1. Oilaviy munosabatlar psixologiyasi psixologiyaning bir tarmog'i sifatida

1.Oilaviy munosabatlar psixologiyasi psixologiyaning bir tarmog'i sifatida.

Oila psixologiyasining fanlar tizimida tutgan orni
Oila psixologiyasi ijtimoiy psixologiyaning bir tarmogi sifatida XX asrning oxirlariga kelib shakllangan.
Oilaviy munosabatlar psixologiyasi va ushbu masalaga qarashlar tarixidan shu narsa ayon boldiki, inson, uning kim bilan va qanday yashashi muammosiga qiziqish qanchalik uzoq otmishga borib taqalsa, oila psixologiyasining fan tarmogi sifatida shakllanishi shunchalik navqiron va yosh bolib, uning shakllanishi yangi davrga togri keladi.
Oila psixologiyasi fan sifatida oilaning ijtimoiy institut maqomidagi faoliyatining obektiv qonuniyatlarini, oila-nikoh hamda qarindosh-urugchilik munosabatlarining mexanizmlari va turmush tarziga oid konkret vaziyatlarda oila azolari ijtimoiy xulqining namoyon bolishini organadi. Ijtimoiy psixologiyaning amaliy tarmogi sifatida u nikohga oid ustanovkalarni, oila azolari ortasidagi munosabatlarning mehribonlik, gamxorlik, hamdardlik, hamjihatlik, tobelik, boysunish, yetakchilik kabi oziga xos qirralarini, oilaviy rollar taqsiomtiva va ozaro tasirning jinsga oid qonuniyatlarini, ota-ona va farzandlar, yaqin qarindosh uruglar ortasidagi hissiy-emotsional bogliqlikni, oilaviy rozgor yuritish va turmush tarzini tashkil etishga bogliq bolgan psixologik jarayonlarning kechishini tadqiq etadi, organadi.
2.Oila psixologiyasining predmeti va vazifalari.
Oila psixologiyasining maqsadi yoshlarni oilaviy hayotga tayyorlashdan iboratdir. Inson bolasi dunyoga kelar yekan u mustaqil harakatlanishi, yurish, oqish, yozishdan boshlab tabiat va jamiyatning barcha murakkab qonunlari bilan yuzma-yuz kelganda nimalar qilish kerakligiga orgatiladi, yoki bunga maxsus oqitiladi.

«Oila psixologiyasi» kursining maqsadi:

Oila psixologiyasiga doir eng muhim bilimlarni berish va ular asosida tegishli malakalar va konikmalar shakllantirib, yoshlarni oilaviy hayotga tayyorlashdir.
Oilaning ijtimoiy va etnopsixologik xususiyatlari oila psixologiya kursining predmetini tashkil qiladi.
«Oila psixologiyasi» kursini yoshlarga oqitishning dolzarbligini ifodalovchi asosiy omil.
Oila psixologiyasi kursining vazifalari quyidagilardan iborat.
Oilani shaxsning shakllanishidagi roli haqida yoshlarda tolaqonli tasavvur shakllantirish.
Yoshlarni oilaning ijtimoiy tarixiy kelib chiqishi va yuzaga kelgandan song oilaviy hayot davomida boladigan ozgarishlar haqidagi ilmiy asoslangan bilimlar bilan tanishtirish.
Yoshlarda oilaviy hayotda muqarrar ravishda sodir boladigan ozgarishlar, muammolar, qonuniyatlar haqida ilmiy asoslangan tolaqonli tasavvurni shakllantirish va ularni bu jarayonga tayyorlash.
Yoshlarni oilaviy hayotda yuzaga keladigan muammolarga konustruktiv tus berishga, destruktiv yonalishdagilaridan esa saqlanishga orgatish.
Yoshlarda oilaviy hayotni oziga xos xususiyatlarini ilmiy asoslangan tarzda talqin yetib, muammoli vaziyatlardan psixologik jihatdan oqilona chiqish imkonini beruvchi, malakalarni shakllantirish.
Yoshlarda ozlariga turmush ortogini togri tanlash malakalarini shakllantirish.
Yoshlarni oiladagi muloqotga tayyorlash.
Yoshlarni oilani rejalashtirishga orgatish.
Yoshlarni jinsiy hayotga ilmiy asosda tayyorlash.
Yoshlarda oilaning mustaxkamligini taminlovchi bilim va malakalarni shakllantirish.
Oquvchilarda oilani organuvchi psixologik tashxis metodikalari bilan ishlash va ular yordamida olinadigan natijalarni togri talqin etish malakalarni shakllantirish lozim.
3.Oila va nikoh tushunchasi.
Yuqorida takidlanganidek, oila va nikoh masalalarini organish bir tomondan oson, jonga oxshasa, ikkinchi tomondan, ota murakkab va nozikdir. Bu holat oila psixologiyasi boyicha otkaziladigan tadqiqotlarning oziga xos metodologik jihatlarini ajratishni taqozo etadi. Avvalo, bu orinda oila va nikoh tushunchalarining oziga ilmiy tarif berish lozim. Eski falsafiy lugatlarda Oila bu jamiyatning yacheykasi (kichik ijtimoiy guruh), er-xotinlik hamda ota-onalik munosabatlarini tiklash orqali shaxsiy turmush tarzini tashkil etishning muayyan korinishi, yani, bir yerda umumiy hojalik yuritadigan er va xotin, ota-onalar va farzandlar, aka-ukalar va opa-singillar hamda boshqa qarindoshlarning birgalikda yashashini ifodalovchi muhim bogin deb tarif berilgan. Bu kabi tariflardan oilaning 4 ta muhim tavsifi kelib chiqadi:
Oila jamiyatning bogini (kichik ijtimoiy guruh);
Oila shaxsiy yashash tarzini tashkil etish shakli;
Oila er-xotinlarning birlashuvi;
Oila er-xotinlarning boshqa yaqin qarindosh: ota-onalari, aka-ukalari, opa-singillari, momolar va bobolar, farzandlar va ularning farzandlari bilan kopqirrali munosabatlar ornatish imkoniyati.

4."Oila" va "nikoh"tushunchalarini qiyosiy tahlil qilish.

5.Ijtimoiy institut va kichik guruh sifatida oilaning xususiyatlari.
Shu bois ham oila yonalishida otkaziladigan tadqiqotlarda uning ijtimoiy guruh sifatida ozigagina xos bolgan sifatlari, xususiyatlari borligini unutmaslik lozim. Bular quyidagilar:
bir emas, bir necha umumiy maqsadlarning bolishi; yani, agar mehnat jamoasida azolarni birlashtiruvchi yagona maqsad tan olinsa, oilada bunday maqsadlar bir nechta ham bolishi mumkin va ular oilaviy hayot mobaynida ozgarib ham turadi. Masalan, yaxshi niyat bilan birgalikda yashash maqsadiga keyinchalik soglom farzand korish, ogil bola bolsa, sunnat toyi qilish, farzandni maktab talimiga tayyorlash, toy qilish, uylantirish kabi qator yirik maqsadlar va orzu-havaslar paydo bolaveradi, oilaviy hayotning mazmuni va uning jozibasi ham ana shu kabi maqsadlar va ularni amalga oshirishda er-xotin inoqligi, hamfikrligi bilan belgilanadi;
oila azolari manfaatlari, qiziqishlari va intilishlari muayyan tafovutlar va kelishmovchiliklarning tabiiy holat ekanligi; ayniqsa, bu oilada katta avlod vakillari ustanovkalari bilan ularning farzandlari ortasidagi ziddiyatlarda ham ifoda etadi (avlodlararo ziddiyat), kop holatlarda bu kabi tafovut yoki ziddiyatlar konstruktiv xarakter ham kasb etadi;
alohida yashaydigan oilada er-xotin munosabatlarining boshqa munosabatlarga sezilarli tasiri, masalan, farzandlarning tarbiyalanganlik darajasiga;
oilaviy murosa yoki hamjihatlikka boshqa qarindoshlar, masalan, keksalarning tasiri;
oila azolari ortasida hamkorlik faoliyati va uning samrasi unchalik sezilmasligi, masalan, oilada erning oz orni va mashgulotlari, ayolning oz orni va vazifalarining bolishi va har doim ham birga bir ishni qoshilib ketmaslik. Oilaviy xasharlar yoki boshqa tadbirlar bundan istesno;
muomala va ozaro hurmat normalarining katta ahamiyatga ega ekanligi, hamisha bir-birining kongliga qarashning oila mutahkamligi omili ekanligi;
oilada ozaro sir, yashirin, xufyona ishlarning oialviy munosabatlarga salbiy tasiri.
Yuqorida takidlangan holatlar oila tadqiqotlarini otkazuvchilarni sof ijtimoiy guruhlarda otkaziladigan izlanishlarga qollaniladigan tamoyillardan biroz chekinishlarini talab qiladi. Yani, oila oziga xos insoniy munosabatlar mujassam bolgan noyob maskandir.Maxsus manbalarda qayd etilishicha, yer yuzida bun-dan 4 mlrd. yillar muqaddam hayot nishonalari, jonzodlar yuzaga kelgan. Hozirgi zamon odamlarining dastlabki ibtidoiy ajdodlari fikrlovchi odam bundan 3 mln. yillar muqaddam shakllangan. Uzoq muddat davom etgan ibtidoiy taraqqiyotdan song asta-sekinlik bilan ibtidoiy jamoalar, kishilik jamiyatlari yuzaga kela boshlagan va odamlar ortasida dastlabki ozaro munosabatlar, muloqotlar shakllana borgan. Lekin ularni hali tom manoda insoniy munosabatlar deb bolmas edi.
Umuman erkak va ayollarning bir-birlariga nisbatan qarama-qarshi jins vakillari sifatida ozaro munosabatlarining ilk korinishlarida, yani nikoh munosabatlarining yuzaga kelishining ilk bosqichlarida jinslar ortasidagi munosabatlar asosan biologik omillar bilan boshqarilgan xuddi maymunlarda bolgani kabi ibtidoiy odamlarning ayollari ham vaqti-vaqti bilan, qisqa muddatli (oy davomida 4-5 kungacha, faqat ayrim turlardagina 19 kungacha) «estrus» degan holatni, estrus davrini his qilganlar (estrus qoshilishga moyillikning shiddatli, kuchli namoyon bolishi). Bunday kunlarda ayollar kimni xohlasa oshalar bilan farqlab otirmay qoshilavergan, qolgan kunlari esa qoshilish bolmagan. Odamlarning tik yurishga otishi bilan odam organizmida roy bergan ozgarishlar, «ilk ayollarni» koz yorish jarayonida kop nobud bolishiga va oqibatda odamlar todasida ularni sonining keskin kamayib ketishiga olib kelgan. Shu tufayli erkaklar ortasida koplab nizolar yuzaga kelgan, ularning kopchiligi qonli toqnashuv ishtirokchilaridan birining nobud bolishi bilan tugagan. Bunday tabiiy tanlanish, estrus hodisasi uzoqroq muddat davom etgan uruglarning otroq yashab qolishiga olib kelgan.
6.Nikoh va oilaviy munosabatlarning evolyutsiyasi va shakllari.
Nikoh oila munosabatlarining evolyutsiyasi.
Oilaviy munosabatlar ikki kishi er va xotin orasidagi hissiyotlarga asoslanib shakllanadi. Agar hissiyotlar ortda qolib, hayot muammolari ustun kelib, er ozini tergovchi sifatida tutsa, xotini doimiy teros ostida ushlansa, yoki xotini doimo moddiy muammolar, boylik, rozgor hisob-kitobini qilib erni doimo tergasa bir-birlariga bolgan his-tuygu yoqolib ketadi. Inson bazida oziga yaqin bolgan odamlarni tushunmaydi. A.Grin o’zining asarlaridan birida ―Bizning ichki dunyomiz qamdan-kam odamni qiziqtiradi‖, deydi.
Er va xotin bir-birlarini juda yaxshi biladigan, tushunadigan – deb o’ylashadi. Aslida esa yaqin odamni ichki dunyosini ko’ra bilish uni tushunishni xohlashmaydi. Er va xotin turmush qurib, jismonan bir-biriga yaqinlashgani bilan qalban yaxshilik bu boshqa narsa. Bu yaqinlikka erishish uchun unga intilish, qiziqish va yaqin odami bilan doimo suhbatda bolish, suhbat orqali uni ichki dunyosiga kira olish kerak. Bu munosabatlar qiziquvchan, erkin va teng huquqli insonlar orasida paydo boladi. V.A.Sisenko oilaviy munosabatlarni mustahkam yoki sustligini asosi er va xotin bir-birlarini konglini ola bilishidadir deb biladilar. Ularning bir-biriga bolgan mehrida, bir-birini hohlashida, tushunishida va oilada doimo yaxshi kayfiyat, kulgi bolishidadir.
7.Zamonaviy oilaning xususiyatlari.

8.Zamonaviy jamiyatda nikoh va oilaviy munosabatlarning muqobil shakllari.

Zamonaviy oila turlari.
Hozirgi zamon oilasi «Monogam oila»lardan iboratdir. Biroq hozirgi zamon monogam oilasi ham oz navbatida bir-biridan tuzilishi, tarkibi, mohiyati va boshqa xususiyatlariga kora yana bir qator turlarga bolinadi. Hozirgi zamon oilalari-ning qanday turlarga ega ekanligi va ularning ijtimoiy-psixologik xususiyatlarini bilish, ularga xos muammolarni organish, oilaviy hayotda roy berishi mumkin bolgan noxushliklarning oldini olish imkonini beradi. Quyida shular haqida qisqacha toxtalib otamiz.
Oila uni xarakterlovchi turli mezonlarga kora quyidagilarga farqlanadi:
Toliqligiga kora: toliq, notoliq va qayta tuzilgan (ikkinchi nikoh) oilalar.
Boginlar soniga kora: nuklear (ota-ona va bolalardan iborat bolgan) va kop boginli (ikki va undan ortiq avloddan iborat oila azolari birga yashovchi) oilalar.
Bolalar soniga kora: farzandsiz, bir bolali, ikki bolali, 3-4 bolali, 5 va undan ortiq bolali oilalar. Turli mamlakatlarda bu mezonlar turlichadir. Masalan, AQSH, Fransiya, Germaniya, Gretsiya, Rossiya va boshqa rivojlangan davlatlarda 3-4 bolali oilalar kop bolali oilalar hisoblanadi. Ozbekistonda bunday oilalar farzandlar soni ortacha bolgan oilalar sarasiga kiradi.
9.Zamonaviy o'zbek oilasining xususiyatlari.

10.Nikohgacha bo'lgan munosabatlar davri: umumiy xususiyatlar.Oila deb atalmish muqaddas makon, «oila qasri»ning mustahkamligi shu qasrning poydevori bolmish nikoh oldi omillari xususiyatlariga, ularning qay darajada togri va mustahkam qoyilishiga bogliq. Agar shu poydevor yetuk, mustahkam bolsa, uning ustida qurilgan imorat ham korkam, yorug, unda istiqomat qiluvchilarga qulaylik, xotirjamlik, tinchlik, huzur-halovat bagishlaydigan boladi.

Hyech bir devor yoki uy poydevorsiz bolmaganidek, Sizning qurajak oilangizning ham oziga xos poydevorlari bor. Ular shu oilaning yuzaga kelishiga, qurilishiga asos bolgan nikoh oldi omillaridir.
Agar shu nikoh oldi omillarining oilani yuzaga kelishiga tasiri noorin bolsa, u shoshilinch, bosh, qiyshiq qurilsa, uning ustiga ornatilgan oila imoratining devori ham qiyshiq va omonat bolib boraveradi va u shu imoratning bir kuni kelib qulashi, buzilib ketishi xavfini tugdiradi. Bunday poydevor ustiga qurilgan imorat qulab tushmagani, buzilib ketmagani taqdirda ham, unda istiqomat qiluvchilarga xotirjamlik, tinchlik, quvonch baxsh yeta olmaydi. Ular doimo qandaydir bir xavotirda, hadikda, noqulaylikda, xijolatda yashashlariga togri keladi. Xosh, shu poydevorlar yani nikoh oldi omillari nimalardan iborat?
Gap nikoh oldi omillari haqida borar yekan, shuni takidlab otish joizki, nikoh oldi omillari u yoki bu nikohning yuzaga kelishiga asos bolgan koplab ijtimoiy, iqtisodiy, biologik, fiziologik, manaviy, axloqiy va bugungi kunlarimiz uchun eng muhim bolmish psixologik omillarni ozida mujassamlashtirgan, kop qirrali omillar kompleksidan iborat bolib, oila qurayotgan yoshlarning, shu ozlari qurayotgan oilaviy hayotlariga qay darajada «yetilgan»liklarini belgilab beradi. Bu yerda eng muhimi shu yoshlarning oilaviy hayotga, nikoh talablariga qay darajada javob bera olishi nazarda tutiladi.²
11.Turmush o'rtog'ini tanlash modellari.

12.Psixologiya, falsafadagi sevgi nazariyalari.

Romantik sevgi ikki kishi o’rtasidagi munosabatlarning eng ko’p tarqalgan turi hisoblanadi. Olimlarning fikricha, romantik sevgi eng kam anglanadigan, odamning biologik ehtiyojlari bilan bog’liq munosabatlardir. Bunday munosabatlarning eng muhim jihati shundaki, ikkala tomon ham bir-birlaridan o’zlari ko’rishni xohlagan sifatlarni qidiradi va ko’radi.L. Kameron-Benjler (1993) ning fikricha, romantik sevgi hissi rivojlanishining 7 bosqichi bolib, unga quyidagilar kiradi:
1. Oziga jalb etish yangi tanishlarning bir-birlariga noverbal belgilar orqali qiziqishi borligini bildirish. Bu davrda sheriklar dilidagi istak va xohishlarini yangi tanishgan odamida mavjudligini tahlil etadi. Bunga odatda asosan odamdagi aql-zakovat, samimiyat, qoli ochiqlik, yumor hissi, ishonchlilik, dadillik, qizlardagi ibo kabi sifatlar sababchi boladi. Bu sifatlar hammaga yoqadigan sifatlar bolgani uchun ham yangi tanishlar ozlarida aynan sherigiga yoqadigan shu sifatlarni namoyon etishga intiladilar.
2. Mashgullik yoki rom bolib qolish. Bu bosqichda tanishib ulgurgan yoshlar davomli uchrashuvlar natijasida bir-birlaridagi ijobiy sifatlarni anglab, bir-birlariga konika boshlaydi. Faqat etibor ijobiy, yaxshi sifatlarga qaratilgani bois sheriklar adashishlari ham mumkin, qolaversa, yangi tanishlar ozlarini biroz suniy tutib, asl qiyofalarini ataylab niqoblashga ham uringanliklari uchun mabodo salbiy sifatlar ham namoyon bolib qolgan taqdirda ayrimlar ajrashib ketadilar, ayrimlar esa uchrashuvlarni davom ettiraveradilar.
3. Konikish munosabatlardagi oziga xos yangilikning kamayib borishidir. Endi boshida ozgacha joziba kasb etgan tashqi korinish, xusn, qaddi-qomat kabilar odatiydek idrok etilib, hissiyotlar tobora kamayib boradi.
4. Kutish munosabatlarning muayyan bosqichida xayol-fantaziyadagi ideal obraz bilan real, kundalik hayotda tobora namoyon bolib borayotgan asl nusxa ortasida ayrim ziddiyatlar, qarama-qarshiliklar kozga tashlanishi bilan boshlanadi. Endi tobora kutishlar tizimida kongil qolish, afsuslanish kabi holatlar ham paydo bolib, ong sherikdagi ayrim salbiy, yoqimsiz sifatlarni ham idrok qila boshlaydi. Bunga ayni shu davr ichida boshqalar bilan tanishish tajribasi ham sabab bolishi mumkin. Masalan, talaba yigitning boshqa bir shaharga olimpiadaga yoki xizmat safariga borishi, u yerda ozgacha nafosatli bir qiz bilan tanishib qolishi unda solishtirish imkoniyatini yaratadi, va qaytib kelgach, uchrashib yurgan qizidan ayni osha sifatlarni kutadi, lekin topolmasa, undan ranjiy boshlaydi.
5. Kongil qolish bu shunday bosqichki, unda xayajonli ishq-muhabbat hislari ornini alam, gazab, aldanganlikni anglash egallay boshlaydi, sherik togrisidagi ijobiy obraz salbiy obraz bilan almashib boradi. Kopchilik yoshlar ayni shu bosqichda bir-birlaridan ajralib qoladilar.
6. Haddan oshish yoki munosabatlar chegarasining darz ketishi bosqichida sheriklardan biri (bazan ikkalasi bir vaqtda) munosabatlarga chek-chegara qoyish vaqti kelganligini anglab qoladi. Shu fikr paydo bolgan ondan boshlab, ular yana bir karra qabul qilingan qarorning nechogli togri ekanligini oylab korishadi. Odatda bu noorin talablarni bir-biriga qoyish orqali hissiyotlarni tekshirish orqali roy beradi. Masalan, bu va yana bu takliflarimga konsaang, senga uylanaman, bolmasa, oramiz ochiq qabilida.
7. Munosabatlarning tugashi bir-birlari bilan boshqa sira yuz korishmaslik bilan bogliq qaror chiqarishdan boshlanadi. Ayrimlar sherigining aybdor emasligini bilib tursa-da, munosabatlarni tugatgisi kelaveradi, ayrimlar esa bir-biridan kongilsiz bolib qolgan bolsalarda, birgada yashayveradi. Bundaylar ozaro muomalani keskin kamaytirib, deyarli gaplashmay ham yashayveradi, bunday arazlashlar kopincha u yoki bu tomonning depressiv holatini, asabbuzarlikni keltirib chiqaradi. Chunki odatda bunday holatda qolgan shaxs boshqa sevgilisi yoqligidan yoki yangi tanishlar ham shunday aldab ketishidan, bolasi taqdirini ijobiy xal qila olmasligidan juda qayguradi va hatto kasalga ham chalinib qoladi.
13.Jamiyat va oila.

