1 O`qish darslarida qo`llaniladigan metod va usullar 2

Ongli o`qish. Ongli o`qish yaxshi o`qishning asosiy sifati hisoblanadi. Ongli o`qilgan matnning aniq mazmunini, asarning g`oyaviy yo`nalishini, obrazlarini va badiiy vositalarining rolini tushunib o`qish, shuningdek, asarda tasvirlangan voqea-hodisalarga o`z munosabatini ifodalay olishdr. Ongli o`qish o`z navbatida, o`quvchilarning zarur hayotiy tajribasiga, so`zning leksik ma`nosini, gapda so`zlarning bog`lanishini tushunishga va bir qator metodik shartlarga bog`liq. Hozirda ongli o`qish atamasi adabiyotlarda va maktab tajribasida ikki ma`noda: birinchidan, o`qish jarayonini egallashga nisbatan o`qish texnikasi ma`nosida, ikkinchidan, keng ma`nodagi o`qishga nisbatan o`qish sifatlaridan biri ma`nosida qo`llanadi.
Matnni ongli o`qish uchun o`quvchilar o`qish sifatlaridan to`g`ri, me`yorida o`qishni egallagan bo`lishlari va o`qish jarayonida qiynalmasligi talab etiladi. O`quvchilar matnni ongli o`qishlari uchun matn mazmuni va badiiy vositalari jihatidan tahlil qilinadi.
Ongli o`qishning muhim sharti asar qurilishi va mazmunini tushunish hisoblanadi. O`qituvchi ongli o`qishni matnni ifodali o`qishga (agar ovoz chiqarib o`qilsa) va asar mazmuni yuzasidan berilgan savollarga javobning to`g`riligiga qarab baholaydi. Ongli o`qish va ifodali o`qish bir-birini taqozo qiladi, ammo bir-biriga aynan o`xshamaydi.

Ifodali o`qish intonatsiya – ohang yordamida asarning g`oyasi va jozibasini to`g`ri, aniq, yozuvchi niyatiga mos ravishda ifodalay bilishdir. ”Ifodali o`qish adabiyotni konkret va ko`rgazmali o`qitishning dastlabki va asosiy formasidir”, deb ta`kidlaydi metodist olima M.A.Ribnikova.1 Demak, ”Ifodali o`qishning asarning mazmunini va emotsionalligini intonatsiya orqali o`quvchilarga ko`rgazmali qilib ko`rsatishdir. Ifodali o`qishning asosiy tamoyili o`qiladigan asar g`oyasi va badiiy qimmatini chuqur tushuntirishdir”2.
Ohang og`zaki nutqning birgalikda harakat qiluvchi elementlari: urg`u, nutq tempi va ritmi, pauza, ovozning past-balandligining yig`indisidir. Bu elementlar bir-biriga ta`sir etadi va hammasi birgalikda asarning mazmunini, g`oyasini, qahramonlarning turli kayfiyatini, ichki kechinmalarini ifodalaydi.
O`quvchilar ifodali nutq asoslarini egallashlari uchun muhim shartlar quyidagilardan iborat:
1.Nutq jarayonidan nafasni to`g`ri olish va to`g`ri taqsimlay bilish.

2. Har bir tovushning to`g`ri artikulyatsiyasi va aniq diktsiya (burro gapirish) malakasini egallash.

   
   

3. Adabiy talaffuz me`yorlarini egallash.

   
   

Bu shartlar faqat ifodali o`qishgagina emas, balki ifodali nutqqa, ya`ni hikoya qilishga ham taalluqlidir. O`quvchining har qanday og`zaki hikoyasi ifodali bo`lishi zarur.

Ifodali o`qishning asosiy vositalaridan biri ovozdir. Ovoz nafas bilan uzviy bog`lanadi. Shuning uchun o`qituvchi bolalarning ifodali nutqi ustida ishlashni talaffuz qilayotganda o`z nafasini boshqara olish va ovozdan to`g`ri foydalanishga o`rgatishdan boshlaydi. Ovoz kuchi baland-pastlik, uzun-qisqalik, tezlik (temp), yoqimli-yoqimsizlik xususiyatlari bilan xarakterlanadi. O`quvchilar matn mazmuniga qarab, baland yoki past ovozda o`qish(gapirish)ga, nutqda tez, o`rtacha yoki sekin tempni tanlashga, biror tuyg`uni ifodalashga o`rganadilar. Ifodali o`qishga o`rgatishda o`quvchilar pauza va logik urg`u bilan ham tanishtiriladi.
Ifodali o`qishga tayyorlanish shartli ravishda uch bosqichga bo`linadi:
1.Asarning aniq mazmunini tushunish, unda qatnashgan shaxslarning xatti-harakatini tahlil qilish, asarning g`oyasini belgilash, ya`ni asarning g`oyaviy mavzuviy asosini, uning obrazlarini badiiy vositalari bilan yaxlit holda tushunish.

2. Matnning qayerida pauza qilishni, mantiqiy urg`uning o`rnini, o`qish tempini belgilab olish.

   
   

3. O`qishni mashq qilish. Avtor fikrini, uning tasvirlangan voqea-hodisalarga va qatnashuvchi shaxslarga munosabatini ovoz bilan bera olish uchun matnni qayta o`qish.

   
   

Asarning mazmuni va g`oyaviy yo`nalishini tahlil qilish ifodali o`qishga o`rgatish bilan bog`lab olib boriladi. Ifodali o`qishga o`rgatishda matn mazmunini tushunish, muallif hikoya qilgan voqealarga o`z munosabatini bildirish asosiy vazifa hisoblanadi. O`quvchilarda ifodali o`qish malakasini shakllantirish uchun asarni o`qituvchining ifodali o`qishi muhim ahamiyatga ega.