 apreldagi Qarorga asosan birinchi galdagi vazifa etib sug’urta xizmatlari bozorida raqobatni oshirish, zamonaviy sug’urta xizmatlari turlarini, ularning sifatini, sug’urtalovchilarning iqtisodiy zahirasini oshirish, avtomatlashtirilgan tizimni kengaytirish hamda sug’urtani nazorat qilish mexanizmini yaratish yuklatilgan. Sug’urta sohasidagi qonunlar va qonun osti hujjatlarga asosan O’zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidentining 168 “2007-2010 yillarda sug’urta xizmatlari bozorini rivojlantirish va isloh qilish” to‘g‘risidagi qarori bo’yicha dastur ishlab chiqildi. Bunga asosan ustav kapitalini oshirish, sug’urta xizmatlari sifatini kengaytirish, eksport-import operatsiyalari, uzoq muddatli hayot sug’urtasi, jamg’ariladigan sug’urta turini rivojlantirish maqsad qilib qo’yilgan. Shuni ta’kidlash zarurki, sug’urta xizmatlari bozorini rivojlantirishda yuridik va jismoniy shaxslarni sug’urtalash qaror bo’yicha belgilangan, unga ko’ra mulkiy sug’urta hamda uzoq muddatli hayot sug’urtasi bo’yicha yuridik hamda jismoniy shaxslar to’laydigan sug’urta mukofotlari summasi soliqqa tortilmaydi. Bu uzoq muddatli hayot sug’urtasini rivojlantirishda, uzoq muddatli investitsiyalarni yo’naltirishda uzoq muddatli hayot sug’urtasi mexanizmi bo’yicha amalga oshiriladi. Hayot sug’urtasi bizning mamlakatimizda hali unchalik o’rin egallamagan, ammo Yevropada sug’urtaning bu turi aholi orasida juda mashhur va mustahkam pog’onaga egadir. Bugungi kunda sug’urta munosabati ishtirokchilarining sug’urta madaniyati va moliyaviy savodini oshirish muhim vazifa hisoblanmoqda. Sug’urta xizmatlari iste’molchilarini sug’urta tashkilotlarining moliyaviy ahvoli, ular tomonidan taqdim etiladigan xizmatlar to’g’risidagi to’liq va to’g’ri ma’lumot bilan ta’minlash, aholining sug’urtaga ishonchini oshirish maqsadida: - sug’urtalovchilar bo’yicha birlashtirilgan bazani yaratish; - sug’urta qoidalarini, sug’urta tariflari bo’yicha ma’lumotlar, sug’urta shartnomalarini tuzish va sug’urta to’lovlarini amalga oshirish tartibi bo’yicha tushuntirishlarni, sug’urtalovchilarning reytinglarini chop etishning majburiy qoidasini joriy etish; - kadrlar tayyorlash va sug’urtalovchilar malakasini oshirish tizimini rivojlantirish. Kadrlar tayyorlash va sug’urtalovchilar malakasini oshirishning rivojlangan tizimi mavjud emasligi ko’rsatilayotgan sug’urta xizmatlarining sifatida o’z aksini topadi. Gumanitar yo’nalishdagi oliy va o’rta maxsus ta’lim muassasalarida sug’urta tashkilotlari uchun kadrlar tayyorlash tizimini shakllantirish zarur. Bunda alohida e’tibor o’quv muassasalarining malakali professor-o’qituvchilar tarkibining shakllantirilishiga qaratilishi muhim. Ushbu maqsadda sug’urta mavzusidagi ilmiy- amaliy anjumanlarni, sotsiologik tadqiqotlarni, dissertatsiya ishlarini tayyorlashni tashkil qilish zarur. Kadrlar tayyorlash va sug’urtalovchilar malakasini oshirish sifati sug’urtaning nazariyasi va amaliyotini ochib beruvchi o’quv-uslubiy va ilmiy adabiyotlarni yaratish bilan chambarchas bog’langan. Sug’urta tashkilotlarining rahbarlari va mutaxassislarini sug’urta faoliyatining turli masalalari bo’yicha malakalarini oshiruvchi doimiy seminarlar, chet el sug’urta