Oila tabiyatning shoh asarlaridan biridir

J Santaniyana
Oila jamiyatning dur-u gavharidir
V Gyugo
Nikh kishilik jamiyatining birinci pogonasidir.
Sitseron
Nikoh kop tashvish tugdiradi, ammo nikohsiz turmushda turmushda ham hech qanday shodlik yoq .
S. Jonson
14 .Ijtimoiy institutlar
.Insoniyat tarixida oila va nikoh institutining rivojlanishi tarixi
Maxsus manbalarda qayd etilishicha, yer yuzida bun-dan 4 mlrd. yillar muqaddam hayot nishonalari, jonzodlar yuzaga kelgan. Hozirgi zamon odamlarining dastlabki ibtidoiy ajdodlari fikrlovchi odam bundan 3 mln. yillar muqaddam shakllangan. Uzoq muddat davom etgan ibtidoiy taraqqiyotdan song asta-sekinlik bilan ibtidoiy jamoalar, kishilik jamiyatlari yuzaga kela boshlagan va odamlar ortasida dastlabki ozaro munosabatlar, muloqotlar shakllana borgan. Lekin ularni hali tom manoda insoniy munosabatlar deb bolmas edi.
15 .Oilaning ijtimoiy funktsiyalari.
oila va undagi munosabatlar hamisha tashqi psixologik tasiri komida boladi. Unga kichik ijtimoiy guruh sifatida qarash esa, kichik guruhga xos bolgan deyarli barcha ijtimoiy-psixologik qonuniyatlarning borligi va ular har bir oila azosining maqomini belgilashini inobatga olishni taqozo etadi.
Shu bois ham oila yonalishida otkaziladigan tadqiqotlarda uning ijtimoiy guruh sifatida ozigagina xos bolgan sifatlari, xususiyatlari borligini unutmaslik lozim. Bular quyidagilar:
bir emas, bir necha umumiy maqsadlarning bolishi; yani, agar mehnat jamoasida azolarni birlashtiruvchi yagona maqsad tan olinsa, oilada bunday maqsadlar bir nechta ham bolishi mumkin va ular oilaviy hayot mobaynida ozgarib ham turadi. Masalan, yaxshi niyat bilan birgalikda yashash maqsadiga keyinchalik soglom farzand korish, ogil bola bolsa, sunnat toyi qilish, farzandni maktab talimiga tayyorlash, toy qilish, uylantirish kabi qator yirik maqsadlar va orzu-havaslar paydo bolaveradi, oilaviy hayotning mazmuni va uning jozibasi ham ana shu kabi maqsadlar va ularni amalga oshirishda er-xotin inoqligi, hamfikrligi bilan belgilanadi;
oila azolari manfaatlari, qiziqishlari va intilishlari muayyan tafovutlar va kelishmovchiliklarning tabiiy holat ekanligi; ayniqsa, bu oilada katta avlod vakillari ustanovkalari bilan ularning farzandlari ortasidagi ziddiyatlarda ham ifoda etadi (avlodlararo ziddiyat), kop holatlarda bu kabi tafovut yoki ziddiyatlar konstruktiv xarakter ham kasb etadi;
alohida yashaydigan oilada er-xotin munosabatlarining boshqa munosabatlarga sezilarli tasiri, masalan, farzandlarning tarbiyalanganlik darajasiga;
oilaviy murosa yoki hamjihatlikka boshqa qarindoshlar, masalan, keksalarning tasiri;
oila azolari ortasida hamkorlik faoliyati va uning samrasi unchalik sezilmasligi, masalan, oilada erning oz orni va mashgulotlari, ayolning oz orni va vazifalarining bolishi va har doim ham birga bir ishni qoshilib ketmaslik. Oilaviy xasharlar yoki boshqa tadbirlar bundan istesno;
muomala va ozaro hurmat normalarining katta ahamiyatga ega ekanligi, hamisha bir-birining kongliga qarashning oila mutahkamligi omili ekanligi;
oilada ozaro sir, yashirin, xufyona ishlarning oialviy munosabatlarga salbiy tasiri.
Yuqorida takidlangan holatlar oila tadqiqotlarini otkazuvchilarni sof ijtimoiy guruhlarda otkaziladigan izlanishlarga qollaniladigan tamoyillardan biroz chekinishlarini talab qiladi. Yani, oila oziga xos insoniy munosabatlar mujassam bolgan noyob maskandir.
16.Maxsus psixologiyada tadqiqot usullari.
Oilaviy psixologiyaning tadqiqot metodlari
Oila psixologiyasining asosiy metodlariga quyidagilar kiradi:
Kuzatish metodi. Oilaviy munosabatlarni kuzatish deb oilaviy va turmush vaziyatlarida odamlarning tashqi xulq-atvorini idrok etish va muntazam qayd etib borishga bogliq faoliyatga aytiladi. Odatda tadqiqot otkazayotgan psixologning kuzatayotganligini oila azolari bilmasliklari, sezmasliklari kerak. Kuzatuv natijalarini qayd etish aniq korgan-kechirganlarni qanday bolsa shundayligicha yozib borish yoki esda saqlab qolib, keyin hech bir subektiv xulosa yoki tahlilsiz daftariga belgilab borish tarzida kechadi.
– Konkret vaziyatlarni tahlil qilish metodi. Oila muhitida yoki hayotiy sharoitlarda roy bergan voqea-hodisalarni qayd etish unga kompleks yondashuvni talab etadi. Bunda organayotgan shaxs testlar otkazishi, oila azolarining biografik malumotlarini tahlil etishi yoki aniq maqsadli sorov otkazishi mumkin.
– Sorov metodi. Odatda psixolog bir xonadonga kirib, hammada birdan sorov otkaza olmaydi, u kim bilan, qachon va qanday maqsadda sorov otkazishi lozimligini aniq bilishi va oldindan tanlovni belgilab qoygan bolishi lozim. Odamlar tanlab olingach, sorovnomaga kiritilgan har bir savolning ifodalanishiga etiborni qaraaatish lozim. Chunki bir shaxsga juda oson va aniqday tuyulgan savol boshqa bir shaxs uchun qiyin, noqulay, mavhum bolib tuyulishi mumkin. Masalan, savolning mazmunini tushunishda uyda otirgan beka bilan oila azosi bolgan pedagog ayol ortasida farq bolishi mumkin. Sorov odatda bevosita yuzma-yuz korishib otkazilishi, telefon orqali yoki pochta orqali yuborilgan yozma savolnoma tarzida otkazilishi mumkin. Oila psixologiyasida sorovnomalar tarqatish orqali odamlarning fikrlari, munosabatlarini aniqlash keng tarqalgan.
– Eksperiment. Ushbu usul yordamida bir omil tasirining boshqa bir omil yoki holatning kelib chiqishiga turtki bolishini aniqlash mumkin. Odatda oilaviy munosabatlar dinamikasini organishda, u yoki bu hodisalar yoki omillar ortasidagi bogliqlikni aniqlashda eksperiment usulidan foydalaniladi. Bunda bir necha xonadon eksperimental, yani sinov otkazilayotgan guruh hisoblansa, boshqalari nazorat guruhi sifatida saqlanadi, eksperimentdan song, olingan natijalar ikkala guruh misolida qiyoslanadi. Chunki bunday taqqoslash otkazilmasa, eksperiment otkazilgan guruhdagi ozgarishlarning salmogini qayd etish mushkul boladi. Respublika Oila ilmiy-amaliy markazi olimlari 2006 yilda mamlakatimizning ayrim xududlarida tanlab olingan guruhlarda oziga xos eksperiment otkazishgan: mahallada Oila universitetlari yoki Ota-onalar universitetlari tashkil etib, eksperiment oldidan universitet tinglovchilarining qator masalalarda oilaviy ustanovkalarini 9qayd etganlar, songra aniq dastur asosida 6 oy mobaynida mashgulotlar, davra suhbatlari, marifiy tadbirlardan song yana osha sorovnoma orqali ular fikrlari organilib, natijalari monitoring qilinganda, targibot-tashviqot ishlarining samaradorligi qayd etilgan. Bu ham oziga xos eksperiment bolib, muayyan maqsad va natijani kozlaydi.
Statistik metodlar. Matematik statistikaning qator usullari empirik izlanishlar davomida qolga kiritilgan malumotlarning qay darajada ilmiy jihatdan asoslanganligini isbotldash maqsadida qollaniladi. Ayniqsa, bir hodisa yoki holatning bioshqa bir holat yoki hodisaning oqibati, sababi ekanligini isbot etish uchun statistik metodlarni qollash barcha tadqiqotlarning talablaridan biridir. Masalan, oila azolarining biror qadriyatlarga nisbatan munosabatlarida yaqinlik, oxshashlik borligini isbotlash uchun korelyatsion metodlardan foydalaniladi. Masalan, Spirmenning yoki Kendallning korrelyatsiya koeffitsiyentlarini hisoblash usullari bunday sharoitlarda juda qol keladi. Yoki olingan empirik raqamlarning ishonchliligi va matematik jihatdan togriligini isbotlash maqsadida tadqiqotchilar Styudentning t mezonini qollaydilar. Bunday yondashuv olimning mehnati asoslangan, malumotlari ishonchli ekanligini tasdiqlaydi.
17.Attraktsiya: omillar; sabablari, shakllanish bosqichlari.
18.Jamiyat tarixida nikoh va oilaviy munosabatlarning rivojlanishi.
19.Oila psixologituripning boshqa fanlar bilan aloqasi

20.Oila psixologiyasining asosiy usullari sifatida tajriba, kuzatish, so'rov va faoliyat mahsullarini o'rganish

21.Asosiy oilaviy fenomenlar: qisqacha tavsif.

22.Oilaga yondashuvlar.

SHuni ham aytib otish joizki, hozirgi zamon oilasida emotsional va ijtimoiy-psixologik jara-yonlarni qondirish funksiyasining ahamiyati ortib bormoqda. Hatto sof moddiy xarakterga ega bolgan funksiyalarda ham hissiylik koproq tus olib bormokda. Hissiy, emotsional kontaktlarning ahamiyati shahar oilalarida kuchliroq anglanmoqda. Qishloq oilalari esa uy hayvonlari va tomorqa yerlarining borligi evaziga shahar oilalariga qaraganda jamiyatning ishlab chiqaruvchi boginiligini, ishlab chiqaruvchilik funksiyasini koproq saqlab qolmoqda.
Insoniyat taraqqiyotining hozirgi bosqichida hozirgi zamon oilasining asosiy funksiyalari qatori-da quyidagilarni sanab otish mumkin: iqtisodiy, reproduktiv, tarbiyaviy, rekreativ, kommunikativ, regulyativ (boshqaruv), feliotsitologik kabilar.
23.Oilaga funktsional yondashuv.
Oila psixologiyasiga oid ilmiy adabiyotlarda oilaning quyidagi funksiyalari jamiyat oldidagi vazifalari farqlanadi:
Oilaning hissiy-emotsional funksiyasi bu uning oz azolari ortasida muayyan iliq munosabatlarni saqlash, ular ortasida mehr-oqibat, ozaro gamxorlik, bir-birini qollab-quvvatlash, sevish, sevilish kabi qobiliyatini namoyon etishidir
Jismoniy quvvatni taminlash funksiyasi oila azolarining jismonan sog, tetik va ozini yaxshi his qilishlarini taminlashga bogliq bolgan sharoitlarni nazarda tutadi, masalan, har birimiz oilada boshpanamizga egamiz, bundan tashqari, mana shu oz hududimizda, yani, xonadonimizda dam olish, yaxshi sifatli, toyimli taomlardan bahramand bolish,
24.Oilaning rol tuzilishi, oilaviy rollarni tasniflashga yondashuvlar.

25.Oilaning tarkibiy va rolli o'zaro ta'sirining buzilishi.

26.Oilaviy munosabatlar: tushunchasi, turlari, o'ziga xosligi.

27.Oilaviy munosabatlarning xususiyatlari va dinamikasi.

28.Nikoh munosabatlarining tipologiyasiga yondashuvlar.Ko‘pchilik yoshlarimiz, ayniqsa muvaffaqiyatli oilalarda

tarbiya topgan yoshlar, oila qurish arafasida bo‘lar ekanlar aksariyat hollarda o‘zlarining bo‘lajak oilaviy hayotlari uchun o‘z

ota-onasi oilasini ideal qilib oladilar. Chunki ular shu oilada

tarbiyalanar ekanlar, «eslarini taniganlaridan buyon» otaonasining nizolashib tortishganlarini, bir-birlarini hurmatsiz

qilganlarini eslay olmaydilar. Bunday oilalarda ota-onalar ham

o‘zlarining o‘zaro munosabatlaridagi noxush jihatlarini farzandlariga sezdirmaslikka harakat qiladilar. Yoki ularning

o‘zaro munosabatlarida ro‘y berishi mumkin bo‘lgan nizoli

damlar, bir-birlariga moslashish jarayonlari nikohning boshida,

hali farzandlari dunyoga kelmaslaridan oldin bo‘lib o‘tib ketgan. Bolalar esa ular turmushining faqat yaxshi, tinch-totuv,

ahil-inoqlik, bir-birlariga nisbatan mehr-oqibatli, ibratli jihatlaridangina xabardor bo‘ladilar. Shunday oila qurishni tasavvur

qilgan yoshlarimiz, oila qurganlaridan so‘ng o‘zlari kutgandek

turmush kechira olmasalar, nikohning dastlabki eng nozik,

murakkab, qiyin, yangi ijtimoiy vaziyatlar, sharoitlar, bir-birlariga moslashish jarayonlarida yuzaga kelgan qiyinchiliklar,

to‘siqlar, muammolar oldida esankirab qolib, oila qurishda

«adashganliklari»dan nolib qolishlari mumkin.

Shuning uchun ham yoshlarni oilaviy hayotga tayyorlashda

oilaviy hayot, er-xotin munosabatlarini faqat bir yoqlama va

faqat yaxshi tomondangina ko‘rsataverish ham maqsadga muvofiq emas. Uni imkon qadar butun borligicha: balandpasti-yu shirin-achchig‘i, rohat-farog‘ati-yu azob-uqubatiqorong‘i kechalari-yu yorug‘ kunduzlari bilan ko‘rsatgan

ma’qul. Shundagina yoshlarimizda oilaviy hayot haqida nisbatan adekvatroq tasavvur shakllanishi mumkin.

29.An'anaviy va zamonaviy oila modellarida turmush o'rtoqlar o'rtasidagi munosabatlarning xususiyatlari.
Ananaviy (asimmetrik) oilada er sozsiz oilaning iqtisodiy taminotchisi va uning boshligi sanaladi. Oiladagi ittifoq mavqyeini u belgilaydi. Oila hayotiga xos tashkiliy va boshqa muhim muammolar yechimini u belgilaydi. Shu bois, er oiladagi boshqa tashvishlardan ozod qilinadi. Ayol esa ananaviy oilalarda uncha kop daromad keltirmaydi yoki nisbatan oz daromad keltiradi.

Zamonaviy (simmetrik) oilada er-xotin ozaro munosabatlari ananaviy oiladagidan farqli olaroq (yoki bu oila egalitar (fransuzcha - tenglik) oila ham deyiladi) undagi barcha rollar xoh u iqtisodiy, xoh u tarbiyaviy bolsin hammasi er-xotinning hamkorligida, birgaligida amalga oshiriladi. Ular oila xojaligini birga yuritadilar, uning masalalari va muammolarini birga hal qiladilar hattoki, to tarbiyaviy masalalargacha.

30.Oila psixologiyasining boshqa fanlar bilan fanlararo aloqalari

31.Oila psixologiyasining maqsad va vazifalari

Oila psixologiyasi» kursining maqsadi:
Oila psixologiyasiga doir eng muhim bilimlarni berish va ular asosida tegishli malakalar va konikmalar shakllantirib, yoshlarni oilaviy hayotga tayyorlashdir.
Oilaning ijtimoiy va etnopsixologik xususiyatlari oila psixologiya kursining predmetini tashkil qiladi.
«Oila psixologiyasi» kursini yoshlarga oqitishning dolzarbligini ifodalovchi asosiy omil.
Oila psixologiyasi kursining vazifalari quyidagilardan iborat.
Oilani shaxsning shakllanishidagi roli haqida yoshlarda tolaqonli tasavvur shakllantirish.
Yoshlarni oilaning ijtimoiy tarixiy kelib chiqishi va yuzaga kelgandan song oilaviy hayot davomida boladigan ozgarishlar haqidagi ilmiy asoslangan bilimlar bilan tanishtirish.
Yoshlarda oilaviy hayotda muqarrar ravishda sodir boladigan ozgarishlar, muammolar, qonuniyatlar haqida ilmiy asoslangan tolaqonli tasavvurni shakllantirish va ularni bu jarayonga tayyorlash.
Yoshlarni oilaviy hayotda yuzaga keladigan muammolarga konustruktiv tus berishga, destruktiv yonalishdagilaridan esa saqlanishga orgatish.
Yoshlarda oilaviy hayotni oziga xos xususiyatlarini ilmiy asoslangan tarzda talqin yetib, muammoli vaziyatlardan psixologik jihatdan oqilona chiqish imkonini beruvchi, malakalarni shakllantirish.
Yoshlarda ozlariga turmush ortogini togri tanlash malakalarini shakllantirish.
Yoshlarni oiladagi muloqotga tayyorlash.
32.Oila psixologiyasi va uning maqsadlari.
Oila psixologiyasi fan sifatida oilaning ijtimoiy institut maqomidagi faoliyatining obektiv qonuniyatlarini, oila-nikoh hamda qarindosh-urugchilik munosabatlarining mexanizmlari va turmush tarziga oid konkret vaziyatlarda oila azolari ijtimoiy xulqining namoyon bolishini organadi. Ijtimoiy psixologiyaning amaliy tarmogi sifatida u nikohga oid ustanovkalarni, oila azolari ortasidagi munosabatlarning mehribonlik, gamxorlik, hamdardlik, hamjihatlik, tobelik, boysunish, yetakchilik kabi oziga xos qirralarini, oilaviy rollar taqsiomtiva va ozaro tasirning jinsga oid qonuniyatlarini, ota-ona va farzandlar, yaqin qarindosh uruglar ortasidagi hissiy-emotsional bogliqlikni, oilaviy rozgor yuritish va turmush tarzini tashkil etishga bogliq bolgan psixologik jarayonlarning kechishini tadqiq etadi, organadi.
33.Oilaning vazifalari.Hozirgi zamon oilasining asosiy vazifalari
Har bir oila jamiyatnig bir bogini sifatida, jamiyat oldidagi malum bir vazifani bajaradi. Oilaning ijtimoiy vazifalari haqida gapirganda bular quydagilar:
Oilaning iqtisodiy vazifasi
Oilaning reproduktiv vazifasi
Oilaning tarbiyaviy vazifasi
Oilaning kommunikativ vazifasi
Oilaning rekreativ vazifasi
Oilaning felitsstologik vazifasi
Oilaning regulyativ vazifasi
Oilaning relaksatsiya vazifasi

34.Oilaning felitsitiv funktsiyasi.Oilaning felisitologik vazifasi

Hozirgi zamon oilasining tobora ahamiyati ortib borayotgan funksiyalaridan biri uning felitsitologik funksiyasidir (italyancha «felitsite» baxt degani). Shaxsiy farovonlikka erishishga intilish oilaviy munosabatlar tizimida kop jihatdan hal qiluvchi omil bo’lib bormoqda. Baxt nima o’zi? Hozirgi zamon oilasi o’z a’zolarining baxtini ta’minlashda qanday rolь o’ynaydi? Baxtga intilish har bir inson uckerak.7biiydir va ayni shu baxtga intilish ularni oila qurishga undaydi. Inson o’ziga ato etilgan baxtning tortdan uch qismini oiladan, choraktaga yetar-yetmas qismini boshqa narsalardan topadi. Oilada er-xotinning bir-birini toliq tushunishi ularning ozlarini baxtli his qilishlarini taminlaydi. Shuningdek, ozidagi mavjud tabiiy-ijodiy imkoniyatlar (iqtidor)ni royobga chiqarish, jamiyat va oila doirasida sarflash ham insonga ozini baxtli his qilish imkonini beradi. Shuning uchun har bir shaxs ozida koproq vijdonlilik, poklik, halollik kabi manaviy-axloqiy fazilatlarni tarbiyalashga etibor berishi lozim.

35.Oila psixologiyasining asosiy vazifalari

Oila psixologiyasi kursining vazifalari quyidagilardan iborat.
Oilani shaxsning shakllanishidagi roli haqida yoshlarda tolaqonli tasavvur shakllantirish.
Yoshlarni oilaning ijtimoiy tarixiy kelib chiqishi va yuzaga kelgandan song oilaviy hayot davomida boladigan ozgarishlar haqidagi ilmiy asoslangan bilimlar bilan tanishtirish.
Yoshlarda oilaviy hayotda muqarrar ravishda sodir boladigan ozgarishlar, muammolar, qonuniyatlar haqida ilmiy asoslangan tolaqonli tasavvurni shakllantirish va ularni bu jarayonga tayyorlash.
Yoshlarni oilaviy hayotda yuzaga keladigan muammolarga konustruktiv tus berishga, destruktiv yonalishdagilaridan esa saqlanishga orgatish.
Yoshlarda oilaviy hayotni oziga xos xususiyatlarini ilmiy asoslangan tarzda talqin yetib, muammoli vaziyatlardan psixologik jihatdan oqilona chiqish imkonini beruvchi, malakalarni shakllantirish.
Yoshlarda ozlariga turmush ortogini togri tanlash malakalarini shakllantirish.
Yoshlarni oiladagi muloqotga tayyorlash.
Yoshlarni oilani rejalashtirishga orgatish.
Yoshlarni jinsiy hayotga ilmiy asosda tayyorlash.
Yoshlarda oilaning mustaxkamligini taminlovchi bilim va malakalarni shakllantirish.
Oquvchilarda oilani organuvchi psixologik tashxis metodikalari bilan ishlash va ular yordamida olinadigan natijalarni togri talqin etish malakalarni shakllantirish lozim.
36.Oilaning tarbiyaviy vazifasi
. Bola tajribasining asoslaridan biri undagi ota-ona oilasi tasirida shakllanadigan ijtimoiy fel-atvordir. Yani, ozaro ishonch, ozini-ozi baholash, Men-konsepsiyasi ota-onasi, aka-ukalari, opa-singillari tasirida bola ongida shakllanadigan hislatlardir. Bola ota-onasining ozaro muloqotlariga qarab, umri mobaynida kuzatib, bilib-bilmay ularga taqlid qilib, tinchlik xotirjamlikda, ozaro hamjihatlikda yashashga organsa, aka-uka, opa-singillariga qarab, jamiyatdagi murakkab ozaro muomala holatlarida ozini qanday tutishga organadi, hayotning manosini tushunib boradi, dunyoqarashi, dunyoviy hamda diniy etiqodlarining shakllanishi ham ayni shu munosabatlar tasirida roy beradi.
Er-xotin munosabatlari avvalo adaptasiya, yani bir-biriga asta-sekin konikib, moslashib borish jarayonidan boshlanadi, zero, ularning har biri yangi muhitga, yangi rozgorga oz oilasida orttirgan shaxsiy tajribasi, oila togrisidagi ijtimoiy tasavvurlari bilan kirib keladi. Natijada ota-onasi oilasida olgan tajribaning bir qismidan voz kechgani holda, yangi munosabatlar uchun yangi fazilatlarni ozida tarbiyalay boshlaydi.
37.Oilaning reproduktiv funktsiyasiOilaning reproduktiv funksiyasi
Oilaning muhim bolgan funksiyalaridan yana biri bu uning reproduktiv (jamiyatning biologik uzluksizligini taminlash, bolalarni dunyoga keltirish) funksiyasidir. Bu funksiyaning asosiy mohiyati inson naslini davom ettirishdan iboratdir. Oilaning vazifasi faqatgina yangi avlodni dunyoga keltiribgina qolmasdan, insoniyat paydo bolgan davrdan boshlab yashab kelayotgan ilmiy va madaniy yutuqlari bilan tanishtirgan holda, ularning salomatligini saqlab turishdan ham iboratdir. Tabiatan berilgan avlod qoldirish instinkti insonda farzand korishga, ularni ostirishga va tarbiyalashga bolgan ehtiyojga aylanadi. Bu ehtiyojlarni qondirmasdan turib, kishi odatda ozini baxtiyor his qila olmaydi. Shuningdek, er-xotinda farzand tugilishi bilan bogliq holda butunlay yangi hissiyotlar: ayolda onalik, erkakda otalik hissi paydo boladi. Farzand er-xotin munosabatlarini yanada mustahkamlovchi asosiy omil hamdir.
Oilaning jamiyat oldidagi reproduktiv funksiyasi va uning bajarilishi deyilganda aholi sonining qayta tiklanishi uchun har bir oilada nechtadan farzand bolishi lozimligi nazarda tutiladi.
Statistik malumotlarga kora, agar har bir oilada bittadan farzand boladigan bolsa, bunday xalq sakkizinchi avloddan keyin yoq bolib ketishi mumkin ekan. Har bir oilada ikkitadan farzandning bolishi ham aholi sonini saqlab turishni taminlay olmaydi. Demograflarning takidlashlaricha, oila ozining reproduktiv funksiyasini bajarishi uchun har bir oilaga ortacha 2, 6 ta farzand togri kelishi kerak.
Albatta, faqat oilagina jamiyat oldidagi funksiyalarini bajarib qolmasdan, balki jamiyat ham oilalarga funksiyalarini muvaffaqiyatli uddalashlari uchun zarur bolgan shart-sharoitlarni yaratib berishi lozim. Bu orinda hukumatimiz tomonidan yuritilayotgan demografik siyosat, iqtisodiy, ijtimoiy va huquqiy tadbirlar bunga yaqqol misol bola oladi. Bunday siyosatning asosiy yonalishlari onalik va bolalikni muhofaza qilish, kop bolali va kam taminlangan oilalarning moddiy ahvolini yaxshil.

