1-mavzu. “Turizm iqtisodi” fanining predmeti va mazmuni Reja

Manba: NRN Research


Amerikada restoran biznesida bir qancha xolding guruhlari bir qator tovar markalariga (belgilariga) ega. Masalan; «Pitsa-Xat» «Pepsiko Ink» kompaniyasiga qarashli, «Tako Bell» esa «Kentukki Fred CHikken» kompaniyasiga, «TV xolding INK»ga «Denis», «Kuinsis», «El Pollo Loko» va «Kantin Korp»lar kiradi. Oxirgi yillarda Amerikaning yirik restoran zanjirlari strategiyasi asosan kechki payt ovqatlanishga qaratilgan, chunki bundan katta daromad keladi.



2-jadval

Korxonalar soni bo’yicha birinchi 30 ta restoran tarmoqlarining tasnifi

№	Restoran. zanjiri	Korxonalar umumiy soni	Kompaniya	Kontseptsiya turi
1.	7-eleven	13760	-	Foydali joylash
2.	Makdonalds	13093	Mondonalds korp.	Gamburgerlar
3.	Pitsa XAT	9450	Pepsiko Inkg	Pitsa
4.	Kentukki-frayd CHikken	8729	I	Tovuq
5.	Sabvey	7327	-	Sandvichlar
6.	Burger King	6648	Pilsberi korp	Gamburgerlar
7.	Deri Kuin	5381	Deri Kuin kor.	Pishiriqlar
8.	Domino Pitsa	5300	Dominos Ink.	Pitsa
9.	Gardner Merchan Fud servis.	4600	-	Podryadchiklar
10.	Littl Sizar	4300	Littl Sizar	Pitsa
11.	Tako Bell	4000	Pepsiko Ink.	Meksikacha taom
12.	Vendus	3962	Vendis Int.	Gamburgerlar
13.	Baskin Robbins	3425	Elayd layons	SHirinliklar
14.	Xolidey Inn otels.	3385	Xolidey korp.	Uyda xizmat ko’rsatish
15.	Xardis	3365	Imako Ltd.	Gamburgerlar
16.	ARA Servis	2767	ARA servis INK	Podryadchilar
17.	Dankon Donats	2754	Dankin Donats	SHirinliklar
18.	Arbis	2603	Royal Kroun kos	Sandvichlar
19.	Marnott Menejment servis	2519	Marnott korp.	Podryadchiklar
20.	Army and Air force service	2189		Harbiy tashkilotlar
21.	Kantin korp.	1862	TV xolding s INK	Podryadchiklar
22.	CHois Otels	1707	-	Uyda xizmat
23.	SHeraton	1510	SHeraton korp.	Uyda xizmat
24.	Denis	1460	Dn. eych Ay korp.	Oilaviy tushlik
25.	Long Djon Silvers	1149	Djernko Ink	Dengiz maxsuloti
26.	Xilton Otels	1200	Xilton inter	Uyda xizmat
27.	Sonik Drayvin	1191	Sonik indastris	Gamburgerlar
28.	Djek in ze boks	1155	Fudmeyker INK	Gamburgerlar
29.	Big Boy	840	Marpott. Korp.	Oilaviy tushliklar
30.	SHoneys	855	SHoneys Ink.	Oilaviy tushliklar.

Manba: NRN Research, Nations Restaurant News Top Restaurant CHains and Restaurants Institutions. 2003 y.
Amerika Milliy Restoranlar assotsiatsiyasi ma’lumotlariga ko’ra, 2003 yilda mamlakatda umumiy ovqatlanishda 887 ming korxona xizmat ko’rsatib, 320 mlrd, dollar savdo tushumiga ega bo’ldi va xizmat ko’rsatish shtatlarida 9,5 mln. kishi qatnashdi.