kompaniyalarida stajirovkalar o’tkazilishi amaliyotni saqlab qolish va yanada rivojlantirish uchun xizmat qiladi. Sug’urta tashkilotlari faoliyati to’g’risida potentsial sug’urtalanuvchilarning xabardorligini oshirish, korxona va tashkilotlar rahbarlari, aholining sug’urta madaniyati darajasini tobora oshirish sug’urta tizimida moliyaviy mablag’lar hajmi oshishiga hamda fuqarolar va yuridik shaxslarning keng doirasiga sug’urta himoyasini taqdim etishga ko’maklashadi. Sug’urta kompaniyalarining 169 O’zbekistondagi qulay investitsiya muhitini shakllantirish jarayonlarida faol ishtiroki, taqdim etilayotgan sug’urta xizmatlarining sifati oshishiga e’tibor qaratilishi muhimdir. Sug’urta bozori ishtirokchilariga qo’yiladigan muhim talab – bu uning oydinligidir. Potentsial mijoz biror-bir sug’urta xizmatini tanlashdan oldin kompaniyaning ishonchliligi va likvidligi, to’lovga layoqatliligi darajasi, faoliyatning yo’naltirilganligi va boshqalar to’g’risidagi katta hajmdagi axborotga ega bo’lishi kerak. Bu erda mijoz uchun kompaniyani tanlashda, kompaniyaga ishonchda va keyinchalik u bilan munosabatlarni qurishda aniqlovchi bo’lgan sug’urta kompaniyasi faoliyatining ko’rsatkichlari to’g’risida so’z bormoqda. Sug’urta kompaniyalari tomonidan reklama sohasiga unchalik e’tibor berilmayotganligi. Reklama darajasining pastligi ham respublikamiz sug’urta bozorida yaqqol ko’zga tashlanadi. Sug’urta bozorini rivojlantirishda sug’urta kompaniyalari muhim rol o’ynaydi, ularni sug’urta bozorida namoyon qilishda esa, reklama katta ahamiyatga ega. Reklama qanchalik sifatli va o’ziga jalb qila olish xususiyatiga ega bo’lsa, mijozlarni jalb qilish ham shunchalik darajada samarali bo’ladi, reklama raqobatni ham keltirib chiqaradi. O’z-o’zidan kelib chiqadiki, raqobat bor joyda rivojlanish ham bo’ladi, shuning uchun reklamaga e’tiborni kuchaytirish zarur. Xususan televidinie, radio, gazeta va jurnallarda, shahrimiz ko’chalarida afishalar qo’yish yo’llari bilan. Albatta bu reklama turlari juda katta xarajatni talab qiladi, ammo qachondir ushbu ishlarni amalga oshirish kerak. Chunki bu sug’urta sohasining jamiyat ongiga biroz bo’lsa ham kirib borishiga ta’sir etmasdan qolmaydi. Sug’urtalovchi uchun o’zining saytini yaratish yoki hamkorlarining saytlarida o’zi haqida ma’lumotlarni berishdan maqsad sug’urta xizmatlari savdosini rag’batlantirishdir. Sug’urta xizmatlaridan keladigan foydani oshirish uchun sug’urta komapaniyalari quyidagilardan: - sug’urta kompaniyasining axborot berish xususiyatiga ega saytlaridan; - sug’urta kompaniyasining virtual ofisi hisoblanuvchi saytlardan; - bir necha sug’urta kompaniyalari xizmatlarini bir vaqtning o’zida taklif qilish imkoniyatini beruvchi sug’urta portallaridan foydalanadilar. Xizmatlarini bozorga olib chiqishdan manfaatdor sug’urta kompaniyalari ma’lumotlarni o’z internet sahifalarida joylashtiradilar. Bunda kompaniya faoliyati, vakolatxonalari, faoliyatiga daxldor ma’lumotlarni hamda boshqa marketing va reklama ma’lumotlarini berishi mumkin. Barcha joylashtirilgan ma’lumotlar faqat ma’lumot berish xususiyatiga ega bo’lib, sug’urta xizmatlarni bozorga olib chiqishning dastlabki bosqichida mijozlarni jalb qilishda foyda