39.Oilaviy inqirozlaroilalarga xos bolgan nizolar va ularning sabablarini yagona bir olcham yoki xarakteristika bilan korsatib berish masalasi ham mantiqka togri kelmaydigan ishdir. Lekin turli toifadagi oilalarni organish, ular azolarining ozaro munosabatlarini taqqoslash va shu kabilar asosida ayrim nisbiy xulosalarga, mulohazalarga kelish mumkinki, shu nisbiylikdan har bir odam ozi uchun nisbatan «tegishli» xulosalar chiqarib olishi lozim boladi. Shuning uchun, biz quyida oilaviy munosabatlar, oiladagi nizolar haqida fikr yuritar ekanmiz, ularning barcha oilalarga mutlaq tegishli bolishligini (ekanligini) davo qilolmaymiz. Quyidagilar ham bizning nisbiy mulohazalarimizdir.

Oilada yuzaga kelish ehtimoli bolgan nizo-janjallarning sabablarini aniqlash va ularning oldini olish masalalarini ijobiy hal qilish uchun birinchi navbatda ularni kimlar ortasida yuz berayotganligini farqlab olish maqsadga muvofiqdir. Oilaviy nizolarda kimlar ishtirok etayotganiga kora ularni quyidagicha asosiy turlarga ajratish mumkin:
Albatta, bu royxatni yanada davom ettiraverish mumkin, lekin biz hozircha shu yuqorida keltirilganlar bilangina kifoyalanib, oilaviy hayotda roy berish ehtimoli nisbatan yuqori bolgan nizolarning eng asosiysi bolmish er-xotin ortasidagi nizolarning ayrim xususiyatlarini korib chiqish maqsadga muvofiqdir..

40.Normativ inqirozlar.

Hayotda asosli ajralishlar ham mavjud:
Tomonlardan birining ruhiy kasallikka chalinishi.
Spirtli ichimlikka mukkasidan ketishi, jinoyatchiga aylanishi.
Lekin bu ajralishning umumiy belgisi emas. Malumki, aksariyat holllarda ajralishga yosh er-xotinda masuliyat hissini yoqligi, nikohdan otish va oila qurishga yengiltaklik bilan jiddiy qaramaslik, oilaviy hayotga tayyor emaslik, turmush qiyinchiliklariga bardosh bera olmaslik kabilar sabab bolmoqda. Kop ajralishlar ota-onalarning yosh oila ishlariga aralashuvi bilan ham sodir bolmoqda. Kop ajralishlar ota-onalarning yosh oila ishlariga aralashuvi bilan ham sodir bolmoqda. G.I. Saregorodsev va N.I. Gubanov (1982) malumotlariga kora ajralishlarning eng katta qismini 30-34 yoshlilar, yani oilaviy hayotning 7-1 yillariga togri keladi. Ammo, bu malumotni chuqurroq tahlil qilganda, bunday oilalarda dastlabki 5 yil ichida psxologik ajrim yuzaga kelib 7-10 yillarda qonun bilan rasmiylashtirilishini koramiz. Demak, oila uchun eng xavfli payt nikohning dastlabki 5 yilidir. Bu fikrni Yangi uylanganga yetti yil yaqin borma degan ozbek xalq maqoli ham tasdiqlaydi.
41.Normativ bo'lmagan inqirozlar.Ajralishning sabablaridan biri bolgusi kuyov bilan kelinga hamma narsa zeb-ziynat, dangillama uy, hatto uy jihozlarigacha tayyorlab qoyilishidir (hayotiy misol). Hayotiy kuzatishlar nikohlarining bekor bolishiga asosan quyidagilar sabab bolayotganligini korsatmoqda.
Kelin-kuyovlarning turmushiga ota-oanlarning orinsiz aralashuvi.
Yangi oiladagi sharoit bila hisoblashmaslik.
Umr yoldoshining malum maqsadni kuzlab tanlash.
Oilada tenglik qoniniyatini buzilishi.
Er-xotin xarakterining kelishmay qolishi.
Ota-onaning tarbiyada yol qoygan xatolari.
Xotinning uy-rozgor tuta bilmasligi.
Er-xotindan birining ichishi.
Er-xotindan birining bevafoligi.
Uzoq muddat farzandsizlik.
Xotinni manaviy qarashlaridan iqtisodni ustun qoyishi.
42.AjralishAjralmoqchi bolganlar oz turmush tarzi va dunyoqarashlarida jiddiy ozgarishlarni boshidan kechiradilar. Pol Boennen ajralishni amalga oshiruvchi ozaro 6 ta bosqichni belgilaydi. Bularning hammasi qiyinchiliklar va tortishuvlar tugdiradi, ajralishganlarga, ularning bolalariga, qarindoshlariga va tanishlariga tasir qiladi:
1.Janjalli ajralish - bunda sheriklar ortasidagi sovuq munosabatlar keskin oshib, odatda nikohning buzilishiga olib keladi.
2.Ochiq ajralish - bunda nikohni bekor qilish uchun zarur asoslar mavjud boladi.
3.Iqtisodiy sababli ajralish - mol-mulkning bolinishi bilan bogliq ajralishdir.
4.Ota-onalar ajralishi - bolalarga vosiylik qilish va ulardan xabar olib turish huquqi bilan bogliq ajralish.
5.Kommunikativ ajralish - ajralganlarning dostona va boshqa ijtimoiy aloqalarining ozgarishi.
6.Ruhiy ajralish - individ hissiy boglanganlikni uzil-kesil uzadi va mustaqil hayot zaruratini sezadi..

43.Ota-onalarning munosabatlari va ta'lim shakllari.

Ozbek oilasida bola tarbiyalashning ishontirish, tushuntirish, nasihat, ibrat-namuna korsatish, yaxshi fazilatlarni mashq qilish, ragbatlantirish, tanbeh berish, ogohlantirish, jazolash kabi usullar qollaniladi.
Oilada bola tarbiyasining oziga xos qoidalari mavjud bolib, ota-onalar ulardan orinli foydalanishlari lozim. Hususan ular:
Oilada xissiy moslik, ruhiy xotirjamlik va iliq iqlim yaratish;
Ota-ona obrosini saqlash;
Tarbiyada ota-ona, kattalar ortasida talabchanlik birligi;
bola shaxsini mehnatda tarbiyalash;
Oila maktba va jamolatchilik hamkorligi;
Bolani sevish va izzat qilish;
Oilada qatiy rejim va kun tartibi ornatish;
Tarbiydaa bolalarning yosh va shaxsiy xususiyatlarni hisobga olish;
Bola taraqqiyotini aniqlab berish;
Bolada mustaqillik, tashabbuskorlik sifatlarini hosil etish va boshqalar.
Oilada qatiy intizom va kun tartibining bolishi bolalar tarbiyasiga ijobiy tasir qiladi. Bolalarning bilim olishdagi yutugi, ahloqi, salomatlik darajasi kop jihatdan oilada qaror toptirilgan oqilona rejimga bogliq. Shuning uchun ota-oanlarning ozlari ham bu borada ibrat korsatishlari oqilona tuzilgan oila rejimiga qatiy amal qilishlari, farazandlariga ham orgatishlari darkor.
Tarbiyada maqsadning aniqligi muhim orin tutadi, chunki tarbiya ishlarini togri yonaltirish imkonini beradi. Ota va ona bolaning birinchi murabbiysi, uni tarbiyalashda shaxsan ibrat korsatuvchi tasirchan omil hamdir.
44.Oilada tarbiyalash usullari
.Ota-ona nazokati degan ibora zaminida katta mano bor. Farzandlarga oqilona tarbiyaviy tasir otkazishning eng muhim jihatlaridan biri ayni shu ota-onaning tarbiyachilik nazokatidir. Tarbiyachilik nazokati ota-onadan, ogil-qizlar bilan togri munosabatda, iliq muomalada bolishni ularga hamisha gamhorlik korsatishni, ularning oldiga omilkorlik bilan talablar qoyishni inson qadr-qimmatini hurmatlashga orgatishni taqozo etadi. Boshqacha qilib aytganda, ota-onaning murabbiylik nazokati oila azolariga tarbiyaviy tasir otkazishning noyob tuygusi, turmush tajribasida sinalgan haqiqiy mezoni, muloqotga kirishishning meyori hisoblanadi. Binobarin, nazokat bu farzandlar izzat nafsiga tegmasdan, ortaga xech bir nizo tushirmasdan, ularni royi rost tarbiyalashdan iborat ota-onaning tarbiyachilik sanatidir.

45 Oilada tarbiya turlariOilada farzand tugilishi, uning soni va tarbiya berish imkoniyatlari masalasi har doim ham dolzarb bolgan. Lekin ayrim Garb davlatlarida, jumladan, Rossiyada oilada bola sonining keskin kamayib ketishi munosabati bilan er-xotinning reproduktiv huquqi, madaniyati va xulqi masalasi ayni davrda ota dolzarb masaladir. Rus olimi S.P.Kapitsaning (1999) pessimistik bashoratiga kora, Rossiyada 19952025 yillar oraligida tugilishning kamayishi 2 mln.dan (optimistik bashorat) 32 mln.gacha tushib (pessimistik bashorat) ketadi, bu raqamga 1995 yilgi 147,9 mln. aholi soni asos qilib olingan. Shuning uchun jahon olimlari, Xalqaro aholishunoslik jamgarmalari (jumladan, YUNFPA, YUNISEF) oilada soglom bola tugilishi siyosati orqali yer yuzining turli mintaqalarida reproduktiv xulqni muvofiqlashtirish masalasiga alohida etibor berib, konkret tadqiqotlar otkazmoqda. Bundagi asosiy muammo onaning reproduktiv xulqini boshqarish va muvofiqlashtirish, uning salomatligini muhofaza qilish, soglom zurriyod tugilishini kafolatlashdir.

.
46.Insonning aqliy rivojlanish omillari

47.Insonning aqliy rivojlanishining tashqi omillar

i
48.Giperopeka tushunchasiHaddan tashqari himoya” deganda bolaning barcha xohish-istaklarini oldindan biladigan, uni haqiqiy va xayoliy xavf-xatarlardan himoya qiladigan va bolaning hayotini o'zlarining faol ishtirokisiz tasavvur qilmaydigan g'amxo'r onalar xayolga keladi, ya'ni onalar. kim tom ma'noda bola uchun yashaydi. Boshqa tomondan, fan giperprotektsiyani (yoki pedagogika tomonidan ta'riflanganidek giperprotektsiyani) "bola diqqat, nazorat va xayoliy xavflardan himoyalangan ota-onalarning xatti-harakatlari modeli" deb tushunadi, bu umuman olganda filist g'oyalari. Ushbu tarbiya modelining sabablari shaxsiy bajarilmasligi (ota-ona o'z hayotidan norozi bo'lib, uni bolasi uchun yana yashasa, lekin allaqachon "bo'lishi kerak") va ota-onaning tashvishi; bu o'z navbatida vaziyatning oqibati (masalan, chaqaloq kasal yoki oldingi bolani yo'qotish),

49.Insonning aqliy rivojlanishining ichki omillari

50.Gipoopeka tushunchasiAmmo yana bir hodisa bor - gipo-vasiylik, bola ustidan to'g'ri nazoratning yo'qligi. Farzandlar tarbiyasi o'z ixtiyoriga qoldiriladi: ota-onalar bolaga g'amxo'rlik qilish uchun bezovta qilmaydi. Maksimal - hayot uchun zarur shart-sharoitlarni ta'minlash: qaerda uxlash, nima ovqatlanish, nima kiyish. Hech qanday hissiy aloqa yo'q, hech kim tarbiyaviy suhbatlar o'tkazmaydi. Bola yashaydi, aniqrog'i, omon qoladi, mustaqil ravishda rivojlanadi. To'g'ri, uning hayotiy ustuvorliklari har doim ham to'g'ri emas.

Tadqiqotlarga ko'ra, dunyoda to'laqonli oilalar farzandlarining 20 foiz

iO'g'il yoki qizning muammolariga e'tibor bermaslik.

Bolaga yordam berishni istamaslik.

Naslning xatti-harakati tufayli tirnash xususiyati.

Ota-onalarning xudbinligining namoyon bo'lishi.

Bola bilan muloqot qilishdan har qanday bahona bilan qochish.

Hipo-vasiylik nafaqat vasiylikning etishmasligi, balki yoqtirmaslikdir , chunki bola bolaligidan yolg'iz va istalmagan his qiladi. Ota-onasini yoqtirmaslik yoki befarqlikni his qiladigan bolalarda shaxsiyatning deformatsiyasi kuzatiladi, rivojlanish sekinlashadi. Foydasizlik hissi boshqalarga befarqlik, shafqatsizlikni keltirib chiqaradi. Hissiy va ijtimoiy rivojlanish buziladi.

Amerikalik olimlar tomonidan olib borilgan yaqinda o'tkazilgan tadqiqot shuni ko'rsatdiki, bolaligida ota-onasi bilan bo'lgan munosabatlaridan yoqimli xotiralarni saqlaydigan odamlar balog'at yoshida sog'lig'i yaxshilanadi va depressiya va surunkali kasalliklardan kamroq azoblanadi.

51.GipoproteksiyaGipoproteksiya shunday holatki, unda ota-onaning bola bilan shugullanishga yo vaqti yetishmaydi, yoki bu ishni boshqalarga yuklab qoyadi. Ayrim ota-onalar shu tarzda hayot kechirib, farzandlarini umuman nazorat ham qilmaydi, uning taqdiriga befarq boladi, gamxorlik korsatmaydi, bolasining kelajagiga qaygurmaydi. Gipopreteksiyaning yashirin shaklida ota-ona bola ustidan nomiga nimalardir qilganday boladi. Lekin aslida ularni faqat ozlarining kundalik muammolari qiziqtiradi. Bola bu holatlarni tahlil etib, ozining kerak emasligini, oilada ortiqcha ekanligini anglab boradi.

Tashlab qoyilgan bolalar yoki tashlandiq bolalar odatda yoshligidan na moddiy, na manaviy ehtiyojlari qondirilmagan bolalardir. Ular masalan, qorni toymaganidan jismoniy taraqqiyotdan orqada qolsa, nazorat va etiborning yoqligidan turli jinoyat yollariga kirib qoladi, yaxshi, samimiy etibor va mehrning yoqligidan jamiyatda, odamlar orasida oz ornini topishga qiynaladigan, odamovi, savodsiz bolib osadi. Bularning barchasi ularning kelajakda jinoyat yollariga kirib qolishiga yoki zararli odatlarga organishi (giyohvand moddalar istemol qilish)ga sabab boladi.
Mehr tayanchi markazi Toshkent shahrida aynan shunday bolalar toifasini togri hayotga qaytaradigan, gipoproteksiyaning qurbonlarini oilaviy muhiti sharoitini organganidan song ota-onasini chaqirtirib kelib, ular bilan pedagogik-korreksion, psixologik uslublarda ishlaydigan muassasa hisoblanadi. Markazdagi bolalarning barchasi oiladagi notogri tarbiyaning qurbonlaridir.

52.Bolalar oilaviy munosabatlarining o'ziga xos xususiyatlari.. Bola tajribasining asoslaridan biri undagi ota-ona oilasi ta'sirida shakllanadigan ijtimoiy fe'l-atvordir. Ya'ni, ozaro ishonch, ozini-ozi baholash, Men-konsepsiyasi ota-onasi, aka-ukalari, opa-singillari ta'sirida bola ongida shakllanadigan hislatlardir. Bola ota-onasining ozaro muloqotlariga qarab, umri mobaynida kuzatib, bilib-bilmay ularga taqlid qilib, tinchlik xotirjamlikda, ozaro hamjihatlikda yashashga organsa, aka-uka, opa-singillariga qarab, jamiyatdagi murakkab ozaro muomala holatlarida ozini qanday tutishga organadi, hayotning ma'nosini tushunib boradi, dunyoqarashi, dunyoviy hamda diniy e'tiqodlarining shakllanishi ham ayni shu munosabatlar ta'sirida roy beradi.

Er-xotin munosabatlari avvalo adaptatsiya, ya'ni bir-biriga asta-sekin konikib, moslashib borish jarayonidan boshlanadi, zero, ularning har biri yangi muhitga, yangi rozgorga oz oilasida orttirgan shaxsiy tajribasi, oila togrisidagi ijtimoiy tasavvurlari bilan kirib keladi. Natijada ota-onasi oilasida olgan tajribaning bir qismidan voz kechgani holda, yangi munosabatlar uchun yangi fazilatlarni ozida tarbiyalay boshlayd

53.Sibling pozitsiyasi bolaning rivojlanish omili sifatida.Sibling maqomining bola va kattalar munosabatiga tasiri. A.Adler oilashunoslik fanida ilk marotaba bola shaxsining shakllanishi va rivojlanishi uning oilasidagi aka-ukalar va opa-singillarning borligiga bogliqligi goyasini ilgari surgan. Afsuski, bu omil Sharq xalqlari, xususan, Ozbekiston uchun ota muhim bolishiga qaramay, bizda ham, kichik oilalar xos bolgan Garbda ham juda kam organilgan.

Psixologik adabiyotda sibling maqomi aslida (inglizcha sibling, sibs bir oiladagi akalar va opalar manosini bildiradi) muayyan insonning muayyan oilada tugilishi, jinsi va tugruqlar orasidagi rasmiy farqni ifodalovchi tushunchani bildiradi. Bolaning sibling maqomi va uning shaxsiy korsatkichlar bilan bogliqligi masalasiga xali aniqlik kiritilmagan, yani aniq ilmiy dalillar yetarli emas. Shunga qaramay, kopgina tadqiqotchilar (Richardson R., 1994; Driskoll R., Iksteyn D., 2003; Brazington R., 2003 va boshqalar) shaxsning sibling maqomi uning shaxsiga, er-xotinlik va ota-onalik maqomlariga, dostlar bilan muomalasiga, ishda rahbariyat va hamkasblar bilan ornatadigan muloqotlarining xarakteriga tasir etishini organishgan. Empirik malumotlar bunday bogliqliklarning tort turi mavjudligini takidlaydi.
Tongich bola, oiladagi farzandlarning kattasi, odatda ota-onasining umidi bolib, ota-onalar undan kop narsalarni kutadi va odatda u bu umidlarni oqlaydi ham. Undagi muvaffaqiyatlarga bolgan intilish, oqish va kasb-hunar egallash yonalishidagi yutuqlari va unga erishish imkoniyatlari ham odatda yuqori boladi. Ikkinchi farzand (yoki ortancha) odatda kattalarga tobe, ozgalar komagiga muhtoj, adolatsizlik, xaqsizliklar va qattiqlikka chidamsiz, boshqalarning munosabatlarini injiqlik bilan qabul qiladigan bolib osadi. U akasi yoki opasiga qarab, uning soyasida ayyorroq, epsizroq bolib korinadi, chunki tugilganidan yonida undan kattalar borligiga u konikib boradi.Kichik farzand umrining oxirigacha ozini kichikman, deb his qilishga moyil boladi, uni hech kim hafa qilishi mumkin emas. Hamisha gamxorlik ogushida bolgan kichkintoy, kelajakda ham hamma yerda ozini muhofazada, xavfsizlikda his etishga moyil boladi va buni ozgalardan talab ham qiladiYagona farzandning sibling maqomi tongichnikiga yaqin. Ota-onaning umidlari va orzu-havaslarini bilib katta bolgan bola kop sohada, ayniqsa, intellektual sohada katta muvaffaqiyatlarga erishishi mumkin, lekin odatda juda ozini yaxshi koradigan, egoist bolib qolishadi. Ular jamiyatda ham xato qilib qoyishdan qorqmaydi, muvaffiqiyat sari dalil yuradi, lekin har doim ham unga erisholmaydi, chunki odamlar bilan kirishimli emas.
54.Ta'lim uslubi: tushunchasi, turlari, anomaliyalari va ularning sabablar Ijtimoiy tarbiyaning asl manosi ham, vazifasi ham boladagi ijtimoiy faollikni oshirish orqali, undagi ijobiy fazilatlarni kamol toptirishdir. Odatda oilada ijtimoiy faollikni oshirish bola irodasini chiniqtirish orqali amalga oshiriladi. CHunki kopincha ota-onalar bolalarining aqlli, farosatli bolib etishlariga etibor berib, uning ruhiyatini hamda jismoniy quvaatini oshirishga, irodasini mustahkamlashga beetibor qoladilar. Buning oqibatida bola turmush suqmoqlarida tez qoqiladigan, turli ijtimoiy vaziyatlarda qiyinchiliklarni enga olmaydigan, ruhiyati mort bolib katta boladi. SHuning uchun ham oilaviy ijtimoiylashuvda bolaning ijtimoiy bilimdonligi, ijtimoiy konikmalar va ularni oshirishga qaratilgan chora-tadbirlarga alohida urgu beriladi.
Mutaxassislar oilaviy sotsializatsiyaning bosqichlari, funksiyalarini tafovutlash bilan birgalikda uning har birida oziga xos ijtimoiylashuv usullari ustivor bolishini ham takidlaydilar. Masalan, rus sotsiologi N.Andreenkova ijtimoiylashuv jarayonini ikki katta bosqichda tasavvur qiladi. Uning birinchi bosqichi individning ijtimoiy mavjudot sifatida shakllanishini taminlovchi hayot bolagini oz ichiga olib, u inson hayotining qariyb uchdan bir qismini tashkil etadi. Bu davrda asosan bolaning:
dastlabki ilk sotsializatsiyasi (bolalik davri);
normativ xulqning marginal jihatlarini ozlashtirish davri (osmirlik davriga togri keladi);
ospiriinlikdan balogat yoshiga otish davrini oz ichiga olgan ijtimoiylashuv oqibatlari yaxlit namoyon boladigan bosqich.
Ikkinchi bosqich shakllanib bolgan shaxsning jamiyatda faoliyat yuritishi davrlarini oz ichiga olgan hayot bosqichi. Bunda shaxs dastlab mehnatga yaroqli jamiyat azosi sifatida, songra naqaqa yoshiga etgan inson siftaida oz orniga ega boladi.

r.i.

