1. Mavzu: Yuridik psixologiyaning maqsadi va umumiy vazifalari Mavzu rejasi

Insoniy emotsiyalar va hayvonlardagi emotsiyalar. Odam his-tuyg‘ulari bilan hayvon hissiyotlari o‘rtasida juda katta farq bo‘ladi. Odamda juda ko‘p miqdorda his-tuyg‘ular borki, bunday hissiyotlar hayvonlarda uchramaydi. Shuning uchun ham odam ham xayvon uchun umumiy bo‘lgan g‘azablanish, qo‘rqish, jinsiy hissiyot, qiziquvchanlik, xursandchilik, g‘amginlik emotsiyalari hayvonlarda sifat jihatidan farq qiladi.
Insoniy emotsiyalar «insoniylashtirilgan» ijtimoiy sharoit bilan bog‘liq holda namoyon bo‘ladi. Emotsiyalarning «insoniylashuvi» shunday namoyon bo‘ladiki, ichdan kechadigan hissiyotlar mazmuni, juda boy va murakkabdir. Odamlar bilan mehnat, siyosat, madaniyati, oilaviy hayot o‘rtasida paydo bo‘lgan munosabatlarning ko‘pligi, sof insoniy hissiyotlarning paydo bo‘lishiga olib keladi. Ular bolalarga odob bilan javob berishni, suhbatdoshiga ochiq ko‘ngillik bilan jilmayish, keksalar va nogironlarga hurmat bilan joy berishni o‘rgatdi. Odam o‘z hissiyotlarini o‘zi boshqaradi. Ba’zi kishilar emotsiyalarini yashirish niyatida qarama-qarshi emotsiyalarni ifodalaydilar. Masalan, qayg‘urish yoki qattiq og‘riq paytida kulimsirash, kulgilari kelgan paytda yuzlarini jiddiy, o‘ychan holga keltira oladilar. Lekin o‘zining imo- ishoralari va mimikalarini boshqara olishga qaraganda nafas olish, qon aylanish va ovqat hazm qilish tizimidagi o‘zgarishlarni ushlab qolish juda qiyin bo‘ladi. Odam xayajonlangan paytda bir maromda nafas ola biladi, ko‘z yoshlarini ushlab qola oladi, lekin rangini o‘zgartirish yoki qizartirishga qodir emas. Ammo emotsiyalarni paydo qiluvchi narsalardan o‘zini chalg‘itishi mumkin.
Emostiya nazariyalari (Djeyms- Lang, Kennon- Bard, S.Shaxter, D. Zinger) Qarama –qarshi emostiyalar nazariyasi ( R. Salomon bo’yicha).
Psixologlar Maykl Shayer va Marlz Karver fikricha, optimist inson eng og‘ir, qiyin vaziyatda ham yaxshi deb oldinga intiladi, o‘z organizmida stress moslashib olishiga yo‘l qo‘ymaydi. Umuman olganda stress atamasi XX-asrning 40-yillariga kelib ommaviylashgan. Bunga sabab stress holatini to‘g‘ri tushunish va undan himoyalanishni o‘rganish, chunki stress turli salbiy munosabatlar natijasida vujudga kelishi mumkin.
Birinchi bo‘lib stress bo‘yicha 1932 yili fiziolog Uolter Kennon va 1936 yilda vrach Gans Sele chuqurroq tushuncha berishga harakat qilganlar. U.Kennonning gomeostaz nazariyasi asosida 1933 yilda «Psixika va tana» asari yaratildi. Bu asarda barcha tashqi sharoit o‘zgarishlariga optimal (to‘la) moslasha oladigan bir yaxlit organizm haqida yozilgan. Organizmdagi turli o‘zgarishlar, ya’ni ochlik, qo‘rquv, jahldorlik holatlarini ko‘p yillar kuzatib o‘rganish natijasida «gomeostoz» ya’ni organizmni ichki holatini davomiyligi nazariyasi yaratildi. Uning fikricha, gemostoz va tashqi muhit ta’sirida asosiy o‘rinni markaziy va vegetativ nerv tizimi egallaydi. Markaziy nerv tizimi tashqi-muhit, bilan vegetativ nerv tizimi esa gemeostoz holatini saqlab turadi. Bundan organizmni «qochishi va kurashishi» uchun energiya ishlab chiqaruvchi simpatoadrenal tizimi muhim rol o‘ynaydi.