1. 
   Dunyo miqyosida ovqatlanish tarmoqlarining kengayishi
   

Hozirgi vaqtda dunyoda restoranlar kontseptsiyasi yirik savdo markazlarida yuqori suratda rivojlanmoqda. Bunday xizmatlar yordamida bu savdo markazlariga tashrif buyuruvchilar soni ortmoqda, natijada savdo hajmi 10-30 foiz ga oshdi. Masalan: Buyuk Britaniyada 1000 ga yaqin shu turdagi restoranlar mavjud. Bu kontseptsiyalarning xilma-xilligi savdo markazlaridaga bir qator kafe va restoranlardan tashkil topgan «SHaxobcha»lar kontseptsiyasi bilan izohlanadi. London markazidagi «Meveniks Marshe» restoranida bitta bo’limda bir vaqtning o’zida 7 ta unchalik katta bo’lmagan restoranlarga xizmat ko’rsatiladi³².

Turistlarni ovqat bilan ta’minlash sxemasi turning shakliga, turistlarning toifasiga, binolarning qurilish joylariga yaqin yoki uzoqligiga va boshqa faktorlarga bog’liq. Ovqat bilan ta’minlash tartibi yo’llanma, shartnoma, Vaucherda ko’rsatiladi, qoidaga ko’ra, nonushta turistlarga «shved stoli» tizimi shaklida beriladi bu o’z-o’ziga xizmat qilish va assortimentda mavjud bo’lganlari o’zlarining hohishlariga binaon amalga oshiriladi. Mehmonxonalarda ko’pchilik nonushtalar kafeda-bufetda, restoranda yoki xonaga buyurtma berish orqali bo’ladi. Minibari va oshxonasi bor nomerlarda nonushtalar mustaqil tayyorlanadi. Ovqatlanishning «yarim pansion» shakliga ko’ra turistlarga umumiy tushlik ovqat yoki kechlik belgilangan vaqtda beriladi. «To’liq pansion»da esa ovqatlanish 3-4 marta bo’ladi. Tabiiyki sport, ovchilik, alpinistik va boshqa turdagi yakka tartibdagi turlarning ovqatlanish shakli (mustaqil) maxsus polufabrikant va kontsentrantlardan mustaqil toam tayyorlashga asoslangan.

7-mavzu. Turistlarga transport xizmati ko’rsatish

Reja:

1. Sayyohlik vositalari va transport sayohatini turkumlash

2. Turistlarni transportda tashish qoidalari

3. Xalqaro yo’nalishlarda transport sayohatlarini tashkil qilish xususiyatlari

Tayanch so’z va iboralar: temir yo’l transporti, dengiz transporti, avtomobil transporti, havo yo’li transporti, quruklik transporti, sayohat, ijara, reyslar, gid, harakat
1. Sayyohlik vositalari va transport sayohatini turkumlash
Turistlarga transport xizmatini ko’rsatish - bu turizm industriyasining eng asosiy qismlaridan biri hisoblanadi. 1990 yillargacha ham ichki ham xalqaro turizmga xizmat qiluvchi avtomobil, daryo, dengiz, temir yo’l va aviatsion transportini o’z ichiga oluvchi yagona transport tizimi mavjud edi. Barcha turistik xizmatlar tizimidagi transport xizmatining hissasi 40foizdan ortiq qismini tashkil qilar edi. Transport sayohatlari turizmning mustaqil ko’rinishi sifatida qaraladi.

Transport sayohati - bu turli xil transport vositalaridan foydalanib ishlab chiqilgan yo’nalishlar bo’yicha turistlar guruhlarining sayohatidir. Transport sayohatlari quyidagicha tasniflanadi; ya’ni:

- harakatlanish yo’nalish (marshruti) bo’yicha;

- foydalanilayotgan transport turi bo’yicha;

- yo’nalish trassasining qurilishi bo’yicha;

- sayohatning muddati bo’yicha;

- mavsumiylik bo’yicha va h.k.

Hozirgi davrda avtobus, havo yo’li va temir yo’li vositasidagi sayohatlar keng tarqalgan. Turistik transport sayohatlari bir necha transport turlari orqali ya’ni: temir yo’ldan avtobus (engil avtomobil); havo yo’lidan avtobus va h.k. amalga oshiriladi. Mobil transporti turi sifatida avtobus va yengil avtomobildan mustaqil yo’nalishlardagi kabi turistlarni aeroportdan (vokzaldan) mehmonxonaga yoki aksincha olib borib qo’yishda keng foydalaniladi. Har qanday turist o’z sayohatini rejalashtirayotganda manzilga olib borish (etkazish) tezligi, sayohat qulayligi (komforti), qiymati, yuklarini olib borish (ularning og’irligini hisobga olgan holda) imkoniyati; to’xtash joylari, ovqatlanish sharoitlari, shovqin darajasi, vibratsiya, dam olish va (tunash) uxlash jarayonlari, ekologik va albatta xavfsizlik kabi omillarni hisobga oladi. Ijobiy omillar qancha ko’p bo’lsa, shunchalik transport sayohatining qiymati oshadi.

Quruqlik transporti

Quruqlik transportiga avtobus va avtomobillar (8 urindan kam) kiradi. Masalan, statistika ma’umotlariga ko’ra 1997 yilda quruqlik transporti xizmatidan foydalanish sezilarli darajada oshgan. 1997 yilda 1996 yilga nisbatan shaharlararo yo’nalishlar bo’yicha avtobuslarda yo’lovchilarni tashish xizmati 30 foizga oshdi va 2,95 mln. kishini tashkil etdi.

Ko’p davlatlarda xalqaro yo’lovchilarni tashish assotsiatsiyalari tashkil etilgan. Avtobus transporti sayyohlarni katta masofalarga (jadval bo’yicha yoki jadvalsiz) va bir kunli ekskursiya safarga tashishni ta’milaydi. Avtobuslardan malakat ichida turistik marrutlarni transport bilan ta’minlashda ham foydalaniladi. Avtobus tranporti qulayligi bo’yicha sinflanadi. YUqori klassdagi tez yurar ekspress-avtobuslarda yotoq joy, hojatxona, bufet, audio – video texnika va boshqa qulayliklar mavjud bo’ladi. Masalan, avtobuslarda sayohat tashkillashtirish bilan shug’ullanuvchi Skandinaviyadagi eng yirik turistik firma “HAGA REISER» 10 tadan 80 tagacha o’rini «lyuks» toifadagi 100 ta turistik avtobuslardan iborat bo’lgan avtobus parki bor.

Avtobuslar:

-keng qoraytirilgan panorama oynalar;

-individual regulirovka qilinadigan konditsionerlar;

-salon bilan aloqa sistemali steromagnitola;

-salonda xalqaro qo’ng’iroqlarni qabul qiluvchi uyali telefonlar;

-yotqiziladigan o’rindiqlar va oyoq uchun maxsus joy;

-o’qish uchun alohida chiroqlar;

-muzlatgich;

-xojatxona;

-keng yuk bo’limi bilan jihozlangan.

Ko’pgina «lyuks» toifali avtobuslarda bufet, 26 yo’lovchini joylashtirish mumkin bo’lgan muzoqara stoli, har bir stol uchun mikrofon o’rnatilgan. Avtobusda vidiosistema (VHS), endoskop va faks bor.

YArim turistik klassdagi avtobuslar yaqin masofaga borish, transfer va hokazolar uchun mo’ljallangan. Ularda 54 yo’lovchi uchun joy mavjud bo’lib, turist klassiga kiruvchi yotqizilmaydigan o’rindiqlar o’rnatilgan.

Ko’p davlatlarda xizmatlarning kerakli darajasini ta’minlash. yo’lovchilarning hayoti, sog’ligini va mulk xavfsizligi himoya qilish maqsadida sayyohlarni avtobusda tashish uchun litsenziya tizimi joriy etilgan. Xalqaro avtobuslarda yo’lovchilarni tashish bo’yicha 1982 yil 26-mayda Dublin shahrida qabul qilingan yevropa bitimiga (ASOR) muvofiq G’arbiy va SHarqiy yevropada xalqaro yo’lovchilarni doimiy bo’lmagan yo’nalishlarda tashish avtobuslarida nazorat xujjati (yul varaqasi) bo’lishi shart.