55.Ota-ona va bola munosabatlarining xususiyatlari. Bolaning shaxsiyati va psixikasini shakllantirishda ota-onalarning roli.Oilaviy munosabatlarning eng tasirli, jozibali va muhim bolagi bu ona-bola munosabatlaridir. Ularning muhimligi shundaki, ayni dastlabki muloqot va mehrli munosabatlar bolaning keyingi psixik va aqliy taraqqiyotini hamda onaning xulq-atvorini shakllantiradi.
Bola tugilishining dastlabki onlarida ona va bola ozaro hissan va psixologik jihatdan boglangan bolib, ikkalasi bir tan, bir vujud hisoblanadi. Shu bois ularning munosabatlarida simbiotiklik (bir xillik, qoshilib ketganlik, yaxlitlik) boladi. Bola ulgayib, katta bolgani sari ular ortasidagi masofa, psixologik distansiya ortib boraveradi, simbioz munosabatlar aqliy-kognitiv munosabatlar shaklidagi psixologik aloqalarga aylanib ketaveradi.
Chaqaloqning jismoniy osishi va rivojlanishi tabiiyki, onaning gamxorligiga bevosita bogliq. Shunisi muhimki, bola uchun har qanday gamxor va mehribon inson unga ona ornini bosishi mumkin (buvisi, otasi, enagasi). Lekin kimningdir doimiy gamxorligi, yani, mehribon insonning obyektning doimiyligi bola rivojlanishi uchun ota muhim hisoblanadi.
Bola bir yoshga tolguncha bolgan davri noverbal muloqot davri hisoblanib, undagi barcha ozgarishlar onasi yoki yaqinlari bilan boladigan emotsional, bevosita munosabatlarning natijasi boladi va bora-bora muomalaga til va tovushlar bilan bogliq belgilar kirib kela boshlaydi. Onaning barcha sayi-harakatlari bu davrda bola psixik rivojlanishining muvaffaqiyatini belgilaydi.
Agar ota va ona tomonidan korsatilayotgan gamxorlik doimiy va samimiylik kasb etsa, bu E.Erikson tabiri bilan aytganda, mutloq ishonch (bazalnoye doveriye)ga asos boladi. Yani, haqiqiy, gamxor ona bolasining ayni paytdagi barcha ehtiyojlarini qalban his etib, osha zahoti qondirishga harakat qiladi, masalan, chanqasa suv, och qolsa kokrak suti, peshob qistaganda, tosish kabi ishlarni oz vaqtida bajarib boradi.
Onaning bola ehtiyojlarini shu kabi aniq bilib, oz vaqtida mehr korsatishi bazan intuitiv tarzda kechsa, bazan ona ozini bola bilan identifikasiya qiladi, yani, ozini uning orniga qoyish orqali, uning talab-istaklarini sezganday boladi, vujudi bilan his etadi. Bunday his qilishlar odatda ona tomonidan aniq anglanmaydi, lekin, tabiiiyki, onaning kechinmalari va sezishlari togri chiqadi. Lekin bazan pediatr yoki boshqa mutaxassis bilan bolaning holati haqida fikrlashganda ayrim hollarda ozining intuitiv qarorlari togri yoki notogri ekanligini anglab qoladi.²

56.Psixologik muvofiqlik va nikohdan qoniqish.

57Ota-ona va bola munosabatlari tipologiyasiga yondashuvlar.Ozbek oilasida bola tarbiyalashning ishontirish, tushuntirish, nasihat, ibrat-namuna korsatish, yaxshi fazilatlarni mashq qilish, ragbatlantirish, tanbeh berish, ogohlantirish, jazolash kabi usullar qollaniladi.

Oilada bola tarbiyasining oziga xos qoidalari mavjud bolib, ota-onalar ulardan orinli foydalanishlari lozim. Hususan ular:
Oilada xissiy moslik, ruhiy xotirjamlik va iliq iqlim yaratish;
Ota-ona obrosini saqlash;
Tarbiyada ota-ona, kattalar ortasida talabchanlik birligi;
bola shaxsini mehnatda tarbiyalash;
Oila maktba va jamolatchilik hamkorligi;
Bolani sevish va izzat qilish;
Oilada qatiy rejim va kun tartibi ornatish;
Tarbiydaa bolalarning yosh va shaxsiy xususiyatlarni hisobga olish;
Bola taraqqiyotini aniqlab berish;
Bolada mustaqillik, tashabbuskorlik sifatlarini hosil etish va boshqalar

58.Nikohdagi psixologik muvofiqlik: tushuncha, darajalar, yondashuvlar. «yetuklik» tushunchasi naqadar keng tushuncha Chunki u nikohning mustahkamligini belgilab beruvchi muhim shart-sharoitlarni, vaziyatlarni ozida mujassamlashtiradi.

Gap shaxsning psixologik yetukligi haqida borgudek bolsa, bunda dastavval uning turli hayotiy vaziyatlar va sharoitlarni hushyor baholay olishi nazarda tutiladi. Bu hushyorlik amaliylik, voqyelikni togri baholay olish shaxsda ozining yutuq va kamchiliklarini, bilim, malaka va qobiliyatlarini yetarlicha ob'ektiv baholay olishda ham namoyon bolishi kerak. Afsuski, kopincha yoshlar oz qobiliyatlarini orttirib baholab, oz oldilariga erishib bolmaydigan maqsadlarni qoyib olishi hollariga duch kelinadi. Ayniqsa, oilaviy hayotni tasavvur qilish, unda oz ornini baholash masalasida yoshlarimiz koproq xatoga, ozlarini orttirib baholashga, oilaviy hayotdan mumkin bolganidan koproq narsani kutishga yol qoyish hollari koproq kuzatiladi. Natijada muvaffaqiyatsizliklar, pushaymon bolishlar, asab buzilishlar yuzaga keladi. Psixologik yetuk shaxs esa aksincha, oz oldiga erishishi muqarrar bolgan, bunga imkoniyatlari yetarli bolgan maqsadlarni qoyadi, oz hayot yolini va unga erishish vositalari va usullarini togri belgilaydi. Bunday shaxs oz hissiyoti, kechinmalarini yetarlicha yaxshi nazorat qila bilishi, ya'ni ichki intizomining yuqori rivojlanganligi bilan xarakterlanib turadi. P

59.Nikoh ssenariylari

60.Nikohdagi taxminlar va da'volar

61.Nikoh munosabatlarining funktsional va rolli tomoni.

62.An'anaviy va zamonaviy oila modellarida turmush o'rtoqlar o'rtasidagi munosabatlarning xususiyatlari.

Ananaviy (asimmetrik) oilada er sozsiz oilaning iqtisodiy taminotchisi va uning boshligi sanaladi. Oiladagi ittifoq mavqyeini u belgilaydi. Oila hayotiga xos tashkiliy va boshqa muhim muammolar yechimini u belgilaydi. Shu bois, er oiladagi boshqa tashvishlardan ozod qilinadi. Ayol esa ananaviy oilalarda uncha kop daromad keltirmaydi yoki nisbatan oz daromad keltiradi.
Uning uchun eng muhimi farzand korish (tugish) va oila xojaligini namunali yuritish, bolalarni nazorat qilish va ularning kamoloti bilan shugullanishdir. Shunga kora, oila yuritish javobgarligi kop jihatdan unga bogliq bolgani uchun undagi mikro muhitni yaratish va shakllantirish tashvishi, asosan, uning majburiyatiga kiradi.
Zamonaviy (simmetrik) oilada er-xotin ozaro munosabatlari ananaviy oiladagidan farqli olaroq (yoki bu oila egalitar (fransuzcha - tenglik) oila ham deyiladi) undagi barcha rollar xoh u iqtisodiy, xoh u tarbiyaviy bolsin hammasi er-xotinning hamkorligida, birgaligida amalga oshiriladi. Ular oila xojaligini birga yuritadilar, uning masalalari va muammolarini birga hal qiladilar hattoki, to tarbiyaviy masalalargacha.
63.Oila dinamikasi: tushunchasi va mezonlari.

64.Oila hayotining bosqichlarini davriylashtirish mezonlari va yondashuvlari.

65.Hayotning turli bosqichlarida oilaning xususiyatlari.

66.Oila hayotining buzilishi. Buzilish turlari.Rossiyada otkazilgan oxirgi tadqiqotlarda nikoh ajrimlarining asosiy sabalari sifatida quyidagilar qayd etilmoqda(turli yoshli soraluvchilarning jami soniga nisbatan foiz hisobida):

moddiy, maishiy muammolar 55;
er yoki xotinning ichkilikka ruju qoyishi 39;
yoshlar uchun oilaviy qadriyatlarning pastlab ketishi 27;
er-xotin xiyonati 19;
psixologik mos kelmaslik 17;
oilaviy hayotning mazmunsizligi 12;
boshqa birovni sevish qolish 11;
farzandlarning yoqligi 7;
boshqa sabablar 2;
javob berishga qiynalganlar 6.

67.Oilaviy inqirozlar oilaviy hayotning buzilishi sifatida.musulmon xalqlarida oila qanchalik qadrlansa, taloq yoki ajralish holatlari shunchalik tahqirlangan. Shu nuqtai nazardan musulmon olamida oziga xos shariyat qonunlari ishlab chiqilgan bolib, ular asrlar osha oila-nikoh munosabatlarini tartibga solishda muhim omil bolgan. Quroni-Karimning qator suralarida, jumladan, uning Baqara surasida er va xotinning ozaro insoniy va mulkiy munosabatlari, farzandni dunyoga keltirish va uni voyaga yetkazishda ota-onalik masuliyati va burchlari bayon etilgan. Unda taloqning Alloh tomonidan buyurilgan, lekin uning oziga eng nomaqul bolgan amaldan ekanligi takidlangan. Demak, musulmonchilikda oilaning buzilishi qush inining buzilishi kabi yomon, noxush oqibatlarni keltirib chiqaruvchi omil sifatida qaraladi. Musulmon qoidalariga kora ayolning nikoh ajrimining tashabbuskori bolishlik qoralanadi, lekin vaziyat talab qilganda ayol oz haq-huquqlarini talab chilmagan holad erining uyidan ketishi mumkin. Erkak esa agar bilmay Taloq sozini ishlatib qoygan bolsa, oz ayoliga qayta uchinichi martagacha uylanishi mumkin, lekin uch martadan keyin uning yana uylanishi qatiyat man etiladi. Tabiiy, hozirgi sharoitda huquqiy davlat qurish sharoitida bunday shariy qoidalarga emas, amaldagi qonunlarga kora ajrim holatlarini muvofiqlashtiriladi. Uning qoidalari Ozbekiston Respublikasining Oila Kodeksining Nikohning tugatilishi deb nomlangan 7 bobning 37-48 moddalri hamda Nikohdan ajralishni qayd etish deb nomlangan 26 bobning 218-222 moddalari bilan tartibga solingan.

68.Oilaviy nizolar: o'ziga xoslik, sabablar, hal qilish usullari.

Oilada yuzaga kelish ehtimoli bolgan nizo-janjallarning sabablarini aniqlash va ularning oldini olish masalalarini ijobiy hal qilish uchun birinchi navbatda ularni kimlar ortasida yuz berayotganligini farklab olish maqsadga muvofiqdir. Oilaviy nizolarda kimlar ishtirok etayotganiga kora ularni quyidagicha asosiy turlarga ajratish mumkin:

er-xotin ortasidagi nizolar;
qaynona-kelin ortasidagi nizolar;
qaynona-kuyov ortasidagi nizolar;
ovsinlar ortasidagi nizolar;
ota-onalar va farzandlar ortasidagi nizolar.
Albatta, bu royxatni yanada davom ettiraverish mumkin, lekin biz hozircha shu yuqorida keltirilganlar bilangina kifoyalanib, oilaviy hayotda roy berish ehtimoli nisbatan yuqori bolgan nizolarning eng asosiysi bolmish er-xotin ortasidagi nizolarning ayrim xususiyatlarini korib chiqish maqsadga muvofiqdir.
69.. Ajralish psixologiyasi: tushunchasi, turlari, sabablari.Ajralishning sabablaridan biri bolgusi kuyov bilan kelinga hamma narsa zeb-ziynat, dangillama uy, hatto uy jihozlarigacha tayyorlab qoyilishidir (hayotiy misol). Hayotiy kuzatishlar nikohlarining bekor bolishiga asosan quyidagilar sabab bolayotganligini korsatmoqda.
Kelin-kuyovlarning turmushiga ota-oanlarning orinsiz aralashuvi.
Yangi oiladagi sharoit bila hisoblashmaslik.
Umr yoldoshining malum maqsadni kuzlab tanlash.
Oilada tenglik qoniniyatini buzilishi.
Er-xotin xarakterining kelishmay qolishi.
Ota-onaning tarbiyada yol qoygan xatolari.
Xotinning uy-rozgor tuta bilmasligi.
Er-xotindan birining ichishi.
Er-xotindan birining bevafoligi.
Uzoq muddat farzandsizlik.
Xotinni manaviy qarashlaridan iqtisodni ustun qoyishi.

70.Ajralish bosqichlari va ularning turmush o'rtoqlar va bolalarga ta'siri.

Ayollar uchun:
Ajralish = ozodlik + bola + aliment + uy + yolgiz onalarga beriladigan imtiyozlar - yangi oila qurish muammosi.
Erkak uchun:
Ajralish = ozodlik - bola - aliment ± uy + yangi oila qurish imkoniyati.
Notoliq oila haqida gapirilganda, shuni alohida takidlab otish joizki, notoliq iolalar turlicha yuzaga keladi. Oilalar er-xotinlardan birining vafot etganligi tufayli yoki ularning ajralishi tufayli notoliq bolib qolishi mumkin. Albatta, oilada ota yoki onaning vafot etishi bu olkan fojea. Avvalo, bu fojea xech kimning boshiga tushmasin, lekin bunday oilalarda mahrumning ruhi hurmati, unga nisbatan, uning shaniga ijobiy munosabatlar saqlanib qoladi. Biroq er-xotinning ajralishi sababi yuzaga kelgan notoliq oilalarda tirik yetim bolalar qoladi. Birinchidan tirik yetimlik jamoatchilik orasida ayniqsa, bolalar jamoalarida nisbatana kuchliroq qoralanadi. Ikkinchidan bunday oilalarda ota yoki ona tomonidan ularning yaqinlari tomonidan sobiq turmush ortogi shaniga, uning shaxsiyatiga salbiy buyoqlar beruvchi munosabatlar shakllanadi. Sobiq er-xotinlar tomonidan bir-birlarini qoralovchi fikr-mulohazalar koproq bildiriladi. Bular albatta, bu toifa notoliq oilalardagi ozaro munosabatlarning shakllanishida qator noxushlilarni yuzaga kelishiga asos boladi.
Ajralish faqatgina ajralgan er-xotinlar emas, balki ajaralish oqibatida otasiz yashayotgan farzandlarga ham salbiy tasir korsatar ekan. Ayniqsa ajralish otasiz osayotgan qiz bolaning his-tuygulariga, otasiga bolgan mehriga, qiz bolada shakllanayotgan ota obraziga va otasiz osayotgan qizning ruhiyatiga kuchli salbiy tasir qiladi. Bu esa nafaqat qiz bolaning bolalik davrida, balki kelgusida ozi mustaqil oila qurganda ham oz asoratini korsatishi mumkin. Kop tadqiqot natijalarining korsatishiga va rivoyatlarda ifodalanishiga hamda F. Roziqulov tadqiqotlarida ilmiy jihatdan oz tasdigini topganligi asosida oz otasiga mehr va hurmatni yetarli ravishda shakllanmagan qiz, kelajakda oila qurganda turmush ortogiga ham hurmatini yetarli ravishda ifodalay olmay
71.Oila fanining rivojlanishi va oila va nikohdagi tarixiy o'zgarishlar.

72.Farovon va disfunktsional oilalarning xususiyatlari

Baxtli oila masalalari bilan shugullangan yetakchi sosiolog va psixolog olimlar uning 11 ta eng muhim shart-sharoitlari mavjudligini aniqlaganlar:
1.Er-xotinning ozaro bir-birini tushunishi.
2.Alohida uy-joyning mavjudligi.
3.Moddiy jihatdan yaxshi taminlanganlik.
4.Farzandlar.
5.Nikoh mustahkamligiga ishonch.
6.Oilada bosh vaqtni qiziqarli otkazish.
7.Oziga yoqqan ish bilan taminlanganlik.
8.Malumotning mosligi.
9.Ish joyining qulayligi.
10.Yaxshi dostlarning mavjudligi.
11.Er-xotinning erkinligi.
Ularning tadqiqot tahlillarig
.
Muammoli oilalar deb, Minuxin oila ichidagi mavjud tuzilmalar ortasidagi munosabatlarning buzilishini tushunadi. Masalan, pa-de-de tipidagi oila (fransuzcha pas de deux ikki kishi raqsi manosini bildiradi) odatda faqat ikki kishidan iborat bolib, bunday oilada farzand bolmaydi. Yoki farzandlari allaqachon uchirma qilingan bolib, ota-ona xonadonini tark etgan boladi. Bu kabi oilalardagi ozaro munosabatlar anchagina tarang bolib, aksariyat holatlarda bunday kechinmalar vaqtincha xarakterga egadir. Unda naslni davom ettirish, bola tarbiyasi kabi muammolarning mavjudligi er-xotin munosabatlariga rahna soladi.

73.Oila kichik ijtimoiy guruh sifatida.Tadqiqotlarda eng muhim metodologik tamoyil shundan iborat boladiki, oilani organayotgan shaxs uni oddiy oila azolari yigindisi sifatida emas, balki barcha oila azolari ortasida murakkab va serqirra munosabatlar tizimi mavjudligini, ular har bir azoning berajak javoblarida aks etishini unutmaslik kerak. Yani, oila va undagi munosabatlar hamisha tashqi psixologik tasiri komida boladi. Unga kichik ijtimoiy guruh sifatida qarash esa, kichik guruhga xos bolgan deyarli barcha ijtimoiy-psixologik qonuniyatlarning borligi va ular har bir oila azosining maqomini belgilashini inobatga olishni taqozo etadi. Aslida umuman jamiyat miqyosida olib qaralganda, oila, ayrim olimlar (G.M.Andreyeva, A.I.Zaxarov, V.S.Toroxtiy, N.YA.Soloveva va boshqalar) ning haqli etirof etishlari boyicha, bu birlamchi guruhdir. Yani, birlamchi guruhga xos bolgan emotsionallilik, munosabatlarda rasmiylik va norasmiylikning uygunlashuvi, ijtimoiy-psixologik muhitning insoniy munosabatlarga bogliqligi va h-zolar oilaviy munosabatlarga ham xosdir.

74 Zamonaviy oilaning vazifalari.

75.Oila modellarining tipologiyasiNikoh modeli va er-xotin munosabatlari

Er bilan xotin ortasidagi ozaro munosabatlarning oziga xosligi shundaki, u:

uzoq muddatga moljallangan doimiy muloqot sirasiga kiradi;

bu munosabatlarning aksariyati diada shaklida roy beradi;
muomala va muloqotdan qoniqish bevosita nikohdan qoniqish uchun omil hisoblanadi.
Rus olimi A.I. Antonovning takidlashicha, eng mustahkam nikohga sabab bolgan munosabatlarda ikkala tomon ham shaxs sifatida tobora takomillashib, sayqal topib, ularda ozaro mehrga, bir-biriga yordam berishga ishtiyoq ortib boraveradi. Koplab otkazilgan tadqiqotlar boyicha olimlarning takidlashlaricha, er-xotinlik aloqalari yetuk inson uchun eng ahamiyatli va hayotiy zarur bolgan munosabatlardir.
.
76 Oilaviy munosabatlarning ijtimoiy-psixologik modeli.

77.Oila va nikoh munosabatlari bo'yicha zamonaviy tadqiqotlar

78.Ota-ona va bola munosabatlarining asosiy psixologik va pedagogik modellari.

aynan ota va ona dastlabki ijtimoiy konikmalarni bola ongiga singdiruvchi, uning irodasini charhlovchi insonlardir. Oilaviy munosabatlar bolani naqaqat shaxs sifatida ozligini anglash, balki ozini u yoeki bu jins vakili sifatida idrok etish va shaxsiy fazilatlarini takomillashtirishga ham yordam beradi. Bizning kuzatishlarimiz shuni isbotladiki, oilaning toliq bolishi, yani, unda ham ota, ham onaning tinchlik-totuvlikda yashashlari va unda normal insoniy munosabatlar, soglom manaviy muhitning mavjudligi bolaning har tomonlama yaxshi rivojlanishi, soglom, aqlli, kuchli iroda sohibi bolib etishiga imkon beradi. Bolaga ham otaning ham onaning bolishining zarurati shu bilan izohlanadiki, masalan, qiz bola onasi va uning oilada ozini tutishiga qarab, ozini ayollar jinsiga taalluqli ekanligini anglashdan tashqari, kelajakda qanday ona bolishini tasavvur qilsa, otasiga, uning onasiga bolgan munosabatiga qarab, ozini kelajakda oila qurganda qanday oila sohibasi bolishi lozimligini anglab boradi. Xuddi shunday, ogil bola onasining fazilatlari, oiladagi tutimi va otasiga munosabatini idrok qilib borar ekan, kelajakda qanday qiz bilan turmush qurish mumkinligi, tanlaydigan qizi qanday sifatlar sohibasi bolishi lozimligini bilib borsa, otasi va uning oilada mavqeiga qarab, ozini erkak sifatida kelajakda tasavvur qilish bilan birgalikda turmush ortogiga qanday munosabatda bolish lozimligi togrisida bilim va tasavvurlarini orttirib boradi. Bu psixologik qonuniyat bolib, shaxsning oiladagi shaxsiy va jinsiy sotsializatsiyasining etakchi tamoyili hisoblanadi. SHu bois ham bolaning tom manoda yaxshi tarbiya olib, jamiyatda va oilaviy munosabatlarda munosib mavqega ega bolishi uchun oila muhiti soglom, barqaror, er va xotin bir-birlariga gamxor, mehrli v asadoqatli bolishlari ota muhimdir.
79.Bolani oila iqtisodiyoti bilan tanishtirish.

