1. Nomoddiy aktivlarning mohiyati, ahamiyati, o’ziga xos belgilari va auditining xususiyatlari

AUDITORNING BANKLAR BILAN MUNOSABATINI TARTIBGA SOLUVCHI YO'RIQNOMALAR
Reja:

1. Nomoddiy aktivlarning mohiyati, ahamiyati, o’ziga xos belgilari va auditining xususiyatlari

3.Nomoddiy aktivlarni auditorlik tekshiruvidagi audit amallari

1. Nomoddiy aktivlarning mohiyati, ahamiyati, o’ziga xos belgilari va auditining xususiyatlari

Nomoddiy aktivlarga patentlar, litsenziyalar, «nou-xou», savdo markalari, tovar belgilari, sanoat namunalari, dasturiy ta’minot, gudvill, tashkiliy xarajatlar, franshizalar, mualliflik huquqlari, er va tabiiy resurslardan foydalanish huquqlari, xizmat ko’rsatish belgilari va boshqalar kiradi.
Mavjud me’yoriy hujjatlar va amaliy tajribaga tayangan holda nomoddiy aktivlar auditini quyidagi tartibda o’tkazish maqsadga muvofiqdir: hisob ob’ektlarining nomoddiy aktivlar qatoriga to’g’ri kiritilganligi, intellektual mulk, sanoat namunalari va shunga o’xshashlar uchun korxonaga mulkiy huquq beradigan hujjatlarni tahlil qilish, hujjatlarda aks ettirilgan qiymat ko’rsatkichlarini o’rganish, nomoddiy aktivlar kirimi, eskirish hisoblash va hisobdan chiqarilishiga doir muomalalarning buxgalterlik hisobida to’g’ri aks ettirilishi; nomoddiy aktivlarning haqiqatda mavjudligini inventarizatsiya qilish; nomoddiy aktivlarni hisobga olish va uning huquqiy jihatdan to’g’ri rasmiylashtirilganligi haqidagi xulosalarni umumlashtirish va aniqlangan xato kamchiliklarni tuzatish bo’yicha tadbirlar belgilash.
Mohiyatiga ko’ra nomoddiy aktivlar qatoriga jismoniy shaklga ega bo’lmagan, lekin korxona faoliyatida uning boshqa aktivlari qatorida qatnashib daromad keltiruvchi mablag’lar kiritiladi.
Patentlar, litsenziyalar, savdo markalari, savdo belgilari, mualliflik huquqlari kabi nomoddiy aktivlarning mohiyati O’zbekiston Respublikasining tegishli yuridik qonunlari bilan tartibga solib turiladi.
Nomoddiy aktivlarning o’ziga xos belgilari quyidagilardan iborat: buyumlashgan ko’rinishga ega emasligi; uzoq vaqt davomida ishlatilishi; korxonaga foyda keltirish; ularni ishlatishdan olinishi mumkin bo’lgan foyda hajmining nisbatan yuqori darajadagi noaniqligi.
Nomoddiy aktivlarning mohiyatiga ko’ra xususiyatlarini ko’rib chiqamiz:
sanoat intellektual mulk ob’ektlariga kashfiyot huquqi, sanoat namunalari, tovar belgilari, savdo markalari, xizmat ko’rsatish belgilari kiradi. Kashfiyot huquqi kashfiyot egasiga qaror qabul qilish uchun maxsus berilgan huquqdir.
Kashfiyotlarni muhofaza qilishning eng ko’p tarqalgan tizimi ularni patentlashdir.
Patent - bu yuridik jihatdan tan olingan va ro’yxatga olingan mutlaq huquqdir. Patentga oid huquq uning egasiga tashqaridan boshqa shaxslar aralashmasligi sharti bilan patent amal qiladigan buyumdan, jarayon yoki faoliyatdan foydalanish, ularni ishlab chiqarish, sotish va nazorat qilish imkonini beradi.
Patentning patent organlarida ro’yxatdan o’tkazilishi uning himoyalanishiga kafolat bermaydi va u sudda muvaffaqiyat bilan himoyalanmaguniga qadar raqobatbardosh bo’la olmaydi. Shuning uchun ham sudda muvaffaqiyatli himoya qilinishi bilan bog’liq xarajatlarni patent bahosining bir qismi sifatida kapitallashtirish lozimligi to’g’risida umumiy kelishuv mavjud.
Agarda sud jarayoni boy berilgan bo’lsa, u bilan bog’liq xarajatlar ham amortizatsiya qilinmagan patent qiymati ham hisobdan chiqariladi. Patentning balans qiymati zarardan nolga teng bo’lishi mumkin bo’lgan qiymatgacha kamaytiriladi.
Sanoat mulklari ob’ektlarining o’ziga xos xususiyati, ularga egalik huquqini tasdiqlovchi muhofaza hujjatlarining mavjudligi hisoblanadi.
Audit jarayonida nomoddiy aktivlar muhofaza hujjatlarinnig haqiqiyligiga alohida e’tibor qaratilishi lozim. Bunda, qoidaga ko’ra patent egasida saqlanadigan, faqat bitta rasmiy muhofaza hujjati berilishini, mazkur ob’ektdan litsenziyaga asosan foydalanadigan shaxslarda esa muhofaza hujjatining nusxasi bo’lishi lozimligini nazarda tutish kerak.
Xalqaro amaliyotda «nou–xou» tushunchasi bozor oborotida tijorat qadr - qimmatga ega bo’lgan, istalgan ilmiy, texnikaviy, ishlab chiqarish (tashkil etish va boshqaruv tizimini qo’shgan holda) axborotlarini o’z ichiga olishi mumkin.
Shuningdek, «nou–xou» huquqlari ya’ni texnik-tajriba yoki ishlab chiqarish sirlari ham sanoat mulki ob’ektlariga taalluqlidir. Bunday huquqlar, odatda, yuridik kuchga ega bo’lgan qandaydir hujjatlar bilan tasdiqlanmaydi, lekin ular tijorat siri hisoblanadi va maxsus muhofaza qilishni talab etadi.
Amalda axborotlarga monopol egalik qilish huquqning vujudga kelishiga asos bo’lib xizmat qiladi. «Nou - xou» ni muhofaza qilish shartlari quyidagilardan iborat. Birinchidan, axborotning uchinchi shaxsga ma’lum bo’lmasligi uning tijoriy qadr-qimmatiga zarur shart - sharoit (zamin) bo’lib xizmat qiladi.
Ikkinchidan, u uchinchi shaxslarning bemalol kirishlari uchun yopiq bo’lishi kerak (qonun asosida). Uchinchidan, axborot egasi uning maxfiyligini muhofaza qilish uchun zarur chora - tadbirlarni qo’llashi lozim. Ushbu maxfiylik shartlaridan birortasining buzilishi axbrot egasini uni himoya qilish huquqidan mahrum etadi. «Nou-xou» egasi huquqlarini himoya qilish O’zbekiston Respulikasi Fuqarolik Kodeksi va boshqa tegishli qonuniy hujjatlar bilan amalga oshiriladi.