Ushbu xujjatga muvofiq ASOR uyicha amalga oshirilaytgan barcha xalqaro yo’lovchilarni tashishlarda xujjatlar uchinchi shaxslarga berilmaydi, hamda tashuvchi uning to’g’ri to’ldirilishiga javobgardir (yul varaqalarida katta xarflar va o’chirilmaydigan siyohlar bilan to’ldiriladi).

Bundan tashqari xaydovchi – tashuvchi yonida doimiy turadigan ushbu xujjat komplekti (safar varaqasining asl nusxasi bilan) tekshirishga vakolatli shaxsning birinchi talabi bilan unga ko’rsatilishi shart. Komplektda ASOR ishtirokchi davlatlari davlat tilida yozilgan foydalanilgan belgilarning ma’nosini tushuntiruvchi, yo’l varaqasini to’ldirish qoidalari ko’rsatilgan titul varag’i bo’lishi kerak.

YUqori darajadagi xizmatni talab qilmaydigan yoshlar, talaba va o’quvchilar avtobusda sayohat qilishni yoqtirishlariga qaramasdan, xalqaro statistika shuni ko’rsatadiki, avtobusda sayohat qiladiganlarning 75 foizidan ko’prog’ini 45 yoshdan katta sayyohlar tashkil etadi.

Borilgan joyda avtomobillarni ijaraga olish keng tarqalgan. Turistlarga turli klassdagi avtomobillar taklif qilinadi. Jamoa bo’lib dam olish (taymsher) va sport bilan shug’ullanib dam olish (golf - klublar) joylarida ushbu xizmat turi ayniqsa muvaffaqiyatli qo’llaniladi. 1996 yilda avtomobillarni ijaraga berish kompaniyalari o’rtasida «Gerts» kompaniyasi birinchi o’ringa chiqib oldi. Ushbu kompaniyaning muvaffaqiyati uning barcha yirik yevropa aeroportlarida ijara punktlari mavjudligi, shuningdek uning «Gerts - klub» dam olish klub tizimi mavjudligi bilan tushuntiriladi. Klub a’zolari ortiqcha qiyinchiliksiz avtomobillarni ijaraga olishlari mumkin.

Turistik amaliyotda odamlar yoki hayvonlar orqali harakatga keltiradigan transport vositalari ham qo’llaniladi. Masalan, rikshalar, velorikshalar, otlar, tuyalar, buqalar qo’shilgan aravalar, miniladigan otlar va hakozo.

Avtomobillar ijarasi

Turizm odamlarni ham davlat hududida, ham davlatdan tashqarida bir joydan boshqa joyga ko’chirilishini nazarda tutadi. Bir qator yevropa mamlakatlari qonunlari (masalan, Frantsiya va Italiya) transport xizmatlarini joylashtirish bilan birga sayohatchilarga xizmat ko’rsatishning eng muhim shakllaridan deb xisoblaydi. Turizm statistika doirasida transport sayohatchi o’zining turar joyidan boradigan joyiga safar uchun foydalanadigan vosita deb xisoblanadi. Lekin ko’pgina transport korxona va kompaniyalari nafaqat sayyohlarni balki oddiy yo’lovchilarni, turizmga aloqasi bo’lmagan pochta va yuklarni ham tashiydilar. SHuning uchun turizmning mavsumiy xarakterga ega ekanligi transport kompaniyalariga jiddiy muammo tug’diradi.

BMT takliflari asosida ishlab chiqilgan transport vositalari standart xalqaro klassifikatsiyasi turizm statistikasi bo’yicha tavsiyalarda keltirilgan (JST, 1994 y.). Bu kvalifikatsiya ichki va xalqaro turizm uchun ishlatilishi mumkin. U transport vositalarini belgilovchi ikki xil darajadagi toifadan (transport turlari) va razryadda iborat (1-jadvalga qarang).