80.Nikohning muvaffaqiyati va muammosiga ta'sir qiluvchi turmush o'rtog'ini tanlash omillari

.Ko‘pchilik yoshlarimiz, ayniqsa muvaffaqiyatli oilalarda

tarbiya topgan yoshlar, oila qurish arafasida bo‘lar ekanlar aksariyat hollarda o‘zlarining bo‘lajak oilaviy hayotlari uchun o‘z

ota-onasi oilasini ideal qilib oladilar. Chunki ular shu oilada

tarbiyalanar ekanlar, «eslarini taniganlaridan buyon» otaonasining nizolashib tortishganlarini, bir-birlarini hurmatsiz

qilganlarini eslay olmaydilar. Bunday oilalarda ota-onalar ham

o‘zlarining o‘zaro munosabatlaridagi noxush jihatlarini farzandlariga sezdirmaslikka harakat qiladilar. Yoki ularning

o‘zaro munosabatlarida ro‘y berishi mumkin bo‘lgan nizoli

damlar, bir-birlariga moslashish jarayonlari nikohning boshida,

hali farzandlari dunyoga kelmaslaridan oldin bo‘lib o‘tib ketgan. Bolalar esa ular turmushining faqat yaxshi, tinch-totuv,

ahil-inoqlik, bir-birlariga nisbatan mehr-oqibatli, ibratli jihatlaridangina xabardor bo‘ladilar. Shunday oila qurishni tasavvur

qilgan yoshlarimiz, oila qurganlaridan so‘ng o‘zlari kutgandek

turmush kechira olmasalar, nikohning dastlabki eng nozik,

murakkab, qiyin, yangi ijtimoiy vaziyatlar, sharoitlar, bir-birlariga moslashish jarayonlarida yuzaga kelgan qiyinchiliklar,

to‘siqlar, muammolar oldida esankirab qolib, oila qurishda

«adashganliklari»dan nolib qolishlari mumkin.

Shuning uchun ham yoshlarni oilaviy hayotga tayyorlashda

oilaviy hayot, er-xotin munosabatlarini faqat bir yoqlama va

faqat yaxshi tomondangina ko‘rsataverish ham maqsadga muvofiq emas. Uni imkon qadar butun borligicha: balandpasti-yu shirin-achchig‘i, rohat-farog‘ati-yu azob-uqubatiqorong‘i kechalari-yu yorug‘ kunduzlari bilan ko‘rsatgan

ma’qul. Shundagina yoshlarimizda oilaviy hayot haqida nisbatan adekvatroq tasavvur shakllanishi mumkin.

81.Ajralish psixologiyasi: tushunchasi, turlari, sabablari.

Ajralish, ularning oqibatlari, inson ruhiyatiga tasiri
Ijtimoiy psixologiyada gap, soz, nizo haqidagi malumot bir ogizdan chiqib, kishilarning keng tomoniga qarab xarakatlana boshlaydi. Uning kolami malumot manbaidan uzoqlashib, undan xabardor bolgan va unga jalb etilgan ishtirokchilar soni ortib borgan sari kengayib boraveradi.
Er yoki xotin bir-birlari bilan urishib qolganlaridan song bu haqda uchinchi bir odamga gapiradigan bolsa, imkon qadar shu nizoda ozini aybsiz, haq qilib korsatishga, shu uchinchi odamni uning manfaatlarini himoya qilishiga ogdirib olish maqsadida bir yoqlama gapiradi. Bunda subyekt foydalanadigan gap-sozlar, ohang, imo-ishora, mimika, urgu va boshqalar deyarli barcha verbal va noverbal vositalar roy berib otgan hodisa (nizo-janjal)ning asl holatiga qaraganda bortgiribroq idrok etilishini taminlaydi. Nizo haqida qanchalik kop odamga gapirib beraverilgan sayin u ayanchli tus olgan holda avj olib boraveradi va oqibatda fojeali natijalarga ham olib kelishi mumkin.
Shunday ekan, oilaviy hayotda roy berishi mumkin bolgan nizolarga birdek salbiy jihatdan qarayverish ham yoki ularni birdek oqlash ham maqsadga muvofiq emas. Yoshlarimiz oilaviy hayotda roy beradigan biriktiruvchi nizolarga tayyor bolishlari, ularni biriktiruvchilik er-xotinni bir-birlariga moslashuvlariga, ularning ozaro munosabatlarining rivojlanishini taminlovchi, ularning har ikkalovining ham, yani «biz»ning manfaatiga qaratilgan nizolarning biriktiruvchanlik imkoniyatlaridan samarali foydalanishga, ularni salbiy oqibatlarga olib keluvchi nizolarga aylantirib yubormaslikka organishlari lozim. Albatta ajratuvchi, «men» xarakteridagi, «chegaralanmagan» nizolarni oldini olish, uning oqibatlaridan voqif bolishlari ham maqsadga muvofiq.
Er-xotinning ozaro munosabatlarida yuzaga keladigan kons
82.Oilaviy nizolar: o'ziga xoslik, sabablar, hal qilish usullari.

83.Oilaviy inqirozlar oilaviy hayotning buzilishi sifatida.

Oiladagi inqirozlar va ularning oqibatlari
Afsuski, barcha oila ham ota-ona va ular dunyoga keltirgan farzandlar bilan toliq bolavermaydi. Taqdir taqozosi bilan ayrim oilalarda nizolar kelib chiqadi va uning oqibati sifatida nikoh barbod boladi. Olimlar nikohning barbod bolishini organib, uning sabablari turlicha bolishi mumkinligi togrisida oz nazariy qarashlarini bayon etganlar. Masalan, ayrim psixologlar ajrimlarni turtki konsepsiyasi orqali tushuntirishga urinadilar. Yani, yaxshi tinch-totuv yashayotgan oilada birdan shunday holat yuz beradiki, masalan, xiyonat, olim, xastalik, rashk va shunga oxshash voqealar turki boladiyu, oila ustuni qulaydi. Aslida hayotda qoqqisdan shunday bir silkinish yoki turtki bilan oila birdan buzilib ketishi kam uchraydi.
Yana bir holat olimlar fikricha, orqaga ketish deb nomlanadi. Bu shunday holatki, unga kora, er va xotinni yaxshi, iliq munosabatlar boglab turgan, lekin aynan muhabbat birdan sovib, er-xotin bir-birini korsa gashi keladigan, gaplari yoqmaydigan, nizokash bolib qoladi. Bunday voqealar hayotda tez-tez uchraydi. Sababi birdan yongan olov, yani, muhabbat, malum vaqt otgach ochishi, sonib qolishi mumkin.

84.Oila hayotining buzilishi. Buzilish turlari.

Rossiyada otkazilgan oxirgi tadqiqotlarda nikoh ajrimlarining asosiy sabalari sifatida quyidagilar qayd etilmoqda(turli yoshli soraluvchilarning jami soniga nisbatan foiz hisobida):
moddiy, maishiy muammolar 55;
er yoki xotinning ichkilikka ruju qoyishi 39;
yoshlar uchun oilaviy qadriyatlarning pastlab ketishi 27;
er-xotin xiyonati 19;
psixologik mos kelmaslik 17;
oilaviy hayotning mazmunsizligi 12;
boshqa birovni sevish qolish 11;
farzandlarning yoqligi 7;
boshqa sabablar 2;
javob berishga qiynalganlar 6.
Respublika Oila ilmiy-amaliy markazi tomonidan nikoh ajrimlarining sabablari organilganda, aksariyat holatlarda bu birinchi orinda er-xotinlarning ozaro kelishmovchiliklari, fel-atvorning bir-biriga mos kelmasliklari, rashk, xiyonat, kelin bilan qaynona va boshqa yaqin qarindoshlarning chiqishmasliklari, erkakning zararli odatlarga berilib ketishi (ichkilikka, giyohvand moddalarga va shu kabi), moddiy qiyinchiliklar (asosan erning ishlamasligi, mustaqil oilani boshqara olmaslig
85.Bolaga ota-ona munosabati.Ota-onalik ustanovkalari va tarbiya shakllari
Shunday qilib, ijtimoiy tarbiyaning dastlabki ochogi oila bolib, aynan ota va ona dastlabki ijtimoiy konikmalarni bola ongiga singdiruvchi, uning irodasini charhlovchi insonlardir. Oilaviy munosabatlar bolani naqaqat shaxs sifatida ozligini anglash, balki ozini u yoeki bu jins vakili sifatida idrok etish va shaxsiy fazilatlarini takomillashtirishga ham yordam beradi. Bizning kuzatishlarimiz shuni isbotladiki, oilaning toliq bolishi, yani, unda ham ota, ham onaning tinchlik-totuvlikda yashashlari va unda normal insoniy munosabatlar, soglom manaviy muhitning mavjudligi bolaning har tomonlama yaxshi rivojlanishi, soglom, aqlli, kuchli iroda sohibi bolib etishiga imkon beradi. Bolaga ham otaning ham onaning bolishining zarurati shu bilan izohlanadiki, masalan, qiz bola onasi va uning oilada ozini tutishiga qarab, ozini ayollar jinsiga taalluqli ekanligini anglashdan tashqari, kelajakda qanday ona bolishini tasavvur qilsa, otasiga, uning onasiga bolgan munosabatiga qarab, ozini kelajakda oila qurganda qanday oila sohibasi bolishi lozimligini anglab boradi. Xuddi shunday, ogil bola onasining fazilatlari, oiladagi tutimi va otasiga munosabatini idrok qilib borar ekan, kelajakda qanday qiz bilan turmush qurish mumkinligi, tanlaydigan qizi qanday sifatlar sohibasi bolishi lozimligini bilib borsa, otasi va uning oilada mavqeiga qarab, ozini erkak sifatida kelajakda tasavvur qilish bilan birgalikda turmush ortogiga qanday munosabatda bolish lozimligi togrisida bilim va tasavvurlarini orttirib boradi. Bu psixologik qonuniyat bolib, shaxsning oiladagi shaxsiy va jinsiy sotsializatsiyasining etakchi tamoyili hisoblanadi. SHu bois ham bolaning tom manoda yaxshi tarbiya olib, jamiyatda va oilaviy munosabatlarda munosib mavqega ega bolishi uchun oila muhiti soglom, barqaror, er va xotin bir-birlariga gamxor, mehrli v asadoqatli bolishlari ota muhimdir.
Demak, oila bolaning ijtimoiy munosaba

86.Oila hayotining bosqichlarini davriylashtirish mezonlari va yondashuvlari.Oila uni xarakterlovchi turli mezonlarga kora quyidagilarga farqlanadi:

1. Toliqligiga kora: tolik, notoliq va qayta tuzilgan (ikkinchi nikoh) oilalar.
2. Boginlar soniga kora: nuklear (ota-ona va bolalardan iborat bolgan) va kop boginli (ikki va undan ortiq avloddan iborat oila azolari birga yashovchi) oilalar.
3. Bolalar soniga kora: farzandsiz, bir bolali. ikki bolali, 3-4 bolali, 5 va undan ortiq bolali oilalar. Turli mamlakatlarda bu mezonlar turlichadir. Masalan, AQSH, Fransiya, Germaniya, Gretsiya, Rossiya va boshqa rivojlangan davlatlardaZ-4 bolali oilalar kop bolali oilalar hisoblanadi. Ozbekistonda bunday oilalar farzandlar soni ortacha bolgan oilalar sarasiga kiradi.
4. Er-xotinning ijtimoiy kelib chiqishiga kora:
ishchilar, dehqonlar, xizmatchilar, ziyolilar oilasi, aralash tipdagi oila.
5. Er-xotinning malumot saviyasiga kora: oliy malumotlilar, orta-maxsus, orta, tugatilmagan orta, maxsus yordamchi maktab malumotiga, va turli saviyadagi malumotga ega bolgan qayliqlardan tashkil topgan oila.
b.Oilaning «yoshiga» kora: yosh oila (1 yilgacha, 35 yillik, 610 yillik turmush tajribasiga ega bolgan oilalar), orta yoshdagi oila, etuk yoshdagi oila (qariyalar oilasi).
7. Qayliqlarning ota-ona oilasi (ota-onasi)ning moddiy taminlanganlik darajasi jihatidan qudalarning bir-biriga mos ekanligi yoki ular orasida katta tafovut mavjudligi boyicha bir-biriga mos va mos bolmagan oilalar.
8. Regional jihatlariga kora: shahar, qishloq, aralash tipdagi oila.
9. Nikohdan qoniqqanlik saviyasiga kora: ajralish saviyasida nikohdan qoniqqanlik darajasi quyi saviyada bolgan oila, orta saviyada va nikohdan qoniqqanlik darajasi yuqori saviyadagi oila.
10. Oilada ayol yoki erkak etakchiligiga kora: er etakchi bolgan oila, xotin etakchi bolgan oila, er va xotin etakchilikni birga bajaradigan (biarxat) oila.
11. Oilada er-xotin orasidagi munosabatlariga kora: avtoritar, demokratik, liberal, aralash tipdagi oilalar.
12. Er-xotinlarning millatiga kora: bir millatli yoki baynalmilal oilalar. Baynalmilal oilalarni oz navbatida ikkiga bolish mumkin:
dini, urf-odatlari yoki tili bir guruhga kirgan millat vakillari orasidagi nikohlar, masalan, ozbek-tojik, ozbek-qozoq, ozbek-turkman, rus-ukrain, ozbek-tatar va boshqalar.
dini, urf-odatlari yoki tili bir guruhga kirmagan millat vakillari orasidagi nikohlar, masalan, ozbek-rus, ozbek-ukrain, ozbek-eston, ozbek-nemis va boshqalar.
13. Yuridik rasmiylashtirilganligiga kora: sinovdagi oila (birga yashashadi, ammo hali nikohni rasmiylashtirmagan, chunki bir-birlarini norasmiy nikohda sinashayapti), rasmiylashtirish arafasidagi oila (birga yashashadi, oila qurish maqsadi aniq, ammo ayrim obektiv sabablarga kora, rasmiylashtirish kechiktirilayapti), nikohdagi oila, nikohdan tashqari oila (ayrim erkak kishilarning ikkinchi, uchinchi, yuridik jihatdan norasmiy oilasi). Nikohdan tashqari oilalarning ayrimlari pinhona bolsa, kopchiligi hakida erkak kishining birinchi oilasi va qarindoshlari bilishadi.
Oilaning yuqoridagi shartli ijtimoiy-psixologik klassifikatsiyasi, ularga xos psixologik xususiyatlar mutaxassis (sotsiolog, psixolog)lar tomonidan ilmiy organilishi va yoshlarni oilaviy hayotga tayyorlashda xizmat qilishi kerak.

87.Oila dinamikasi: tushunchasi va mezonlari.Oilaning hayotiy tarzi uning hayotiy sikli, tutimi bilan bogliq. Ayrim olimlar, masalan, V.Satir zamonaviy oilaning bola tarbiyasi va uning manfaatlariga bogliq ekanligidan kelib chiqib, bu maskandagi hayot maromi va tutimini bola rivojlanishining bosqichlari bilan boglaydi. Shunga kora, quyidagi bosqichlar farqlanadi:

1-bosqich. Aksariyat olimlar oiladagi hayot sikli ikki yoshning uzoq muddatga ahdu-paymon qilib nikohga kirishga qaror qilgan onlaridanoq boshlanishini takidlaydilar. Boshqa mualliflarning fikricha, oilaning boshlangich nuqtasi ikki shaxs rasman nikohga kirgan vaqt, kopchilikning guvohligida otkazilgan tantanalar bilan izohlanadi.
2-bosqich. Ikki yoshning intim qovushishi oqibatida zurriyodning paydo bo’lishi. Satirning fikricha, zurriyodning paydo bo’lishi, tug’ilishi er va xotinning asl munosabatlarini sinovdan o’tkazadi va ular o’ziga xos yangicha munosabatlar davrini boshdan kechira boshlaydilar. Bu davrga asosiy mazmun va ma’no beruvchi voqyea bu er va xotinga yangi rollarning berilishi, anchagina katta ijtimoiy mas’uliyatni o’ziga qamrab olgan ota-onalik rollarining boshlanishidir. Ko’plab xalqlarda, ayniqsa, o’zbeklarda bolaning dunyoga kelishi juda katta quvonchli marosimlar bilan boshlanib, ular qadriyat sifatida asrlar osha saqlab kelinmoqda. Masalan, bola tugilishi bilan bogliq suyunchi marosimlari, aqiqa, beshik soldi, sunnat va beshik toylari kabilar shular jumlasidandir. Shunga qaramay, ayrim xalqlarda, masalan, yevropa xalqlarida oilada farzandning tugilishi muayyan tashvishlar, ruhiy tarangliklar, ayniqsa, ona boshidan kechiradigan emotsional hayajonlar, yaqinlariga ijtimoiy va moliyaviy tashvishlarni keltirib chiqaradiki, bu ham bazan oilaviy munosabatlardagi tarangliklarda aks etadi. Oila va farzand oldidagi bunday masuliyatlar ayrim hollarda er-xotin munosabatlarining darz ketishiga, bazan ajrimlarga, bizning sharoitimizda quda-andachilik munosabatlaridagi kelishmovchiliklarga ham sabab boladi.
3-bosqich. Bola oiladan tashqaridagi ijtimoiy institutlar maktabgacha talim muassasalari, ayniqsa, uzluksiz talimning boshlangich ochogi hisoblangan maktabga bora boshlaydi. Maktab shunday maskanki, u yerda har bir bolaning qay darajada va qanday ijtimoiylashgani sinovdan otadi. Chunki u endi nafaqat ozi tengqur bolalar bilan, balki kattalar, begonalar, kochadagi turli toifali insonlar bilan muomalaga kirisha boshlaydi. Bu muomala jarayonida uning qanchalik hayotga tayyorligi, oilasida qanday ahloqiy va manaviy ogitlarni olganligi, kimning bolasi ekanligi, oilaviy muhiti qandayligi bilina boshlaydi. Eng muhimi maktabga kelgach, bolaning aqliy va intellektual salohiyati, intizomi tekshiruvdan otadi. Yani, bolasini maktabga berar ekanlar, ota-onalar ham jamoatchilik oldida oziga xos sinov va tekshiruvdan otayotganday his qiladilar ozlarini. Yaxshi yoki yomon ota-onalik rollari maktab yillarining dastlabki oy va yillarida bilingani sababli, kopgina ota-onalar ayni shu davrlarda kuchli stressni boshidan kechiradilar.

4-bosqich. Bola osmirlik davriga qadam bosganda, u ota-onasidan mustaqillikni, hadeb taqib qilavermaslikni davo qila boshlaydi. Ota-onaning farzand oldidagi obrosi, kerakligi darajasi pastlay boshlaydi. Bu davrga kelib ota ham, ona ham ozining farzandiga nisbatan munosabatlarini ozgartirishga majbur boladi, chunki bolada yangicha talab va istaklar, yangicha fikrlash, urf-odatlar, musiqaga havas, turli xil guruhlar bilan muloqotda bolishga intilishlar paydo boladi. Bu davr ota-onaning bolasida paydo bolayotgan ozgarishlarga, yoshga oid yangiliklarga qanchalik fahm va farosat bilan, sabr-qanoat bilan turib berishlarini sinovdan otkazadi. Sinovdan yaxshi otgan ota-onaning bolasi keyingi bosqichga eson-omon yaxshilik bilan, ochiq ziddiyatlarsiz otib oladi, aks holda osmirlik davrining oziga xos ziddiyatlari girdobida ota-ona bola munosabatlari jiddiy yomonlashadi, ayrim bolalar uydan ketib qolish holatlarigacha boradi.