beradi. Sug’urta kompaniyasining sayti virtual ofisga aylanishi uchun sayt quyidagilarni, ya’ni: - tanlangan sug’urta turi va to’ldirilgan arizaga ko’ra sug’urta polisiga buyurtma berish, rasmiylashtirish va sotishni o’z ichiga olishi; - sug’urtalanuvchi uchun yig’ilgan sug’urta mukofotlari va to’langan sug’urta qoplamalari haqidagi ma’lumotlarni o’zida aks ettirishi zarur. Agar sug’urta kompaniyasining sayti yuqoridagi talabga javob bersa, uni to’laqonli virtual ofis deyish mumkin. Internet vakolatxonaga tashrif buyurgan har 170 bir mijoz o’zini tizimda ro’yxatdan o’tkazishi lozim, shundan so’ng u sug’urta mukofotini hisoblash uchun arizani zarur ma’lumotlar bilan to’ldiradi hamda mijoz o’ziga mos to’lov turini tanlaydi, bu plastik kartochka orqali, naqd yoki naqd pulsiz shakllarda amalga oshirilishi mumkin. Bundan tashqari mijoz polisni qanday olish usulini ham tanlaydi, bu vositachi orqali yoki bevosita kompaniyaning ofisida bo’lishi mumkin. Shunday modelga asoslangan saytlar sug’urta xizmatlarni sotishda yaxshi samara beradi, deb hisoblaymiz. Sotish hajmini oshirish va yangi mijozlarni jalb qilish maqsadida sug’urta kompaniyalari o’z takliflarini yirik sug’urta kompaniyalari ma’lumotlarini o’zida mujassamlashtirgan portallarda joylashtirishlari mumkin. Portalga kirgan mijoz turli sug’urta kompaniyalari tomonidan taklif qilinayotgan aynan bir turdagi sug’urta xizmatlari narxini solishtirishi, u yoki bu turdagi sug’urta xizmatlari tarkibiga yana qanday qo’shimcha xizmatlar kiritilganligidan xabardor bo’lishlari mumkin bo’ladi. Bunday portal savdo ishtirokchilarini on-line tizimda sug’urta polisini sotib olish mumkin bo’lgan yagona virtual sug’urta tizimiga birlashtiradi. Bitta portalda turli kompaniyalar xizmatlari taklif qilinadi. Odatda portalga tashrif buyurgan mijozga, avvalo, o’ziga kerakli sug’urta dasturini tanlash taklif qilinadi, shundan so’ng sug’urta kompaniyasi tanlanadi. Shuningdek bitta virtual maydonda bir vaqtning o’zida bir nechta sug’urtalovchilarning bir turdagi sug’urta xizmatlarini taklif qilishlari orqali sug’urtalanuvchiga tanlash imkoniyati beriladi. Portalning axborot tizimi avtomatik tarzda sug’urta mukofotlarini hisoblab, sug’urtalanuvchiga turli kompaniyalarda sug’urtalash bo’yicha variantlarni taklif qiladi. Sug’urta portallari modeli ommaviy standart hisoblanuvchi risklardan sug’urtalashga juda qulaydir. Sug‘urta bozoridagi raqobatda qatnashish juda qiyin, shunday ekan sug‘urta kompaniyalari mijozlarni jalb qilish uchun birmuncha qulayliklarni ham yaratishlari zarur hisoblanadi. Jumladan, potentsial sug’urtalanuvchining sug’urtalanuvchiga aylanishidan maqsad uning ma’lum xavf-xatar turini sezayotgani va kelajakdagi xarajatlardan himoyalanishi hisoblanadi. Demak, sug’urta kompaniyalarining zimmasiga katta mas’uliyat yuklanmoqda, ya’ni mijozi bilan sodir bo’lgan hodisaning oqibatlarini moliyaviy ko’mak bergan holda bartaraf etish kerak, bu esa mijozning sug’urta qoplamasini olish bo’yicha da’vosining ijobiy qondirilishini anglatadi. Sug’urta da’volarini ko’rib chiqishning optimal variantlarini ishlab chiqish zarur, jumladan har bir hodisa bo’yicha kichik hajmdagi sug’urta qoplamalarini (masalan, 500 