Evropa turizm bozorida avtobuslarda sayohatning o’rni
1-jadval

Toifalar	Razryadlar
1.Havo transporti	Jadval bo’yicha reys Jadvaldan tashqari reys Boshqa havoda tashishlar
2.Suv transporti	2.1 Yo’lovchi yo’llari va paromlar 2.2 Kruizlar 2.3 Boshqalar
3.Quruqlik transporti	3.1 Temir yo’l transporti 3.2 SHaharlararo va shahar avtobuslari, boshqa jamoat transporti 3.3 8tagacha odamni sigdiradigan xususiy avtomashinalar 3.4 Avtotransport vositalari ijarasi 3.5 Quruqlik transportining boshqa vositalari

Avtobus sayohati nisbatan yosh turizm shakli xisoblanadi. Uni rivojlanishining boshlanishi 70- yillarga to’g’ri keladi. 1975 yili birinchi xalqaro avtobus yo’nalishi London – Dublin – Goluey yo’nalishiga asos solindi. Bu yo’nalishni Irlandiyaning «Si Ay I» (CIE) tashkil qilgan. 1984-1986 yillar yevropa avtobus turizmi tarixida xal qiluvchi bosqich bo’ldi. CHunki bu davr umumevropa avtobus struturasi tayyorlash va yaratish davri bo’ldi. 1986 yili 33 yevropa kompaniyasi kirgan «Evroyo’llar» kengashi shakllantirildi. Hozir «Evroyo’llar» bozordagi eng ilg’or kompaniyalardan biridir. U butun yevropa bo’ylab 250 ta marshrutga xizmat qiladi. 1992 yildan «Evroyo’llar» SHarqiy yevropada ham ish boshladi. 80-yillarda avtobus turizmining o’rta yillik o’sishi 0,8 foizni tashkil etar edi. Bu ko’rsatkich 90-yillarda 1 foizgacha kutarildi. SHarqiy yevropa bozorlarining ochilishi avtobus turizmining rivojlanishiga ta’sir ko’rsatdi. 1992 yilning fevral oyida yevropa bozorlarida «Millat ekspresi» (National express) va «Medjik bas» (Magic Bus) (Buyuk Britaniya) kompaniyalari ish boshladi. yevropa transport vazirlari konferentsiyasi (1984) avtobus turizmining 3 shaklini ko’rsatdi:

1. Jadvalli avtobuslarda sayohat. Bunda yo’lovchilarni tashish jadvalga muvofiq, belgilangan yo’nalishlarda amalga oshiriladi. Sayohatda ma’lum joylarda to’xtalinadi va yo’lovchilar tushiriladi.

Bunday ko’rinishdagi xizmat cheklangan muddatga berilgan litsenziya mavjud bo’lganda amalga oshiriladi. Bunday xizmatlar «Evropa avtobuslar xizmatlari» firmasi tomonidan taklif etiladi.

2. «CHelnok» avtobuslarda sayohat. Bunga muayyan marshrutda sayohat kiradi. Lekin bunda guruh doimo jo’natilgan joyga kaytib keladi. Ayrim xollarda xizmat guruhni yo’nalishning ba’zi bekatlarida joylashtirishni ham uz ichiga oladi. Bunday xizmatni «Xolidey shattls» (Holiday SHattles) firmasi taklif etadi.

3.Maxsus reyslar uz ichiga turli xil xizmatlarni hamrab oladi. Sayohat davomida guruh faqat birgina avtobusdan foydalanadi. Sayohat tugaganidan so’ng guruh jo’natilgan joyga kaytib keladi. Bu xizmatni «Kontinental kouch xolideys» (Continental couch holidays) yoki «Kontinental kouch turs» (Continental couch tours) kompaniyalari taklif qilishadi. Ichki turizm va kun mobaynida turli xil maqsadlarda sayohat (kun mobaynida ekskursiyalar va aeroportlarga borib kelish) alohida guruhlarga ajratiladi. Xalqaro avtobus turizmi bozorida talab tendentsiyasi:

2-jadval