5-bosqich. Bolalar katta bolib, balogat yoshiga yetadilar, oqishlarni tugatib, mustaqil kasb-hunar egallash bosqichiga qadam bosganda, ayrim yoshlar mustaqil oilaviy hayot qurishga ham ulguradilar. Shu davrga kelib, Bola ota-ona munosabatlari deyarli tugaydi. Ayniqsa, bu holat yevropa xalqlariga mos, balogat yoshiga yetgach, deyarli barcha hayotiy masalalarni yoshlar ozlaricha, oz bilganlaricha xal qila boshlaydilar. Ota-onalar ularning xato qilib qoyishlaridan xavotir olmay qoyadi. Bizda, Sharq xalqlarida bu holat biroz boshqacha: ota-ona farzandi kasb-hunarli bolib, mustaqil professional yoldan ketayotgan bolsa ham, ularning kelajagi, oilasi, moliyaviy ahvoli borasida xavotirga tushaveradi, ogil uylanishi, qizlarning turmush chiqishlarida ota-ona va ularning ota-onalari momolar va buvalar bosh-qosh boladilar. Turmush ortogi tanlash masalasi ham bizda juda kam holatlarda boyiga yetgan qiz yoki yigit ixtiyoriga havola etiladi. Yani, kochadan birdan notanish qizni Tanishing, bu mening bolgusi qalligim, turmush ortogim deyishlar bizda deyarli uchramaydi, chunki bunga bizning asriy urf-odatlarimiz, oilaviy tarbiya mezonlarimiz yol qoymaydi.
Ayrim bolinmagan oilalarda ogil uylangandan keyin ham, qiz farzandli bolganda ham ota-onalar ularning gamini yeb, hayotda qoqilmasliklari uchun harakat qilaveradi. Hattoki, mamlakatimizning deyarli barcha hududlarida shunday odatlar borki, ona kozi yorigan qizining oziq-ovqati, yemishi uchun tola ozini javobgar, deb hisoblaydi. Chunki bunga ikki sabab bor: birinchisi yangi kozi yorigan ayol organizmida shunday yangilanish roy beradiki, uni oziga keltirish uchun aynan yillar mobaynida oz oilasida yegan-ichganlari adaptasiya jarayonlarini tezlashtiradi; ikkinchidan oz onasining mehribonlik korsatayotganligi yosh onaning yaqinda boshidan kechirgan iyinchiliklarini unutish, ozini chinakam ona sifatida onasiday his qilishini taminlaydi. Ushbu psixologik holat ota muhim bolib, aynan ozbeklarda bu oila mustahkamligining omillaridan hisoblanadi.
Qaynona ham ona, u ham keliniga achinadi, tugruqning azoblarini unutishi uchun qolidan kelganini qiladi, lekin oz tuqqan onasining xabar olishi, yonida bolishi koplab kuzatishlarda yosh onaning onalik roliga tezroq kirib ketishiga, kokrak suti bilan bolasini emizib katta qilishida katta rol oynaydi.
Shuni ham takidlash joizki, ayrim hollarda ota-onaning yoshlar hayotiga aralashuvi shu qadar bevosita xarakterli boladiki, bu yoshlar bilan ota-onalar ortasidagi nizolarga ham sabab boladi, qaynona va kelin, qaynota va kuyov ortassida nizolar ham ana shunday aralashuvning kopligidan kelib chiqadi. Yani, ota-onaning farzandi balogat yoshiga yetib, mustaqil hayotga qadam qoygandagi aralashuvlari, gamxorliklari ham ijobiy, ham salbiy oqibatlarni olib kelishi mumkin.
Farzandlarning mustaqil iqtisodiy maqomga ega bolishlari, oz oilasiga ega bolishi ota va onaga boshqa yana qoshimcha rollarni bajarishni taqozo etadi kelin, kuyov, qaynona, qaynota va boshqalar Bundan tashqari, yangi paydo bolgan yosh oilaning qarindosh-uruglari ortasidagi munosabatlar, masalan, quda-andachilik munosabatlari ham yosh oila va uning ota-onalari maqomlarining ozgarishiga olib keladi. Masalan, endi qudalikmiz, kuyovim bor, buvi yoki buva boldim kabi etiroflar shaxs ongida va xulqida jiddiy ozgarishlarni keltirib chiqaradi. Ayrim ayollar ayni shu daqiqalardan boshlab, tashqi korinishidan tortib, hayot tarzida ham jiddiy ozgarishlarni boshlaydi, masalan, tez-tez ichadigan ota bu salbiy qiligini tashlaydi, chunki kelindan uyaladi; namoz oqimaydigan ona quda-andalar oldida uyalaman deb, namoz oqishga kirishadi, mahalla-kuyga koproq aralashadigan bolib qoladi.
6-bosqich. Keksalikning dastlabki belgilari tanada keksalik alomatlari, klimakterik holatlarning kelib chiqishi bosqichida inson qalbi qarimasada, ayrim jismoniy kuvvatsizliklar paydo boladi. Odam nafaqaga chiqadi, suygan kasbi, mashgulotidan uzoqlashadi, dostlari davrasi torayadi va h-zo. Lekin keksalikni tan olish va unga ruhan tayyor bolish, etnik madaniyat va uning qadriyatlariga bogliq. Xalq manaviyati va madaniyati qanchalik yuqori bolsa, keksalikka munosabat ham shunchalik yuqori boladi. Masalan, bizning etnik-madaniy muhitimizda keksalik va qariyalik hamisha ezozlanib kelingan, masalan, birinchi Prezidentimiz Islom Karimov tashabbusi bilan 2002 yil Qariyalarni qadrlash yili deb elon qilindi, barcha keksalar bizda qarilik gashtini surish uchun belgilangan tartibda nafaqalar oladi, bayram, toy-hashamlar va tadbirlarda keksalarni davralarning toriga otqazish, ularga izzat-ehtirom qilish xalqimizning odatiy ananalaridandir. Shu bois bolsa kerak, ozbekistonliklar keksalikni ham hayotning oziga xos davri sifatida mamnuniyat bilan kutib oladigan xalqdir. Ruslardagi Starost ne radost iborasining tagida ham oziga xos mano borki, ayrim yevropa xalqlarida keksalar nafaqaga chiqqanlaridan keyin ozlarini hyech kimga kerak emasday his eta boshlaydigan, ular uchun umrning oxirgi davrlari keskin salbiy ozgarishlarni keltirib chiqaradi, farzandlari esa oz hayot tashvishlari bilan bazan ota-onalarni ham unutib qoyadilar. Qariyalar uylarining paydo bolishi ham kop holatlarda aynan shunday ozaro munosabatlarning oqibatidir.
7-bosqich. Oilaviy siklning tugashi odatda turmush ortoqlardan birining olimi bilan boshlanadi. Er-xotinlarning tirik qolgani beva bolib qolishi munosabati bilan u ham yangicha rollar tizimiga kiradi. Musulmonchilikda chol yoki kampir beva qolsa, uni ikkinchi nikohga davat qilish, taklif etish anana, farzandlar uchun farz hisoblanadi. Ayniqsa, erkak kishi beva bolib qolganda, farzandlarning biror kampirga yoki orta yoshli juvonga uylanishini taklif etishi farz sanaladi. Bu Islom dini qadriyatlariga ham mos keladi.
Yuqorida sanab otilgan hayotiy tutimlar oila azolari har birining xulq-atvorida, dunyoqarashi va odatlarida muayyan ozgarishlarning kuzatilishiga, yangicha rollar ozlashtirilishiga olib keladi. Har bir yangi bosqich shaxs ongida muayyan krizislar, ziddiyatlar bilan kechadiki, ularni yengish, qiyinchiliklardan yaxshilik bilan otish insondagi yaxshi fazilatlarga, tarbiyalanganlik darajasiga, sabr-qanoatiga bogliqdir. Har bir bosqichda ota, ona va farzandlar, kuyov-kelinlar bilan o’zgacha munosabatlar tizimi shakllanadi. Masalan, bo’linmagan katta oilada oila boshlig’i otaning qazo qilishi to’ng’ich farzandlar yelkasiga katta mas’uliyatni yuklaydi. Uning oilaviy o’zaro munosabatlar tizimida o’rni keskin ravishda o’zgaradi.
88.Hayotning turli bosqichlarida oilaning xususiyatlari.

89.Ota-ona va bola munosabatlarini tuzatish.Bunday kelishmovchiliklar uchun zamin bo‘lib quyidagilar

xizmat qiladi.

1. Dunyoqarashlar orasidagi mavjud farqning hisobga olinmasligi.

2. Yoshlarning bo‘sh vaqtini mustaqil tashkil etishi, do‘stlar tanlashdagi mustaqilligi, hissiyot sohasidagi mustaqilligi,

modaga, bugungi kun talabiga mos kiyinishi, kasb tanlashdagi

mustaqilligi, umr yo‘ldoshi tanlashda mustaqillik uchun otaonalari bilan ba’zan kurash olib borishning xush kelmasligi.

3. Ota-onalar ichkilikka ruju qo‘yishi yoki or-nomusni

yig‘ishtirib qo‘yib, buzuqchilik qilishi.

4. Ba’zi bolalarni mehnat qilishga o‘rgatilmaganligi va buning oqibatida yengil-yelpi hayot kechirishga o‘rganib qolishi.

5. Ayrim yoshlarning farzandlik burchini unutib qo‘yishi

va hokazo.

6. Ota-onalarning psixologik-pedagogik bilim saviyalari

yetarli darajada emasligi natijasida yuzaga keladigan kelishmovchiliklar.

Ota-onalar va bolalar munosabatiga oid yuqoridagi kabi

kamchiliklar natijasida oiladan halovat yo‘qoladi, o‘rtaga

sovuqchilik tushadi. Farzandlik burchini bajarmaslik u yoqda

tursin, hatto, ichib kelib, ota-onasiga qo‘l ko‘taradigan

farzandlar, ota-onasini sharmanda qilayotgan suyuqoyoq faxshparastlar borligiga nima deysiz?

Ba’zi ota-onalar bolalarda 3, 6, 13—14 yoshlarda muqarrar

ravishda bo‘lib o‘tadigan krizislarni bilmaydilar.

90.Oila muammolarini ijtimoiy-psixologik diagnostika qilish usullari

Inqirozli oilani ijtimoiy-psixologik jihatdan qollab-quvvatlash va unga yordam korsatish
Inqirozli oila yoki mushkul ahvolga tushib qolgan onalar, ularning farzandlari bilan psixologik-pedagogik yordam ishlarini tashkil etish asosan quyidagi yonalishlarda tashkil etiladi:
diagnostik;
korreksion;
profilaktik;
marifiy.
Inqirozli oila bilan ishlash avvalo shunday holatga tushib qolgan oilalarning talab-takliflari asosida, yoki u yoki bu xududdagi oilalarning ahvolini organish natijalariga kora amalga oshiriladi. Masalan, Ozbekiston sharoitida jami oilalarning salmoqli qismi yosh oilalar toifasiga kirishi, ularda muayyan muammolarning, ijtimoiy hamda psixologik muhofazaga ehtiyojni sezitshi tabiiy bolgani uchun ham bunday xizmat shahobchalari bir tomondan, talab va taklif asosida tashkil etiladi, ikkinchi tomondan, davlat va jamoat tashkilotlari tomonidan oilani muhofaza qilish, ularning muammolarini organish va yordam berish oz-ozini boshqarish organlari, Oila markazlari, yoshlarning Kamolot ijtimoiy harakatiga yuklanganligi uchun tavsiya va korsatmalar asosida ham tashkil etiladi. Qanday shaklda bolmasin, bunday markazlar yoki
Oilada tarbiyalanayotgan bolalar muammolari bilan shugullanadigan ijtimoiy-psixologik xizmat markazlari asosan ular bilan diagnostik va psixokorreksion yonalishlarda ish olib boradi.
Diagnostik yonalishdagi ishlar oz ichiga quyidagi vazifalarni qamrab oladi:
Bola psixik taraqqiyotida sodir bolayotgan muammolar, chekinishlar va ularning asl sabablarini diagnostika usullari yordamida aniqlash;
Bola normal taraqqiyoti jarayonida aniqlangan muammolari jihatlar va ularni bartaarf etish bilan bogliq ishlar;
Bola psixik taraqqiyotidagi patologiyalar va ularni qisman bolsa-da bartaraf etish, kelib chiqish sabablarini ota-onaga bildirish hamda hamkorlikda bolaga yordam berish choralarini belgilash.
.
91.Oilaviy maslahatga zamonaviy yondashuvlar.

92.Oilaviy munosabatlar psixologiyasining nazariy asoslari

.
93.Patriarxal oila turi
Patriarxal oila bir erkak kishining bir yoki bir nechta ayol o’rtasidagi nikohiga asoslangan bo’lib, bunda erkakning huquqlari xotinnikidan ko’proq bo’lgan, nikohning bu shakli ayni xususiy mulkchilik rivojlangan davrlarda keng tarqalgan. Bunday oilada, tabiiy, erkak huquqlari ustivor bo’lib, uning har qanday oila masalalarini yechish va qarorlar qabul qilishdagi mavqyei yuqori hisoblangan. Shu sababli avlodlarning kelib chiqishi, urug’ning tarqalishi kabi masalalar erkakning avlodlari shajarasidan boshlangan, mulkka egalik va unga vorislik ham erkaklar tabaqasi orqali yuritilgan.

94.Detotsentristik oila turiMonogam oila bola manfaatiga yo’nalgan oila (detosentrik) XIX asrning oxiri XX asrning boshlarida paydo bo’lgan hodisadir. U xotin-qizlarning ijtimoiy hayotdagi rolining ortishi hamda bola huquqlarining oshib borishi bilan izohlanadi. Bunday holatlarda gap ko’proq oilada farzandlar soni haqida emas, balki oilada umuman bola borligining qadrlanishi to’g’risida boradi. Ota-onalar bunday sharoitda ko’proq bolaning kelajakda kim bo’lishi, u egallashi lozim bo’lgan martabalar, uning istiqboli xususida qayg’uradigan, shu bois ham oila byudjetining asosiy qismi uni ta’minlash, unga zarur ta’lim va tarbiyani berish, g’amxo’rlik qilishga sarflanadi. Bolalar bilan bog’liq ehtiyojlarning o’sib borishi oqibatida mamlakatda ham bolalar ta’minoti, ularning ozuqasi, kiyim-kechagi, o’yinchoqlar, bolalarning madaniy-ma’rifiy maskanlarini rivojlantirishga ixtisoslashgan sanoat korxonalari ko’payadi, rivojlanadi.

95 Juft oila turi

96 To'liq va to'liq bo'lmagan oilalar.Notoliq oila bazan turmush ortogidan birining olimi tufayli judolikka mahkum etiganlar oilasida ham oziga xos munosabatlar shakllangan bolib, ularda goyoki arvoh oilaviy jarayonlarning barchasida ishtirok etayotganga oxshaydi. Ayniqsa, sharq xalqlarida marhumning ruhini hurmat qilib, barcha oilaviy tadbir va marosimlarda ularning ruhlarini shod etuvchi duolar oqiladi, ular yaxshi gaplar bilan eslanadi, duolar mavjud boladi. Bu farzandlar tarbiyasida ham ijobiy, ham salbiy rol oynaydi.

97.Katta oila

.
98.An'anaviy oila.
Oilaviy munosabatlarni organish sohasida estoniyalik olimlar E.Tiyd va V. Ukolovalarning olib borgan tadqiqotlari diqqatga sazovordir. Ular oiladagi er-xotin ozaro munosabatlari xarakteriga qarab uning modellarini ishlab chiqadilar. Ularning fikricha, hozirgi jamiyatda koproq oilaning 2 ta modeli:
Ananaviy (asimmetrik) oila modeli va zamonaviy (simmetrik) oila modeli uchraydi.
Ananaviy (asimmetrik) oilada er sozsiz oilaning iqtisodiy taminotchisi va uning boshligi sanaladi. Oiladagi ittifoq mavqyeini u belgilaydi. Oila hayotiga xos tashkiliy va boshqa muhim muammolar yechimini u belgilaydi. Shu bois, er oiladagi boshqa tashvishlardan ozod qilinadi. Ayol esa ananaviy oilalarda uncha kop daromad keltirmaydi yoki nisbatan oz daromad keltiradi.
Uning uchun eng muhimi farzand korish (tugish) va oila xojaligini namunali yuritish, bolalarni nazorat qilish va ularning kamoloti bilan shugullanishdir. Shunga kora, oila yuritish javobgarligi kop jihatdan unga bogliq bolgani uchun undagi mikro muhitni yaratish va shakllantirish tashvishi, asosan, uning majburiyatiga kiradi.
99.Patrilokal, matrilokal va neolokal oilalar.Patrilokal, matrilokal va neolokal oilalar. Yashash joyiga qarab ajratiladi patrilokal, matrilokal va neolokal oilalar. Agar patrilokal oila tuziladi turmush qurgan juftlik erining oilasi bilan yoki u bilan mahallada yashaydi. Er xotinning oilasiga qo'shilishi bilan matrilokal oila shakllanadi. Juda kam uchraydi, lekin hali ham topilgan mahalliy evangelist er va xotinning yashash joyi, amaki yoki xolasi oilasi bilan tavsiflangan oilalar. Neolokal oila erning oilasidan ham, xotinning oilasidan ham alohida yashaydi. Patriarxal va matriarxal oilalar. Oilada etakchi rolini kim o'ynashiga ko'ra (er / ota yoki xotin / ona) mavjud patriarxal va matriarxat oilalar. Er va xotin o'rtasida hokimiyat funktsiyalari taxminan teng taqsimlangan joyda mavjud tenglik oilalar. NAKOL OILA (lotincha nucleus — oʻzak), oddiy oila, asosiy oila, farzandli yoki farzandsiz er-xotin yoki ota-onadan biri farzandli (qarang), turmushga chiqmagan oila.

Read more at: https://minikar.ru/uz/horoscopes/nuklearnaya-i-tradicionnaya-semya-stroenie-rasshirennoi-semi/

100.Oilaviy munosabatlar tizimidagi ajdodlar.

Sharq mutafakkirlarining ilmiy merosida oila va oilada farzand tarbiyasi masalalariga katta etibor berganlar. Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy, Abu Nasr Farobiy, Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali Ibn Sino, Muhammad qoshg`ariy, Yusuf Xos Hojib, Kaykovus, Alisher Navoiy, Xusayn Voiz Koshifiy kabi mutafakkirlarning qator asarlarida bolalarni manaviy-axloqiy tarbiyalash masalalari ortaga qoyilgan va ularni hal etish yollari korsatib berilgan.
Oilada bola tarbiyasi masalasi Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy qarashlarida ham mavjuddir. Uning aytishicha, Ota-onalar ikki xil: tug`ilish otasi va talim berish otasi: birinchisi jismoniy hayot sababli, ikkinchisi ruhiy hayot sababli. Shunga kora ularni ozviy birlikda olib qarash tarbiya ishida muhim ahamiyatga molikdir. Uning quyidagi sozlari anchayin ibratlidir: Zamondan yaxshiroq talim beruvchi muallimni, insondan yaxshiroq talim oladigan oquvchini kormadim. Uning bu sozlaridan bir tomondan ijtimoiy muhitni bola tarbiyasi uchun hal qiluvchi tasirini anglasak, ikkinchi tomondan inson shaxsi talim natijasida kamolotga erishib borishi mumkinligini sezamiz.
101.Ajralish ijtimoiy-psixologik hodisa sifatida.
Ajralish muammosi hozirgi zamon insoniyat jamiyatning eng muhim ijtimoiy muammolaridan biri hisoblanadi. Shuning uchun chet ellarda ham Ozbekistonda ham ajralish muammosini organishga keng ilmiy jamoatchilik etibori qaratilib kelinmoqda. Bu muammoni turli soha mutaxassislari, yuristlar, demograflar, iqtisodchilar, sosiologlar, psixologlar va boshqa fan sohalari mutaxassislari organmoqdalar. U
Ozbekiston Respublikasining Oliy Majlisi tomonidan 1998 yil 30-aprelda tasdiqlangan Oila kodeksining 26-bobida Nikohda ajralishni qayd etish ifodalab berilgan. Nikohning tugatilishi deganda, qonuniy tuzilgan nikohdan keyin er-xotin ortaisda malum huquqiy faktlar tufayli vujudga kelgan huquqiy munosabatlarning tugatilishi tushuniladi. Mustaqil yurtimiz ajralishlar kamayishi va oilaviy munosbatalar mustahkamlanishidan manfaatdor. Ahli va mustahkam oilada inson ruhi rivojlanadi. Soglom nikohli oilalarda bolalar tarbisi hamda ozaro munosabat masalalari ijobiy hal etiladi.
Hayotda asosli ajralishlar ham mavjud:
Tomonlardan birining ruhiy kasallikka chalinishi.
Spirtli ichimlikka mukkasidan ketishi, jinoyatchiga aylanishi.
Lekin bu ajralishning umumiy belgisi emas. Malumki, aksariyat holllarda ajralishga yosh er-xotinda masuliyat hissini yoqligi, nikohdan otish va oila qurishga yengiltaklik bilan jiddiy qaramaslik, oilaviy hayotga tayyor emaslik, turmush qiyinchiliklariga bardosh bera olmaslik kabilar sabab bolmoqda. Kop ajralishlar ota-onalarning yosh oila ishlariga aralashuvi bilan ham sodir bolmoqda. Kop ajralishlar ota-onalarning yosh oila ishlariga aralashuvi bilan ham sodir bolmoqda.
102.Nikoh munosabatlarini rivojlantirishdagi inqirozlar.

103.Nikoh munosabatlarining rivojlanish bosqichlari.

104.Oilaviy farovonlik omillari.

Tadqiqotlarning guvohlik berishicha "baxtli oila" va "farovon turmush" ni taminlovchi muhim jihatlar togrisidagi ospirinlar tasavvuri bilan oilalilar tasavvuri ortasida keskin farq mavjud. Bu holat ayniqsa oilaning manaviy va moddiy hayoti togrisidagi tasavvurlarda yorqin namoyon boladi. Nikohdan keyingi hayot er-xotinning oz turmush tarzi va tajribalari yordamida ozlarining baxtli oilalarini qurishga undaydi va bu ijtimoiy voqelikni ular real tushuna boshlaydilar.
Baxtli oila masalalari bilan shugullangan etakchi sotsiolog va psixolog olimlar uning 11 ta eng muhim shart-sharoitlari mavjudligini aniqlaganlar:
1. Er-xotinning ozaro bir-birini tushunishi.
2. Alohida uy-joyning mavjudligi.
3. Moddiy jihatdan yaxshi taminlanganlik.
4. Farzandlar.
5. Nikoh mustahkamligiga ishonch.
6. Oilada bosh vaqtni qiziqarli otkazish.
7. Oziga yoqqan ish bilan taminlanganlik.
8. Malumotning mosligi.
9. Ish joyining qulayligi.
10. Yaxshi dostlarning mavjudligi.
11. Er-xotinning erkinligi.
Tadqiqot tahlillariga kora, qaysi bir oilada ana shunday imkoniyatlar mavjud bolsa, u oilani baxtli oila deyish mumkin, uning azolari esa baxtiyor va farovon turmush kechirayotganliklaridan darak beradi .
105.Turmush qurgan juftlikni shakllantirish.
Er-xotinlarning bir-birlariga konikib ketishlarini quyidagi tarkibiy qismlarga bolib organish mumkin.
1.Ruhiy konikish (psixlologik, psixososial moslashuv) xarakter, shaxsning individual xususiyatlari, ehtiyojlari, qiziqish havaslari, dunyoqarashlari va boshqalar.
2.Qarindoshlik tufayli konikish, yani kelin-kuyovning qaynona, qaynisingillar, qaynilar va yangi oilaning boshqa yaqin kishilari bilan bolgan munosabati, ular bilan chiqishib ketish darajasi.
3.Uy-rozgor konikmasi har bir oilada bolganidek, uy ishlarini bajarishga konikishi, uddalash malakalarini shakllantirish.
4.Er-xotin bir-birlarining individual xususiyatlari, ehtiyojlari, imkoniyatlarini hisobga olgan holda bir-birlariga jinsiy moslashishlari.
Yangi kelin-kuyovlarning kopchiligi bir-birlariga mos bolmasalarda, ammo ularning oilaviy hayotdan qoniqish kop jihatdan moslashish xarakteriga bogliq.
Malumki, inson turmushini emas, hatto qush uyasini buzish ham uvol ekanligini bizga ota-bobolarimiz meros qilib qoldirgan. Ana shu muqaddas qadriyatga sodiq qolgan holda turmushga jiddiy munosbatda bolinsa, u taqdirda metinday mustahkam oilalar qaror topaveradi.
106.Sibling pozitsiyasi bolaning rivojlanish omili sifatida.Sibling maqomining bola va kattalar munosabatiga tasiri. A.Adler oilashunoslik fanida ilk marotaba bola shaxsining shakllanishi va rivojlanishi uning oilasidagi aka-ukalar va opa-singillarning borligiga bogliqligi goyasini ilgari surgan. Afsuski, bu omil Sharq xalqlari, xususan, Ozbekiston uchun ota muhim bolishiga qaramay, bizda ham, kichik oilalar xos bolgan Garbda ham juda kam organilgan.
Psixologik adabiyotda sibling maqomi aslida (inglizcha sibling, sibs bir oiladagi akalar va opalar manosini bildiradi) muayyan insonning muayyan oilada tugilishi, jinsi va tugruqlar orasidagi rasmiy farqni ifodalovchi tushunchani bildiradi. Bolaning sibling maqomi va uning shaxsiy korsatkichlar bilan bogliqligi masalasiga xali aniqlik kiritilmagan, yani aniq ilmiy dalillar yetarli emas. Shunga qaramay, kopgina tadqiqotchilar (Richardson R., 1994; Driskoll R., Iksteyn D., 2003; Brazington R., 2003 va boshqalar) shaxsning sibling maqomi uning shaxsiga, er-xotinlik va ota-onalik maqomlariga, dostlar bilan muomalasiga, ishda rahbariyat va hamkasblar bilan ornatadigan muloqotlarining xarakteriga tasir etishini organishgan. Empirik malumotlar bunday bogliqliklarning tort turi mavjudligini takidlaydi.
Tongich bola, oiladagi farzandlarning kattasi, odatda ota-onasining umidi bolib, ota-onalar undan kop narsalarni kutadi va odatda u bu umidlarni oqlaydi ham. Undagi muvaffaqiyatlarga bolgan intilish, oqish va kasb-hunar egallash yonalishidagi yutuqlari va unga erishish imkoniyatlari ham odatda yuqori boladi. Ikkinchi farzand (yoki ortancha) odatda kattalarga tobe, ozgalar komagiga muhtoj, adolatsizlik, xaqsizliklar va qattiqlikka chidamsiz, boshqalarning munosabatlarini injiqlik bilan qabul qiladigan bolib osadi. U akasi yoki opasiga qarab, uning soyasida ayyorroq, epsizroq bolib korinadi, chunki tugilganidan yonida undan kattalar borligiga u konikib boradi.Kichik farzand umrining oxirigacha ozini kichikman, deb his qilishga moyil boladi, uni hech kim hafa qilishi mumkin emas. Hamisha gamxorlik ogushida bolgan kichkintoy, kelajakda ham hamma yerda ozini muhofazada, xavfsizlikda his etishga moyil boladi va buni ozgalardan talab ham qiladiYagona farzandning sibling maqomi tongichnikiga yaqin. Ota-onaning umidlari va orzu-havaslarini bilib katta bolgan bola kop sohada, ayniqsa, intellektual sohada katta muvaffaqiyatlarga erishishi mumkin, lekin odatda juda ozini yaxshi koradigan, egoist bolib qolishadi. Ular jamiyatda ham xato qilib qoyishdan qorqmaydi, muvaffiqiyat sari dalil yuradi, lekin har doim ham unga erisholmaydi, chunki odamlar bilan kirishimli emas. .

