1. Neftni birlamchi haydash jarayoni

Siqilgan uglevodorod gazi. U asosan propan va butandan iborat. Bu gazning qanchalik ko’p yoki kam bo’lishi neftni stibilizastiya qilish darajasi-
ga bog’liq. Gazlar oltingugurtdan tozalanganidan so’ng xo’jalik yoqilg’isi sifatida ishlatiladi.

Benzin fraksiyasi. (70-180°S). Turli xil avtomobil yoqilg’isini olish uchun komponent sifatida qo’llanadi. Ikkilamchi qayta ishlash natijasida hosil bo’luvchi oraliq qismlari asosida aromatik uglevodorodlar (benzol, toluol, ksilol) olinadi.

Kerosin fraksiyasi. (120-315°S). Bu fraksiyadan reaktiv aviastiya, traktor va boshqa dvigatellar uchun yoqilg’i olinadi.

Dizel fraksiyasi. (180-350 ⁰S). Uni gazoyl deb ataladi. Undan dizel dvigatellari teplovoz, suv kemalari uchun yoqilg’i olinadi.

Mazut fraksiyasi. (350⁰S dan yuqorida). Uni termik krekinglab, qo’shimcha miqdorda yoqilg’i va moylar olish mumkin.

Gudron fraksiyasi. (500°S dan yuqorida). Bu fraksiya juda yopishqoq bo’lib, 30-40°S da qotadi.
Koks bitum va boshqa yopishqoq materiallar olish uchun ishlatiladi.

Neftni atmosferali haydash tizimi
Neftni haydash jarayoni asosan, uni ma’lum haroratgacha qizdirib, tarkibidagi uglevodorodlar bug’ holatiga o’tib, keyin sovutish natijasida suyuq holatga ya’ni distillyat va qoldiq hosil qilishdir. Haydash vaqtida qaynash haroratlari bilan farq qiladigan ikki komponentdan tashkil topgan aralashma t₁ qaynash haroratigacha qizdiriladi. Bunda oson qaynaydigan mahsulot bug’lanadi va tizimdan chiqarilib sovutiladi.
Distillyat va qoldiqni toza holda ajratib olish uchun haydash jarayonini bir necha marta qaytarish kerak. Buning uchun rektifikastiya jarayonidan foydalaniladi. Rektifikastiya jarayoni maxsus tarelkalar bilan jihozlangan kolonna tipidagi vertikal stilindrik shakldagi qurilmada olib boriladi. Rektifikastiya jarayonida qarama-qarshi xarakatlanayotgan bug’ va suyuq fazalar ko’p marta bir-birlari bilan to’qnashadi, bug’ faza past temperaturada qaynaydigan komponent bilan, suyuq faza yuqori temperaturada qaynaydigan komponent bilan boyitiladi.
Neftni birlamchi haydash atmosfera sharoitida, qoldiq qismi esa vakuumda haydaladi. Haydashdan hosil bo’lgan distillyatlar tarkibidan yengil komponentlarni chiqarish uchun “o’ta qizdirilgan bug’ aralashtiriladi”.Suv bug’ining sarfi atmosfera kolonnasi uchun neftga nisbati 1,5-2,0 % (mass), bug’latuvchi kolonnada esa 2,0-2,5 % (mass) ni tashkil etadi.
Neftni atmosferali haydash qurilmalarida asosan neftdan yoki neft aralashmasidan to’rt distillyatli fraksiya va qoldiq mazutga ajratiladi. Uglevodorodli gazlar va vodorod sulfidli gazlar yonaki mahsulot hisoblanadi.
Qurilma texnologik sxemasi quyidagi 12-rasmda tasvirlangan.
Xom ashyoni ikki karra bug’latishda ikki kolonnali (birinchisi -oddiy, ikkinchisi - murakkab) qurilma texnologik tizimini ko’rib chiqamiz.
Neft birinchi (oddiy) rektifikatsion kolonnaga kelguncha bir yoki bir necha oqimda issiklik almashtirgichlarda 200 – 220⁰C temperaturada qizdiriladi. Birinchi kolonna yuqori mahsulotlari yengil benzin va kam miqdordagi gaz hisoblanadi. Qolgan distillyatlar ikkinchi (murakkab) kolonnada olinadi. Har ikkala kolonna uchun umumiy holda quvurli pech xizmat qiladi¹.
Oddiy kolonna yuqorisidan ajraluvchi yengil benzin bug’lari (oxirgi qaynash temperaturasi 160⁰C gacha bo’lgan fraksiyalar) 3-havoli sovitkichda kondensatciyalanadi, so’ngra kondensat va gazlar 4-suvli sovitkichda sovitiladi va 5-gaz separatorida ajratiladi. Bu yerdan 7-nasos yordamida barqarorlashtirish blokiga yoki ikkilamchi haydashga yuboriladi. yengil benzin bir qismi 2-kolonna yuqori tarelkasiga to’yintirish yoki sovuq quyilish sifatida qaytariladi.
Qisman benzinsizlantirilgan neft 2-kolonna pastki qismidan 1-nasos yordamida 6-zmeevikli pechga kiritiladi. Pechda bug’ – suyuqlik holatida (330 – 360⁰C) qizdirilgan neft asosiy 14-rektifikatsion kolonnaga beriladi. Pechda qizdirilgan neftning bir qismi 2-kolonnada recirkulyat sifatida qo’llaniladi.
Kolonna 14 yuqorisidagi mahsulot benzin fraksiyasi bo’lib, uni 2-kolonnadan olingan benzin bilan taqqoslaganda biroz og’irdir. Kolonna 14 bo’ylab chiqayotgan benzin bug’lari, shuningdek, suv bug’lari 15-havoli sovitkichda kondensatciyalanadi. Suvli sovitgich 16 dan so’ng 17-gaz separatorida gaz, benzin va suvga ajratiladi. Suyuq benzin fraksiyasi 22-nasos yordamida ikkilamchi haydashga beriladi, bir qismi esa 14-kolonnani yuqori tarelkasiga “sovuq quyilish” sifatida qaytariladi.
Bug’latuvchi kolonnalar 18 va 19 orqali 20 va 21-nasoslar yordamida 140 – 240⁰C va 240 – 350⁰C (yoki 140 – 220⁰C va 220 – 350⁰C) fraksiyalar chiqariladi. Birinchisi – kerosin fraksiyasi - issiqlik almashtirgich 23, havoli sovitish qurismasi 24 va suvli qobiq quvurli sovitgichdan so’ng qurilmadan chiqariladi. Ikkinchisi – dizel yoqilg’isi – issiqlik almashtirgich 26, sovutkich 27 va 28-suvli sovutkichdan so’ng chiqariladi.
Bug’latuvchi kolonnalar pastki tarelkasi ostidan o’ta qizdirilgan suv bug’i kiritiladi.
Neftning og’ir bug’lanmagan qoldig’i aralashma suyuqligi bilan 14- kollonna pastki tarelkasiga oqib tushadi. Kolonna pastki tarelkasi ostidan ham “o’ta” qizdirilgan suv bug’i kiritiladi. Katta miqdorda qaynash temperaturasi past fraksiyalangan ajratilgan mazut 14 kolonna pastidan 13-nasos yordamida 29-issiqlik almashtirgich va 30, 31 sovitkichlar orqali rezervuarga jo’natiladi.
Qurilma moddiy balansi neftdagi tiniq (rangli) neft mahsulotlari miqdoriga bog’liqdir.
Atmosferali haydash qurilmalaridan biri AT-6 qurilmasi kolonnalaridagi rejim va ularni tavsiflari quyida keltirilgan: