1. mavzu. Umumta’lim va kasb-hunar maktablarining chizmachilik fani dasturi, darsligi, standartlari va qo’shimcha adabiyotlar bilan tanishish

18-MAVZU.
CHizmalarni taxt qilish qoidalari va geometrik yasashlarni orgatish
O 'quvchilarga m aktab geometriya kursidan m a iu m bo'lgan geometrik yasashning asosiy usullari haqidagi m a'lum otlam i kengaytirish va mustahkamlash, nazariy qoidalami chizma bajarishdagi amaliyotga bog‘lash, tutashm alam i bajartsh usullarini o'rgatish hamda chizmachilik asboblarída ishlash malakalaríni rivojlantirish kabilar maktab chizmachilik kursidagi geom etrik yasashlar mavzusi oldiga qo'yilgan asosiy vazifalardan hisoblanadí. Mavzu bo‘yicha kirish suhbati jarayonida o'quvchilarga real detallam i namoyish qilib, tutashmalar, aylanani teng www.ziyouz.com kutubxonasi bo'laklarga bo'lish kabilarda geometrik yasashlaming ahamiyati tushuntiriladi. Geometrik yasashlaming ishlab chiqarish va texnikada amaliy qoMIanishini o ‘quv ko'rgazmali qoMIanmalardan keng foydalanib tushuntirish kerak. O kqituvchi quyish yoki mexanik ishlov berish usulida tayyorlangan silliq shaklli detallami o‘quvchilarga ko'rsatib, sirtlar orasidagi ravon o ‘tish qanday amalga oshirilishini, buni chizmada qanday qilib grafik tasvirlash mumkinligiga to‘xtab o‘tadi. Prokladka, flanets. shayba, disk kabi sirtida aylana bo‘y!ab teshik va o'yiqlar bir tekis joylashgan detallar chizmasini bajarishda oldin o’qituvchi o'quvchilarga shunga o'xshash detal yoki uning modelini ko'rsatishî kerak. S inf doskasida o‘quvchi!arga aylanani teng qismlarga bo‘lish usullari chizib ko‘rsatiladi. Shu o'rinda o‘qituvchi aylanani teng qismlarga bo'lish va uning amaliy ahamiyati haqida ma’lumot berib o ‘tish¡ zarur bo’ladi. Kishilar aylanani teng qismlarga boMish va undan amalda foydalanishga juda qadim zamonlardan harakat qilib kelishgan. 0 ‘quvchilaming ham m asiga tanish b o ‘tgan oddiy m isoi: Y axlit jism dan tayyorlangan diskni kegay (spitsa)lar bilan bog'langan gardish — velosiped g ‘ildiragiga aylantirish kishilam i kegaylam i g ‘ildirakda teng taqsim lash m uam m osiga ro 'b a ro ' qildi. B unday g ‘ ildirak tasvirini bajarishda odam lar chizm achilik asboblarîdan foydalanib aniq yasash usullarini topish g a harakat qilganlar. T o 'g ‘ri ko‘pburchaklam i y asash ham aylanani ten g qism larga boMish bilan bevosita bogMiq. C hunki k o ‘pburchakning ham m a uchlari bitta aylanada yotib uni ten g qism larga b o ‘lgandagina u to ‘g ‘ri ko'pburchak hisoblanadi. H am m a xalqlam ing qadim iy naqshlarida to‘gkri k o 'p b u rch ak lard an foydalanilgan. K ishilar o ‘sha zam onlardayoq ulam ing g o ‘zaliigini qadrlashgan. Bundan tashqari u la r tabiatda to ‘g 'ri ko pburchaklarga ko‘plab chiroyli nam unalam i k o ‘rib, ulam i o ‘z faoliyatlarida. badiiy bezash ishiarida qoMIashga intilishgan. M asalan, beshburchakli m inerallar, gullar, m evalam ing shakllarida va ayrim dengiz hayvonlari (dengiz yulduzi) tuzilishida, oltiburchakni esa asalari u y asid a kuzatish m um kin. B ekorga qadimgi d a v r va hozirgi zam on olim lari va am aliyotchilari to ‘g ‘ri ko‘pburchaklar bilan qiziqishmagan. O 'zb ek isto n hududida yashagan xalqlar ham ju d a qadim zam onlardanoq aylanani teng qism larga boM ishning ju d a aniq usullarini bilishgan. Misol sifatida S.P.ToIstov rahbarligida Q o ‘yqirilgan q al'ad a o ‘tkazilgan arxeologik qazishm atarda topilgan astronom ik o lc h o v asbobi gardishini k o ‘rsatish m um kin. B undan 2000 www.ziyouz.com kutubxonasi y ilcha oldin tayyorlangan ushbu diskda aylanani 360 ga boMuvchi chiziq lam in g izlari yaxshi saqlangan. Respublikam iz hududida VIH asrda arablar istilosidan keyin islom dini keng yoyilib tasviriy san’at o 'zig a xos rivojlanish yo‘lini bosib o ‘tgan. S an 'at asarlarida (rasm) jonli mavjudotlarni tasvirlash taqiqlanishi bilan rassom lar, xalq hunarmandlari tomonidan hozirgacha geometrik yasashlar usulida bajarilgan har xil naqshlam ing juda ko‘p turlari yetib kelgan. Bu naqshlar: geomeîrik naqshlar (girix) va o‘simliksimon naqshlar (islimi) turlariga bo'linadi. Ikkala turdagi naqshlar ham Sharq xaiqlarida keng tarqalgan. Lekin bu naqshlar san'at darajasidagi yuksak ko'rinishga ko‘tari(ishida qadimgi 0 ‘zbekiston hududidagi usta va hunarmandiarning hissasi ju d a katta bo'lgan. Xiva, Samarqand, Buxoro kabi qadimiy shaharlardagi tarixiy obidalar bezaklarida, hunarmandlar tayyorlagan buyum larda bu naqshlar saqlanib kelmoqda. ayniqsa girixlar chiroyliligi va nafisligi bilan hozirgacha tadqiqotchilami o‘ziga jalb qilib kelmoqda. A yrim murakkab girixlam i bajarish uslublarini aniqlash ham qiyin bo‘lgan. Umuman, qadimgi ustalar va hunarmandlar geometrik yasashlam i, ay lana va kvadratni teng qismlarga boMish, tutashmalami bajarish usuilarini juda yaxshi bilishgan. Geometrik yasashlarni bajarish o ‘quvchilardan yuqori aniqlik va toza ishlashni talab qilishi sababli, o ‘quvchilarga chizm achilik asboblarini to 'g 'ri ishlatishni yaxshilab tushuntirish va o‘rgatish kerak. 0 ‘qituvchi o'quvchilarning ishlash jarayonini, ish vaqtida ulam ing qo’llanilish vaziyatini, asboblarni ratsional ishlatishlarini sinchkovlik bilan kuzatishi, uchragan xatolarni lo‘g‘rilab borishi kerak. Bu bosqichda ayniqsa sinf doskasida chizmachilik asboblarini to‘g ‘ri ishlatish usullarini ko‘rsatib berishjuda foydali.