107.Bolalar oilaviy munosabatlarining o'ziga xos xususiyatlari.A.Adler oilashunoslik fanida ilk marotaba bola shaxsining shakllanishi va rivojlanishi uning oilasidagi aka-ukalar va opa-singillarning borligiga bogliqligi goyasini ilgari surgan. Afsuski, bu omil Sharq xalqlari, xususan, Ozbekiston uchun ota muhim bolishiga qaramay, bizda ham, kichik oilalar xos bolgan Garbda ham juda kam organilgan.

Psixologik adabiyotda sibling maqomi aslida (inglizcha sibling, sibs bir oiladagi akalar va opalar manosini bildiradi) muayyan insonning muayyan oilada tugilishi, jinsi va tugruqlar orasidagi rasmiy farqni ifodalovchi tushunchani bildiradi. Bolaning sibling maqomi va uning shaxsiy korsatkichlar bilan bogliqligi masalasiga xali aniqlik kiritilmagan, yani aniq ilmiy dalillar yetarli emas. Shunga qaramay, kopgina tadqiqotchilar (Richardson R., 1994; Driskoll R., Iksteyn D., 2003; Brazington R., 2003 va boshqalar) shaxsning sibling maqomi uning shaxsiga, er-xotinlik va ota-onalik maqomlariga, dostlar bilan muomalasiga, ishda rahbariyat va hamkasblar bilan ornatadigan muloqotlarining xarakteriga tasir etishini organishgan. Empirik malumotlar bunday bogliqliklarning tort turi mavjudligini takidlaydi.

108.Ta'lim uslubi: tushunchasi, turlari, anomaliyalari va ularning sabablari.

Ijtimoiy tarbiyaning asl manosi ham, vazifasi ham boladagi ijtimoiy faollikni oshirish orqali, undagi ijobiy fazilatlarni kamol toptirishdir. Odatda oilada ijtimoiy faollikni oshirish bola irodasini chiniqtirish orqali amalga oshiriladi. CHunki kopincha ota-onalar bolalarining aqlli, farosatli bolib etishlariga etibor berib, uning ruhiyatini hamda jismoniy quvaatini oshirishga, irodasini mustahkamlashga beetibor qoladilar. Buning oqibatida bola turmush suqmoqlarida tez qoqiladigan, turli ijtimoiy vaziyatlarda qiyinchiliklarni enga olmaydigan, ruhiyati mort bolib katta boladi. SHuning uchun ham oilaviy ijtimoiylashuvda bolaning ijtimoiy bilimdonligi, ijtimoiy konikmalar va ularni oshirishga qaratilgan chora-tadbirlarga alohida urgu beriladi.
Mutaxassislar oilaviy sotsializatsiyaning bosqichlari, funksiyalarini tafovutlash bilan birgalikda uning har birida oziga xos ijtimoiylashuv usullari ustivor bolishini ham takidlaydilar. Masalan, rus sotsiologi N.Andreenkova ijtimoiylashuv jarayonini ikki katta bosqichda tasavvur qiladi. Uning birinchi bosqichi individning ijtimoiy mavjudot sifatida shakllanishini taminlovchi hayot bolagini oz ichiga olib, u inson hayotining qariyb uchdan bir qismini tashkil etadi. Bu davrda asosan bolaning:
dastlabki ilk sotsializatsiyasi (bolalik davri);
normativ xulqning marginal jihatlarini ozlashtirish davri (osmirlik davriga togri keladi);
ospiriinlikdan balogat yoshiga otish davrini oz ichiga olgan ijtimoiylashuv oqibatlari yaxlit namoyon boladigan bosqich.
Ikkinchi bosqich shakllanib bolgan shaxsning jamiyatda faoliyat yuritishi davrlarini oz ichiga olgan hayot bosqichi. Bunda shaxs dastlab mehnatga yaroqli jamiyat azosi sifatida, songra naqaqa yoshiga etgan inson siftaida oz orniga ega boladi.

109.Ota-ona va bola munosabatlari tipologiyasiga yondashuvlar

.Oilada bola tarbiyasining oziga xos qoidalari mavjud bolib, ota-onalar ulardan orinli foydalanishlari lozim. Hususan ular:
Oilada xissiy moslik, ruhiy xotirjamlik va iliq iqlim yaratish;
Ota-ona obrosini saqlash;
Tarbiyada ota-ona, kattalar ortasida talabchanlik birligi;
bola shaxsini mehnatda tarbiyalash;
Oila maktba va jamolatchilik hamkorligi;
Bolani sevish va izzat qilish;
Oilada qatiy rejim va kun tartibi ornatish;
Tarbiydaa bolalarning yosh va shaxsiy xususiyatlarni hisobga olish;
Bola taraqqiyotini aniqlab berish;
Bolada mustaqillik, tashabbuskorlik sifatlarini hosil etish va boshqalar.
110.Bolaning shaxsiyati va psixikasini shakllantirishda ota-onalarning roli.
.Ota-onalik ustanovkalari va tarbiya shakllari
Oila, undagi shaxslararo munosabatlar, er-xotin va ota-ona hamda bolalar munosabatlari koplab tadqiqotlarning obekti va predmeti bolgan. Bu borada Ozbekiston olimlarining ishlari ham diqqatga molik. Lekin bu haqda mahalliy matbuotda, Respublika Oila ilmiy-amaliy markazi tomonidan chop etilgan qator risola va qollanmalarda batafsil bayon etilganligi sababli, bu borada jahon adabiyotida keltirilgan ilmiy izlanishlarning qonuniyatlarini bayon etishga qaror qildik.
Xususan, ota-onalik ustanovkalari va ularning farzand tarbiyalash uslublari muammosi rossiyalik qator izlanuvchilarning asarlarida qayd etilgan (A.E. Lichko, 1979; A.A. Bodalev, A.A. Stolin, 1989; E.G. Eydemiller, V.V. YUstitskiy, 1999). Ota-onalikning eng muhim sifatlariga avvalo proteksiya yoki farzandlarini tarbiyalash uchun sarflanadigan kuch, vaqt va etiborning mezoni, bolaning turli ehtiyojlarini qondirish darajasi, intizomga chaqirish bilan bogliq talablar darajasi, taqiqlovlar yoki bolaning xulqini jilovlash uchun ishlatiladigan sanksiyalar tizimi kiradi.
111 Psixologik muvofiqlik va nikohdan qoniqish.Ye.Burgess, P.Vollin, L.Terman va M.Odema, G.Rolandlar bir qator tajribalarga tayanib er-xotinlikdan qoniqishda sheriklarga xos sifatlarning quyidagi turlarini qayd etadilar.
Baxtli nikohdagi sheriklarni tavsiflovchi sifatlarga:
1.Emosional barqarorlik.
2.Ozga kishilar bilan kelisha olishlik.
3.Xushmuomalalik.
4.Ochiqlik, ishonch.
5.Emosional muhtojsizlik.
6.Yon beruvchanlik kiradi.
Baxtsiz nikohni tavsiflovchi sifatlar:
1.Emosional beqarorlik (nevrotizm).
2.Ozga kishilarga tanqidiy munosabat.
3.Hukmronlikka intilish.
4.Berklik, tundlik.
5.Shubhalanuvchanlik.
6.Emosional berklikdir (103; 74).
Yuqoridagi mualliflarning izohlashicha, nikohdan qoniqqanlikni belgilovchi 2 ta asosiy olcham (mezon)i bor ekan. Ushbu ikkala ozaro aloqadorlikdagi korsatkichlar - emosional soha va ijtimoiy muhitga yonalganlikdan iboratdir.
112.Nikohdagi psixologik muvofiqlik: tushuncha, darajalar, yondashuvlar.
Hozirgi zamon oilasidagi ananalar va turli marosimlarnig ijobiy tasiri kuchli bolib, xalqimizning ozoq otmishidagi ahloqiy hislatlarini ifodalovchi mehmondostlik, insonparvarlik, xushfellik, iltifotlilik, bolajonlik, uy va hovlini ozoda saqlash, bogu-roglar barpo etish, xalq sayillari va mavsumiy bayramlarini birgalikda otkazishda oz ifodasini topadi. Psixologik muhit bu guruhdagi, kolllektivdagi kishilarning psixologik holati, kayfiyati, munosabatlarini yigindisidir. Psixologik muhitlar juda kop, ammo ularning barchasini ikki kategoriyaga, qulay va noqulay kategoriyalarga bolish mumkin. Gruppa yoki kollektiv muhiti quyidagilar bilan aniqlanadi: gruppa yoki jamoa uchun tashkil qilingan oqish, mehnat faoliyatining har qanday turida qoniqqanlik, xodimlar va rahbarlar bilan bolgan munosabatlarda ozaro bir-birini tushunishdan, barqaror kayfiyat, emotsional holat, har kimning emotsional muvaffaqiyatining darajasidan jipslashganlikdan kollektiv azolarni boshqarish va oz-ozini boshqarishdagi ishtirokidan, faoliyat natijasidan qoniqqanlidir
Muvofiqlikning turlari:
1.Kishilarning goyaviy-ahloqiy birligi.
2.Sosial-psixologik muvofiqlik er-xotinning malumoti, yoshi umumiy madaniy saviyasidagi farqlar kopincha sosial-psixologik nomufoqlikni keltirib chiqaradi. Umumiy madaniyat darajasi shaxsning kamolot darajasi ahamiyatga egadir. Oila asosiy vazifalarini amalga oshirshidagi hamjihatlik ham oiladagi sosial-psixolgik muvofiqlikka bogliqdir.
3.Psixologik va psixofiziologik muvofiqlik bu kopincha er xotinning xarakteri va temperamenti bilan belgilanadi.

113. Ota-ona va bola munosabatlarining xususiyatlari.

Oilada bola tarbiyasining oziga xos qoidalari mavjud bolib, ota-onalar ulardan orinli foydalanishlari lozim. Hususan ular:
Oilada xissiy moslik, ruhiy xotirjamlik va iliq iqlim yaratish;
Ota-ona obrosini saqlash;
Tarbiyada ota-ona, kattalar ortasida talabchanlik birligi;
bola shaxsini mehnatda tarbiyalash;
Oila maktba va jamolatchilik hamkorligi;
Bolani sevish va izzat qilish;
Oilada qatiy rejim va kun tartibi ornatish;
Tarbiydaa bolalarning yosh va shaxsiy xususiyatlarni hisobga olish;
Bola taraqqiyotini aniqlab berish;
Bolada mustaqillik, tashabbuskorlik sifatlarini hosil etish va boshqalar.
114.Nikoh munosabatlarining tipologiyasiga yondashuvlarOzbekistonda har bir oila, har bir insonning turmush farovonligi, fuqarolar totuvligini mustahkamlashga qaratilgan, ularni huquqiy muhofaza qilishga qaratilgan jarayon amlaga oshirilmoqda. Har bir oila har bir mehnatkash tinch-totuvlik va tokin-sochin yashasa respublikamiz ozod va boy boladi, gullab yashnaydi. Ota-onalar va bolalar har taraflama jipslashgan oila birligini tashkil etadi. Ular ortasida juda yaxshi oilaviy munosabatlar mavjuddir, bu shaxslar oilaning yadrosini yani ozagini tashkil etadi.
Ozagining ijtimoiy mazmuniga qarab, oila 3 ta guruhdan tashkil topadi:
Oilaning asosi nikoh
Nikohning natijasi sifatida er-xotin
Er-xotin munosabatlari oqibatida farzand
Tipik oilaviy munosbatlardan tashqari bolali yolgiz ona bilan uning bolasi ortasidagi boshqa qarindoshlar ortaisdagi munosabatlar, bazi hollarda farzandlikka olingan, tarbiyaga olinganlar ortasidagi munosabatlar ham oilaviy munosabatlarni tashkil etadi
.
115 Oilaviy munosabatlarning xususiyatlari va dinamikasi.Oilaning funksional xususiyatlari bu oila azolari ortasidagi munosabatlarning sifatiy taraflarini tavsiflaydi. Masalan,
muloqot uslublari;
har bir oilaga xos bolgan tartib-qoidalar;
ozaro muloqot jarayonida kommunikativ tosiqlarning mavjudlari (yoqligi).
Satir ozining psixoterapevtik tajribasidan kelib chiqqan holda oilaviy munosabatlar jarayonida kozga tashlanadigan muloqotning 5 xil uslubini ajratadiki, ulardan torttasini u samarasiz deb ataydi, bittasi yetarli darajada tajriba va bilimga ega bolgan yetuk muloqot uslubiga kiradi. Dastlabki torttasi odatda muomala jarayonida biror muammo yoki tosiqni yengishga, ozini ataylab yaxshi korsatishga, kimgadir yoqishga yoki aksincha, kimnidir nimagadir ayblashga, tanqid qilishga xizmat qiluvchi uslublardir. M

116 Oilaviy munosabatlar: tushunchasi, turlari, o'ziga xosligi.

117.Oilaning tarkibiy va rolli o'zaro ta'sirining buzilishi.

118.Oilaning rol tuzilishi, oilaviy rollarni tasniflashga yondashuvlar. Satir tarifida oila azolarining muayyan rollar doirasida u yoki bu holatlarda ozligini namoyon etishi yoki ijrosi emas, balki, bu har bir oilaga xos bolgan ozaro munosabatlar xaritasidir. Masalan, biror oilaga yordam bermoqchi bolgan terapevtga ayni shu xarita kerak, chunki u real azolarning real ozaro munosabatlarini boshqachasiga tasavvur etishi mushkul. Bu xaritaga ayni shu oila azolaridan tashqari, ularning yaqinlarining tasiri ham kiradi. Masalan, agar erkak kishi oilada qandaydir ajrab qolgan bolib, xotini va farzandlari bilan yashagan taqdirda ham uning xotiniga bolgan real munosabatlariga boshqa uyda yashaydigan onasining tasiri bolsa, demak, oilaviy munosabatlar xaritasida qaynonaning tasiri ham albatta nazarda tutilishi shart. Yoki birinchi nikohidan ajralgan ayol sobiq erining farzandi bilan birga yashayotganligi bois, hamisha uni eslab turishi, bolasining istagiga kora, sobiq eri bilan korishib turishi, hattoki, moliyaviy jihatdan unga tobe ham bolishi mumkin. Bu, tabiiy, ayni paytda real oilaviy munosabatlarga tasir etmay qolmaydi.

119.Oilaga funktsional yondashuv

.
120.Asosiy oilaviy hodisalar: qisqacha tavsif.

121.Jozibadorlik: omillar; sabablari, shakllanish bosqichlari. yangi tanishlarning bir-birlariga noverbal belgilar orqali qiziqishi borligini bildirish. Bu davrda sheriklar dilidagi istak va xohishlarini yangi tanishgan odamida mavjudligini tahlil etadi. Bunga odatda asosan odamdagi aql-zakovat, samimiyat, qoli ochiqlik, yumor hissi, ishonchlilik, dadillik, qizlardagi ibo kabi sifatlar sababchi boladi. Bu sifatlar hammaga yoqadigan sifatlar bolgani uchun ham yangi tanishlar ozlarida aynan sherigiga yoqadigan shu sifatlarni namoyon etishga intiladilar rom bolib qolish. Bu bosqichda tanishib ulgurgan yoshlar davomli uchrashuvlar natijasida bir-birlaridagi ijobiy sifatlarni anglab, bir-birlariga konika boshlaydi. Faqat e'tibor ijobiy, yaxshi sifatlarga qaratilgani bois sheriklar adashishlari ham mumkin, qolaversa, yangi tanishlar ozlarini biroz sun'iy tutib, asl qiyofalarini ataylab niqoblashga ham uringanliklari uchun mabodo salbiy sifatlar ham namoyon bolib qolgan taqdirda ayrimlar ajrashib ketadilar, ayrimlar esa uchrashuvlarni davom ettiraveradilar.

122.Psixologiya, falsafadagi sevgi nazariyalari.
Psixologik manbalarda sevgiga asoslangan munosabatlarning bir qator turlari va tipologiyasi keltirilgan. Biz bu orinda J. Lining 6 tipli munosabatlar nazariyasini keltirishni joiz deb bildik. Ularning dastlabkisi Eros, bu romantizm va hissiyy mayllarga asoslangan muhabbat bolib, undan kozlangan asosiy maqsad sevgilisining visoliga erishish va u bilan yaqin, jinsiy munosabatda bolishdir. Mania bir tomonning ikkinchi tomon mehri va muhabbatiga erishishi uchun hamisha xavotir va intiqlik bilan bogliq bolgan talabchan, intiq hissiyotidir. Ludis oziga qaratilgan, xudbinlarcha muhabbat, bunda sevgiga erishmoqchi bolgan shaxs nima qilib bolsa ham suyuklisining visoliga erishmoqni kozlaydi. Storge dostona, mustahkam va samimiy hisga asoslangan bir-biriga yaqin, anchadan buyon tanish bolgan odamlar ortasidagi sevgi. Agape biror ob'ektga nisbatan intiqlik, sabr-qanoat bilan boshdan kechirilayotgan ilohiy sevgidir. Nihoyat, Pragma faqat shu inson bilan yashagandagina hayotdagi barcha maqsad-muddaolariga erishish mumkinligini anglagan, hayotiy, aniq moljalli, shaxsiy xudbinlikdan xoli bolgan toza sevgidir (E.Xetf
123.Nikoh sherigini tanlash motivlarNikoh motivlarining xususiyatlari. Nikoh oldi omillaridan yana biri shu nikoh qurilishiga asos bolgan nikoh motivlaridir. «Motiv» iborasi psixologiyada ma'lum bir xulq, faoliyatning yuzaga kelishiga asos bolgan kuch, turtki, manba, asosni bildiradi. Xosh, oilalar qanday motivlar tufayli yuzaga kelishi mumkin? Psixologik adabiyotlarda bir necha onlab nikoh motivlari farqlanadi. Lekin ular umumlashtirgan holda uchta klassifikasiyaga farqlanadi. Bular:
sevgi tufayli oila qurish, ya'ni yoshlar oila qurishdan avval bir-birlarini sevib, ma'lum bir muddat sevib-sevilib yurganlaridan song shu ozaro sevgining mahsuli sifatida bir-birlarining visoliga toy qilib, oila qurib yetishadilar.
moddiy yoki ozga manfaatdorlik tufayli oila qurish. Bunda yoshlar oila qurar ekanlar nimanidir hisobga olgan holda, ma'lum bir maqsadni kozlab oila qurishlari mumkin, masalan, boylikni, mansabni, moddiy yoki ijtimoiy manfaatdorlikni kozlagan holda: «Agar shu yigitga turmushga chiqsam, boy-badavlat yashayman» yoki «Shu qizga uylansam, uning ota-onasi yordamida ma'lum bir mansab, mavqega erishaman», degan fikrlar asosida ozining ijtimoiy-iqtisodiy ahvolidan qutulish, «yolgizlikdan qutulish» va boshqalar. Shu kabi hisobga olinadigan narsalarni koplab sanab otish mumkin.
Nikoh motivlari klassifikatsiyasidan yana biri - stereotip boyicha oila qurish deb ataladi. Bu toifa yoshlarda oldingi motivlarning ikkalasi ham kuzatilmasligi mumkin. Ular oila qurar ekanlar, stereotiplarga qaraydilar. Bunday yoshlardan nima uchun oila qurganliklari soralsa, odatda «Hamma tengdoshlarim uylanayotgandi, men ham uylandim!» yoki «Hamma dugonalarim turmushga chiqishayotgandi, men ham turmushga chiqdim!» qabilida javob beradilar.
Xosh, shu sanab otilgan uchala mi

124.Nikohga tayyorlik muammosi.Nikox oldi omillari u yoki bu nikoxning yuzaga kelishiga asos bolgan koplab ijtimoiy, iqtisodiy, biologik, fiziologik, manaviy, axloqiy va bugungi kunimiz uchun eng muxim xisoblangan psixologik omillarni ozida mujasamlashtirgan, kop qirrali omillar kompleksidan iborat bolib, oila qurayotgan yoshlarning ozlari qurayotgan birgalikdagi turmushga qay darajada yetilganliklarini bnlgilab beradi. Bu yerda eng muximi shu yoshlarning oilaviy xayotga, er-xotin bolib yashash talablariga qay darajada javob bera olishligi nazarda tutiladi.

Shuningdek, nikox oldi omillari qatoriga shu oila qurayotgan yoshlarning: oilaviy xayotga yetukligi: ularning oila qurish motivalari: ularning oila qurishguniga qadar bir-birlarini tanishlik muddati (qancha vaqt bir-birini yaxshi bilish) shartlari va sharoitlari: ularni ozlarining bolgusi oilaviy xayotlari haqidagi tasavvurlari kabilarni kiritish mumkin. Albatta, bu omillarning xar biri turli yoshlarda turlicha xarakterda bolishi mumkin, shu bilan birga ularning xar biri oz navbatida yana bir necha turlarga farqlanadi.
Nikoxga yetuklik tushunchasi ota murakkab va nisbiy tushunchadir. Chunki odam doimo rivojlanib, takomillashib boruvchi, kasb-xunar faoliyatida yoki manaviy va axloqiy rivojlanishida muntazam yangidan-yangi choqqilarga erishib boruvchi mavjudotdir. Agar insonni u yoki bu faoliyatiga tola yetuklik xususida gapiradigan bolinsa, demak bu uning malum bir chegaraga erishgani va undan ortiq rivojlanish mumkin emasligini bildirdi. Shuning uchun xam odamning nikoxga yoki biron-bir faoliyatiga yetukligi haqida gapirilganda yetuklik tushunchasi tom manoda orinli bola olmaydi. Shuning uchun xam kishining yetukligi, ayniqsa, nikoxga, oilaviy xayotga yetukligimasalasida fikr yuritilganda bu tushunchadan malum bir umumqabul qilingan andoza, ortacha meyor, malum bir shartli olchov birligi, korsatkichlar va shu kabilar sifatidagina foydalaniladi.