ming so’mgacha) hech qanday hujjatlarni talab etmasdan faqat adjasterning dalolatnomasi asosida to’lovni yo’lga qo’yishni taklif qilamiz. Bu o’z-o’zidan jarayon tezlashishini, asosiysi esa aholining sohaga bo’lgan mavhum va shubhali qarashlari barham topishini ta’minlaydi, pirovard natijada sug’urta operatsiyalarining samaradorligiga erishiladi, mamlakat iqtisodiyoti ravnaqi uchun muhim dastak hisoblanmish sug’urta sohasi barqaror rivojlanadi. Mamlakat sug’urta bozorida keng turdagi majburiy sug’urta turlarini joriy etish zarur. Mamlakatimiz aholisining ko’p qismi majburiy sug’urta bo’yicha 171 undiriladigan sug’urta mukofotlariga soliq yig’imlari sifatida qaraydilar va unga tenglashtiradilar, ammo bu mutlaqo noto’g’riligini ularga tushuntirish zarur. Chunki soliq yig’imlari davlat byudjetiga yo’naltiriladi va u fuqarolarning manfaatlari uchun xizmat qilmaydi, majburiy sug’urta bo’yicha to’lanadigan sug’urta mukofotlari esa mijozlar zarar ko’rganda bir necha barobar miqdorida ularga qaytariladi. Shuni unutmaslik kerakki, majburiy sug’urtani joriy qilishdan maqsad aholini ijtimoiy muhofaza qilish, ularni turli kutilmagan xarajatlardan moliyaviy jihatdan himoya qilish, eng asosiysi esa majburiy ravishda sug’urta shartnomasini tuzgan holda mijozlarga sug’urtaning afzalligini, uning zarurligini anglatish va ularda sug’urta sohasiga ishonchlilikni shakllantirish hisoblanadi. O‘zbekiston sug‘urta bozorida qaror topgan raqobat muhitini cheklashga qaratilgan sug‘urtalovchilarning xatti-harakatlaridan biri mijozlarni jalb etish maqsadida asossiz ravishda demping narxlarni qo‘llash hisoblanadi. Demping narxlarni, ya’ni sug‘urta xizmatlariga belgilangan narxni uning haqiqiy tannarxidan ham past o‘rnatish orqali mijozlarni jalb etish insofsiz raqobat sirasiga kiradi. Bunga yo‘l qo‘yib bo‘lmaydi. Aslida sug‘urta bozoridagi narxlarni unifikatsiyalash zarur, ya’ni bir turdagi xizmatning narxini xuddi shu yo‘nalishda faoliyat yuritadigan tashkilotlarda bir xillashtirish maqsadga muvofiq. Potensial sug‘urtalanuvchilarni sug‘urta xizmatining past narxi bilan emas, uning sifati va servis holatlarining qulayligi bilan jalb etish muhimdir. Sug‘urta tashkilotlarining demping narxlardan foydalangan holda sug‘urta portfelini shakllantirishi oqibatda to‘lovga layoqatlilikni sekin-asta yo‘qotib borishiga, pirovardida sug‘urtalanuvchilarning ishonchsizligi va raqobat bozoridan chiqib ketishiga olib keladi. Sug‘urta xizmatlarining tannarxini blgilash aktuariylarning funksional vazifasi hisoblanadi va bu me’yorga amal qilish yetarlicha zahira fondlarini shakllantirish va marketing tadqiqotlariin olib borish imkoniyatlarini yaratadi. Mamlakatimizda sug‘urta bozorining tubdan isloh qilinib, izchil rivojlantirilishi aholining sug‘urtaga bo‘lgan qiziqishi ortishi va sug‘urta madaniyati yuksalishida muhim omil bo‘lmoqda. Ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lgan majburiy sug‘urta turlari joriy qilinayotgan bu boradagi ishlarni yangi bosqichga ko‘taradi va sug‘urta tashkilotlarining kapitallashuv darajasini yanada oshiradi. Bu iqtisodiyotga kiritiladigan investitsiyalar hajmi va miqdori ko‘payishiga, pirovardida xalqimiz farovonligiga xizmat qiladi. |