Daniyalik Lang his-tuyg'u nazariyasini taklif qilgan psixolog. Uning nazariyasi, hissiyot avvalam bor biror bir vaziyat yoki voqeaga nisbatan reaksiyasini bildirish, deb ta'kidlaydi. Biz judayam achinganimiz uchun yig'laymiz. Biz g'azablanganmiz, sababli zarba ostida qolamiz. Biz qo'rqmoqamiz sababi qaltiraymiz.

Schachter yagona nazariyasi. Nazariyasining fikriga kora, biz atrof muhitini kuzatish va boshqalar bilan o'zimizni solishtirish orqali his-tuyg'u turini aniqlaymiz, deb ta'kidlaydi.¹
Quyida Jems Lange va Kenon-Bard nazariyasining mohiyati keltirilgan.
Darvin fikricha, faqatgina insonlar his tuyg'ularga ega bolmay hayvonlar ham, qo'rquv g'azabni, va hamda sevgi holatlar uchrab turishini aytgan.² U.Kennon yana shuni ta’kidlab o‘tadiki, organizmni stressga qarshi kurashish yoki qochish vaqtida yurak urishi tezlashadi, qon aylanishi buziladi, ya’ni maqsadga intilish uchun tayyorgarlik ko‘rishda organizmda qochish va kurashish kechadi. Bu reaksiyani u organizmni moslashish tizimi deb ataydi.
Kanadalik olim vrach G.Sele (1936-1976 yillar) o‘zini 40 yillik ilmiy izlanishlari bilan U.Kennon nazariyalariga qo‘shimchalar kiritib, stress psixologiya va tibbiyotda asosiy tushunchalarda biri ekinligini aytib o‘tgan. G.Sele stress har doim ham zararli emas, ba’zan inson organizmiga yordam, ko‘mak foyda berishi mumkin. Ayrim hollarda stressga tushib qolganda odam yashash uchun kurashish o‘z ehtiyojini qondirish uchun faollashib, o‘zi bilmagan zahiradagi energiyasini ishga solishi mumkin degan. U tirik organizmning noqulay tashqi sharoitlariga moslashuvchanlik muammosini o‘rganib chiqqan.
G.Seleni fikricha, shu sabablar muhim va nomuhim stressni keltirib chiqaradi. Bu vaziyatlar bir-biriga bog‘liqdir. Bunda 3 bosqich ajratiladi.
- xavotirlik bosqichi;
- moslashish bosqichi;
- o‘ta charchash bosqichi.
Xavotirlik bosqichida taloqning kichrayishi, yog‘ qavatining yo‘qolishi, oshqozonda o‘tkir yallig‘lanishning sodir bo‘lishi, buyrak tepasida likotsidlarning kamayishi kuzatiladi. Shu bilan birga teri jarohatini pasayishi, ko‘z yoshlanishi, so‘lakning ajralishi kuzatiladi. Agarda ta’sir kuchli bo‘lsa, bu bosqichda xavotirlik holati boshlanadi.
Moslashish bosqichida buyrak usti bezlari kattalashadi, organlar va to‘qimalarning ishlashi sekinlashadi. Agar stressni keltirib chiqaruvchi omil organizmga kuchli ta’sir etsa etmasa shu holat uzoq vaqt saqlanib qoladi. Agar ta’sir kuchli bo‘lsa, uchinchi bosqich boshlanadi.
O‘ta charchash bosqichi – organizmda kuzatilayotgan yutuqlarga ko‘ra bosqich xavotirli bosqichga yaqin. Bunda odatda organizm kasallanadi. Chet el mualliflari asosan ijtimoiy, psixik va fiziologik stress shakllarini ajratadilar. Ularning fikricha, ijtimoiy stress asosida shaxsning ijtimoiy, iqtisodiy yashash sharoiti yotadi. Ijtimoiy ziddiyatlar doimiy o‘ziga ishonmaslik va keskinlikni yuzaga keltiradi.