125.O'g'il va qizlarning nikoh to'g'risida etarli g'oyalarini shakllantirish.Nikoh oldi omillari qatoriga shu oila qurayotgan yoshlarning: oilaviy hayotga yetukligi: ularning oila qurish motivlari: ularning oila qurishgunlariga qadar bir-birlarini tanish muddati (qancha vaqt bir-birini tanishi) shartlari va sharoitlari: ularning ozlarining bolgusi oilaviy hayotlari haqidagi tasavvurlari kabilarni kiritish mumkin. Albatta, bu omillarning har bir turli yoshlarda turlicha xarakterda bolishi mumkin, shu bilan birga ularning har biri oz navbatida yana bir necha turlarga farqlanadi.

Masalan, nikohga yetuklik deyilganda oila quruvchi yoshlarning: jismoniy (fiziologik), jinsiy, huquqiy, iqtisodiy, manaviy-axloqiy, psixologik kabi yetuklik jihatlarini farqlash mumkin. Bularning orasida huquqiy, jinsiy yetuklik korsatkichlari yetarlicha aniq alomatlarga, belgilarga ega bolgan va bular haqida tegishli huquqiy, tibbiy, psixologik adabiyollarda koplab malumotlar berilgan jihatlar bolsa, iqtisodiy, manaviy-axloqiy, psixologik jihatlar bir oz murakkabroq, qatiy bir korsatkich, chegaraga ega emasligi bilan xarakterla

126.Konflikt tushunchasi

127.Oilaviy nizolarning tasnifi

Konstruktiv (biriktiruvchi) va destruktiv (ajratuvchi) nizolar.
Har qanday oilada er-xotinning ozaro munosabatlarida nizoli vaziyatlarning yuzaga kelishi muqarrar. Lekin shu nizolarning xarakteri, ularning oqibatlariga kora turli oilalar va ulardagi oilaviy munosabatlar bir-birlaridan farqlanadi. Shunday ekan, biz dastavval, muvaffaqiyatli va muvaffaqiyatsiz oilalarda roy beradigan nizolarni korib chiqaylik. Muvaffaqiyatli oilalardagi nizolar biriktiruvchi va muvaffaqiyatsiz oilalardagi nizolar esa ajratuvchi xarakterga ega. Shuning uchun ham psixologik adabiyotlarda nizolar shartli ravishda «konstruktiv» («biriktiruvchi») va «destruktiv» («ajratuvchi») nizolarga farqlanadi. Ular, ozlarining yuzaga kelishiga asos bolgan muammolar, bu muammolarning hal etilishi, kechishi, ishtirokchilari, oqibatlari va boshqalarning xarakteriga kora bir-birlaridan farqlanadi.
Biriktiruvchi nizolarning yuzaga kelishiga asos bolgan muammolar va ularning hal qilinishi ham erning, ham xotinning, butun oilaning manfaatlariga qaratilgan boladi. Agar ular hal etilsa buning oqibatida oilaning umumiy manfaatlariga oid muammolar oz yechimni topadi. Bunday nizolarga oilada-gi tartib, intizom, ozodalik, oila byudjetini yuritish, saranjomlik, tejamkorlik, isrofgarchilikka yol qoymaslik, bola tarbiyasi va boshqa shu kabi toifadagi nizolar misol bola oladi. Ular asosan er-xotin ortasidagina yuzaga keladi, ularning ishtirokchilari ham faqat er-xotinlarning ozlarigina hisoblanadilar.

128.Oilaviy nizolarda turmush o'rtoqlarning xatti-harakatlari.

129.Nukleral oilasi.Yadro oilasi zamonaviy oilalar turiga ishora qiladi, chunki yadroli oila sharoitida ota-onalar va bolalar katta avlodning hayotida doimiy ishtirokisiz birga yashaydilar. Nikoh munosabatlarining bu shakli qadimgi davrlardan beri patriarxal oila hamjamiyatining, bundan keyin esa katta oilaning parchalanishi jarayonining natijasi hisoblanadi. Statistik va etnografik ma'lumotlar bizni 18-asr oxiridan boshlab ishontirmoqda. kichik oila Rossiya imperiyasining etnik hududida asosiy oila bo'lib, u ma'lum mintaqaviy xususiyatlarga, xususan, nisbatan odatiy huquqiy qoidalarga, oila ichidagi hayot an'analariga ega edi. Lekin uning asosiy belgilovchi xususiyatlari umumiydir. U mustaqil va ajralmas iqtisodiy birlik vazifasini bajaradi, u asosan ikki avloddan iborat - u turmush o'rtoqlar va ularning turmushga chiqmagan bolalaridan iborat, alohida xo'jalik yuritadi, o'ziga xos ishlab chiqarish vositalariga (yer, inventar), o'z uy-joyi, kommunal xonalari, uy-joy mulkdorlari va boshqalar, va boshqalar. Ilgari kichik oilaning o'rtacha soni etti-sakkiz kishi edi. Biroq, uning evolyutsiyasi tarkibida pasayish tendentsiyasi mavjud. Shunday qilib, Chernigov viloyatining materiallariga ko'ra, dehqon oilalari a'zolarining soni o'rtacha 1879 kishidan besh-olti kishini tashkil etdi. 1897 yildagi Butunrossiya aholini ro'yxatga olish ma'lumotlariga ko'ra, oilalardagi o'rtacha odamlar soni:

130.Nukleral oilasining navlari
131.Nukleral oilasining paydo bo'lishi va ommalashishi
132.Nukleral oilasining xususiyatlari.
133.Nuklear oilaning vazifalari.
134.Nukleral oilasining vazifalari.

135.Nukleral oilasining avtonomiyasi.Oila qon-qarindoshlik, qarindoshchilik (nikoh orqali) yoki birga istiqomat qilish orqali bogʻlangan odamlardan iborat ijtimoiy guruhdir. Koʻp jamiyatlarda oila bolalar ijtimoiylashuvi uchun asosiy institut vazifasini oʻtaydi. Antropologlar oilalarni matrilokal (ona va uning bolalari), er-xotin (bolalari boʻlsa, nuklear oila deyiladi) va qon-qarindosh (nuklear oila va qaynata-qaynana birga yashovchi) tiplarga ajratishadi.

136.Nukleral oilasining afzalliklari va kamchiliklari.
137.Oila tuzilishi
.Oilalar tuzulishiga kora bir necha turlarga bolinishi, toliqligiga kora, bogimlar soniga kora, bolalr soniga kora, er-xotinning ijtimoiy kelib chiqishiga kora, er-xotinning malumoti saviyasiga kora, oilaning yoshiga kora, qudalarning ijtimoiy-iqtisodiy mosligiga kora, regional jihatiga kora, nikohdan qoniqganlik saviyasiga kora, oilada er yoki xotin etakchiligiga kora, oilada , er-xotin munosabatlariga kora, er-xotin millatiga (Baynalminal) kora va boshqalar.
138.Oila dinamikasi
139.Oilaning tarbiyaviy vazifasi
Bolalarning aqliy, jismoniy, axloqiy, estetik tarbiyasiga oilada asos solinadi. Oila inson deb ataluvchi binoning faqat poydevorini qoyish bilan cheklanmasdan, balki uning songgi gishti qoyilguncha javobgardir. Ota-ona sanatkor, bola sanat asari, tarbiya jarayoni esa sanatning ozidir. Mustaqillikka erishganimizdan song milliy qadriyatlarimizning tiklanishi va xalqimiz azaldan ezozlab kelayotgan milliy urf-odatlarimiz, ananalarimiz (bola tarbiyasida ota-onadan tashqari, buvi-buva, qarindosh-urug, mahallaning ham tasiri) bu borada katta ahamiyatga ega. Jamiyatning komil fuqarosi)ni shakllantirish, tarbiyalash hozirgi zamon oilasining muhim funksiyasi darajasiga kiradi. Chunki shaxsning ijtimoiylashuvi dastavval oilada amalga oshadi. Oiladagi tarbiya orqali shaxsga matum bir siyosiy-goyaviy dunyoqarash, axloqiy meyorlar va xulq namunalari, jismoniy sifatlar singdiriladi.
140.Oilaning iqtisodiy va maishiy funktsiyas

Оиланинг иқтисодий функцияси унинг асосий функцияларидан бири ҳисобланади. Оила иқтисоди, бюджети, даромадини режали сарфлаш, кундалик ҳаражатга, зарур буюмларга пул ажратиш, бир неча йилдан сўнг олинадиган нарсаларга маблағ йиғиш, тежамли рўзғор юритиш эр-хотиннинг катта тажриба, малакага эга бўлишига боғлиқ. Шунингдек, оилада ўсаётган фарзанд ҳам мана шу малака ва кўникмаларга эга бўлиб бориши зарурлигини унутмаган ҳолда ўғил-қизга иқтисодий масалаларни ҳал этишни ўргата бориш лозим. Кейинги йилларда рўзғорда юзага келаётган иқтисодий муаммолар оиладаги шахслараро муносабатларга салбий таъсир этиши билан биргаликда фарзандлар билим савиясининг пасайишига ҳам олиб келмоқда. Бундай нохуш ҳолатларнинг олдини олиш мақсадида моддий қийинчиликлар туфайли ҳосил бўладиган муаммоларни бартараф этишда одамларга психологик ёрдам кўрсатиш лозим. Оилада хўжалик юмушларини юритиш, рўзғорнинг йўлга қўйилиши, оилада моддий неъматлар ишлаб чиқариш, фермер хўжалиги, шахсий ишлаб чиқариш кабилар унинг жамият олдидаги иқтисодий функцияси ва аҳамиятини тобора орттираверади.

141Oilaning hissiy funktsiyasiPsixologik tadqiqotlarda takidlanishicha, turli ijtimoiy orientatsiyalar, ustanovkalar, hissiy madaniyat, odamning axloqiy, manaviy va psixologik salomatligi oiladagi ozaro, ichki mulokot xarakteri, oiladagi katta azolarning muloqotda psixologik ustanovkalarni namoyon qilishlari, oiladagi axloqiy-psixologik iqlimga togridan-togri bogliqdir.

Oilaning hissiy-emotsional funksiyasi bu uning oz azolari ortasida muayyan iliq munosabatlarni saqlash, ular ortasida mehr-oqibat, ozaro gamxorlik, bir-birini qollab-quvvatlash, sevish, sevilish kabi qobiliyatini namoyon etishidir. Bu oila uchun juda muhim bolib, insonning ruhiy salomatligi aynan shu vazifani qanday bajarayotganligiga bogliqdir. Oilaning manaviy-psixologik muhiti soglom deganda, aslida ana shu azolar ortasidagi iliqlik, samimiyat, ozaro bagrikenglikning mavjudligi, mehr-oqibat kabi insoniy hissiyotlarning ijobiyligi tushuniladi.
142.Ma'naviy (madaniy) aloqa funktsiyasi
Manaviy muloqotni taminlash funksiyasi odamning oz nasl-nasabi, manaviy-madaniy ananalari bolishiga intilishidan kelib chiqadi, har bir shaxs ozini kimning avlodi, qanday ananalarning vorisi ekanligidan cheksiz faxrlanadi, u qanday oila bolishidan qatiy nazar, albatta, oz azolarini muayyan yaxshi urf-odatlar, muomala maromlari doirasida birlashtirishga qodir bolgandagina mustahkam va baxtiyor boladi. YAngi tugilgan farzand teta-poya qilib yura boshlagan onlardanoq oilaning kattalari uni erkalatishlar orqali shirin muomalaga orgatadi, kattalarga xurmat, kichiklarka gamxorlik, izzat tushunchalari xam oilada tarbiyalanadi. SHu funksiyani ado eta olmagan oilada hamisha kongilxiraliklar, janjal, ziddiyatlar bolishi ehtimoli kattadi
143.Birlamchi ijtimoiy nazorat funktsiyasibirlamchi ijtimoiy nazoratni, oilada ustunlik va obroni amalga oshirishni oz ichiga oladi. Bunda kattalar tomonidan yosh avlodni nazorat qilish va ularni moddiy hamda manaviy tomondan qollab-quvvatlash nazarda tutiladi. Otgan zamonlarda oilaning boshqarish funksiyasi malum darajada rasmiy tarzda belgilab ham qoyilgan. Unga kora, oilada kim oila boshligi bolishi, uning obrosi va ustunligi qayd etilgan va oilaning shu azosi (asosan ota) butun umri davomida oz farzandlari va oila azolari hatti-harakati, xulqi uchun javobgar bolgan. Ota-onasiga boysunmaganlarni jazolash hollari ham nazarda tutilgan.
Hozirgi zamon egalitar oilalarida esa oilaning boshqaruv funksiyasi, asosan axloqiy meyorlar, oila azolarining shaxsiy obrosi va birinchi navbatda ota-onalarning bolalarga nisbatan bolgan munosabatlaridagi obrosi kabilar yordamida amalga oshiriladi. SHunga kora, bazi oilalarda oilani boshqarish, unga boshchilik qilish oila azolarining qiziqish va imkoniyatlarini hisobga olgan holda amalga oshirilsa, bazi oilalarda (er-xotinning alohida-alohida) liderlikka intilishi natijasida oilaviy nizolarning ortib borishi, bolalarning har tomonlama etibordan chetda qolishi, natijada jinoyatchilik kochasiga kirib ketishi kabilar kuzatiladi. Bazi oilalarda ayol liderligining mavjudligi ogil bola shaxsida ayollarga xos xususiyatlarning kopayib borishiga olib kelishi mumkin.

144.Jinsiy-erotik funktsiya

Jinsiy-hirsiy muloqot funksiyasi er va xotin ortasidagi ikkalasigagina taalluqli bolgan seksual ehtiyojlarni qondirish, shu orqali avlodlar bardavomligini taminlashga xizmat qiladi. Ushbu funksiyaning bajarilishi er-xotin munosabatlariga bevosita tasir qiladi, ularning bir-birlariga vafo-sadoqatda bolishlarini, salomatliklari va togri turmush tarzini barqaror etishlariga xizmat qiladi.
Oilaning muhim bolgan funksiyalaridan yana biri bu uning reproduktiv (jamiyatning biologik uzluksizligini taminlash, bolalarni dunyoga keltirish) funksiyasidir. Bu funksiyaning asosiy mohiyati inson turini davom ettirishdan iboratdir. Oila faqatgina yangi avlodni dunyoga keltiribgina qolmasdan, ularni insoniyat paydo bolgan davrdan boshlab yashab kelayotgan ilmiy va madaniy yutuqlari bilan tanishtirish, ularning salomatligini saqlab turishdan ham iboratdir. Tabiatan berilgan avlod qoldirish instinkti odamda farzand korishga, ularni ostirishga va tarbiyalashga bolgan ehtiyojga aylanadi. Bu ehtiyojlarni qondirmasdan turib, kishi odatda, ozini baxtiyor his kila olmaydi. SHuningdek, er-xotinda farzand tugilishi bilan bogliq holda butunlay yangi hissiyotlar:
ayolda onalik, erkakda otalik hissi paydo boladi. Farzand er-xotin munosabatlarini yanada mustahkamlovchi asosiy omil hamdir.

145.Oila funktsiyalarining buzilishiAmerika Qoshma Shtatlarida sorov davrida 266 ta oilaviy muammolar boyicha shugullanadigan maslahatchilar organib korilganda, ularning qayd etishicha, ularga yordam sorab murojaat qilgan har 10 ta oilaning 9 tasida ozaro munosabatlarda qiyinchiliklar sodir bolayotganligini tasdiqlay-dilar. Mazkur qiyinchiliklardan:

- kommunikativ qiyinchiliklar - 86,6% ni,
-bolalar va ularning tarbiyasi bilan bogliq - 45,7% ni,
-jinsiy muammolar - 43,7% ni,
-moliyaviy muammolar - 37% ni,
-madaniy muammolar - 37,6% ni,
-tugishganlar bilan munosabat - 28,4% ni,
-er-xotin ortasidagi ishonchsizlik - 26,6% ni,
-xojalik ishlari - 16,7% ni,
-jismoniy haqoratlash - 15,6% ni va boshqa muammolarni tashkil etadi.
Xuddi shunday holatni, yani er-xotin ortasidagi ozaro munosabatlar madaniyatini amerikalik tadqiqotchilar V.Metyuza va K.Mixanovichlar olib borgan real oila hayotini organish natijalari ham tasdiqlaydi. Ular baxtli va baxtsiz oilalar (shartli ravishda) orasidagi ondan ortiq zarur farqlarni korsatib otganlar

146 Oila tuzilishining buzilishi

Kopchilik psixologlarning fikriga kora, oilaviy baxt bolishi uchun nizoli oilalarda yetarlicha psixologik shart-sharoitlar majmuasi mavjud emas (oilada ijobiy barqaror psixologik muhitni taminlaydigan er-xotin munosabatlariga xos sifat va fazilatlar yetarli shakllanmaganligidan dalolat beradi). Ularning fikricha, oilada yetarli psixologik shart-sharoitlar kompleksini:
1.Normal (dostona) ziddiyatsiz munosabat.
2.Ishonch va empatiya.
3.Bir-birini tushunish.
4.Normal (intim) jinsiy hayot.
5.Uy-joyning bolishi tashkil etadi.
Rossiyada otgan asrning 80-90- yillarida oila muammolari bilan shugullangan psixolog olimlar (S.V. Kovalyov, N.N. Obozev) ning bahosiga kora, baxtsiz oilalarni uch toifaga kiritish mumkin. Ular shartli ravishda: janjalli, inqirozli, muammoli oila toifalariga bolinadilar.

147.Turli darajadagi oilaviy inqirozning simptomatik namoyon bo'lishi.

Ibn Sino "kitob ush-shifo" asarida oila inqirozi va buzilishiga sabab boladigan omillarni ham korsatib otgan.
Bularga:
1.Agarda er va xotinlikdan dunyoga farzand kelmagan bolsa.
2.Agarda xotin eriga hiyonat qilib, uning etiborini pasaytirsa.
3.Xotin kishi tarbiyasiz bolsa-yu, tarbiya olishni istamasa.
4.Er va xotin bir-birlariga yoqmaydigan xarakterli bolsa.
148.V. satirga ko'ra oilaviy inqirozlar.Munosabatlarni samimiyligiga va turmushning buzilishiga V.Satirning fikriga quyidagi qorquvlar sabab boladi:
1. Men hato qilib qoyishim mumkin.
2. Kimgadir qiligim yoqmasligi mumkin.
3. Kimdir ustimdan kuladi.
4. Kimdir meni maqtanchoq deb oylaydi.
5. U meni yomon deb oylaydi.
6. Biror-bir aybim borligini bilib qolishadi.
7. U meni tashlab ketadi.
Ammo, kimki bu fikrlarni ozidan chetlasa, erkin tutsa va oz ustidan kulishidan qorqmasa, munosabatlar osonlashadi.
Inson turmush qurishdan oldin bu hayotda ozining dunyoqarashiga ega boladi. U ozi uchun aziz va qimmatli narsalarni belgilab qoyadi, shuning uchun oz yonida tushunadigan, uning gururiga tegmaydigan dunyoqarashi ustidan kulmaydigan, tana qilmaydigan kopincha chqin bir inson bolishini istaydi.
U boshqa oziga yaqin insondan uni dunyoqarash, gururini, hayotdagi ornini, hurmat qilishini xohlaydi. Faqat shunday insongina turmush ortogi bila olishi va shundagina mustahkam oila qurishi mumkin.
149.Oilaviy inqirozning xususiyatlari
Respublika Oila ilmiy-amaliy markazi tomonidan nikoh ajrimlarining sabablari organilganda, aksariyat holatlarda bu birinchi orinda er-xotinlarning ozaro kelishmovchiliklari, fel-atvorning bir-biriga mos kelmasliklari, rashk, xiyonat, kelin bilan qaynona va boshqa yaqin qarindoshlarning chiqishmasliklari, erkakning zararli odatlarga berilib ketishi (ichkilikka, giyohvand moddalarga va shu kabi), moddiy qiyinchiliklar (asosan erning ishlamasligi, mustaqil oilani boshqara olmasligi), qudalarning toydan keyin ozaro kelishmay qolishlari, erning daraksiz ketib qolishi kabilar qayd etiladi. Poytaxt boyicha ajrimlar sabablari organilganda, iqtisodiy qiyinchiliklar tufayli oilaning buzilishi eng oxirgi orinda qayd etiladi, chunki aksariyat oziga toq, boy-badavlat oilalarda yoshlar asosan uch sabab tufayli ajrishib ketmoqda: rashk va xiyonat, kelin-qaynona munosabatlaridagi kelishmovchilik va turmush sharoitidagi noqulayliklar. Umuman olganda, nikoh ajrimlarining bosh omili yoshlarni manaviy jihatdan turmush qurishga tayyor emasliklaridir.

150.Normativ oilaviy inqirozlarning tasnifi.

Hayotda asosli ajralishlar ham mavjud:
Tomonlardan birining ruhiy kasallikka chalinishi.
Spirtli ichimlikka mukkasidan ketishi, jinoyatchiga aylanishi.
Lekin bu ajralishning umumiy belgisi emas. Malumki, aksariyat holllarda ajralishga yosh er-xotinda masuliyat hissini yoqligi, nikohdan otish va oila qurishga yengiltaklik bilan jiddiy qaramaslik, oilaviy hayotga tayyor emaslik, turmush qiyinchiliklariga bardosh bera olmaslik kabilar sabab bolmoqda. Kop ajralishlar ota-onalarning yosh oila ishlariga aralashuvi bilan ham sodir bolmoqda. Kop ajralishlar ota-onalarning yosh oila ishlariga aralashuvi bilan ham sodir bolmoqda. G.I. Saregorodsev va N.I. Gubanov (1982) malumotlariga kora ajralishlarning eng katta qismini 30-34 yoshlilar, yani oilaviy hayotning 7-1 yillariga togri keladi. Ammo, bu malumotni chuqurroq tahlil qilganda, bunday oilalarda dastlabki 5 yil ichida psxologik ajrim yuzaga kelib 7-10 yillarda qonun bilan rasmiylashtirilishini koramiz. Demak, oila uchun eng xavfli payt nikohning dastlabki 5 yilidir. Bu fikrni Yangi uylanganga yetti yil yaqin borma degan ozbek xalq maqoli ham tasdiqlaydi.