1. Orfoepiya təliminin nəqsəd və vəzifələri

Üzündənköçürmə yazılar. Üzündənköçürmə yazıların aparılması I sinifdən başlanır və növbəti illərdə də (II-IV siniflər) istifadə olunur. Üzündənköçürmə yazıların aparılması üçün heca, söz, cümlə və mətnlərdən istifadə edilir.
Üzündənköçürmə yazılara yaradıcılıqla yanaşmaq şagirdlərin daha səmərəli çalışmasına səbəb olur:

• 
  üzündənköçürmə üçün seçilmiş sözlərin səs-hərf təhlilinin verilməsi;
  
• 
  üzündənköçürmə prosesində çətin orfoqramların altından xətt çəkilməsi;
  
• 
  üzündənköçürmədə sözlərin hecalara ayrılması;
  
• 
  cümlədəki orfoqramları dəyişməklə üzündənköçürmə;
  
• 
  mətnin məzmununu dəyişməklə üzündənköçürmə;
  

Orfoqrafiya lüğətinin tərtibi. Orfoqrafiya qaydalarının şüurlu mənimsənilməsi üçün orfoqrafiya lüğətinin tərtibi çox böyük əhəmiyyətə malikdir. Ona görə də şagirdlərə xüsusi lüğət dəftəri düzəltməyi və öyrəndikləri sözlərin mənasını həmin dəftərə yazmağı öyrətmək lazımdır. Bu lüğətə qeyd olunan sözlər savadlı və düzgün yazılmalıdır ki, şagirdlərdə orfoqrafik vərdişlər yaransın.
Orfoqrafık təhlil. Orfoqrafık qaydaların öyrədilməsində orfoqrafik təhlilin mühüm əhəmiyyəti vardır. Orfoqrafık təhlildən həm xüsusi, həm də ümumi xarakterli orfoqramların öyrədilməsində istifadə etmək lazımdır. Birinci halda orfoqrafık təhlil orfoepik təhlillə paralel şəkildə aparılır. İkinci halda isə orfoepik təhlillə əlaqə nisbətən zəif olur. Orfoqrafık qaydanın öyrənilməsində iki mühüm mərhələ var:
1) qaydanın öyrənilməsi;
2) öyrənilən qaydaların müxtəlif çalışmalarla avtomatlaşdırılması.
53.Orfoqrafik biliklərin qiymətləndirilməsi metodikası

İmla şagirdlərin orfoqrafik və durğu işarələri savadını yoxlamağın əsas formalarından biridir.Imla üçün uzun əsasən rabitəli mətnlər seçilməsi məqsədəuyğundur. Mətnlər müasir ədəbi dilin normalarına uyğun olmalıdır. Lüğət üzrə yoxlama imlada yazılışı çətin sözləri şagirdlərin nə dərəcədə mənimsədikləri yoxlanılır. Müəyyən mövzu üzrə şagirdlərin hazırlıq səviyyəsini yoxlamaq məqsədi güdən imla mətninə həm həmin mövzuya aid,həm də əvvəllər keçilmiş orfoqram və punktoqramlar daxil edilir. Yarımilin və ilin sonunda aparılan yekunlaşdırıcı yoxlama imlalarda isə şagirdlərin hazırlıq səviyyələri keçilmiş bütün mövzular üzrə yoxlanılır. Yoxlama imlanın mətninə yeni öyrənilmiş orfoqramlar Yalnız o zaman daxil edilə bilər ki, onlara aid bacarıqlar azı 2-3 dərs bundan əvvəl möhkəmləndirilmiş olsun. İmla mətnlərində V sinifdə 5-dən, VI-VII siniflərdə 7-dən, VIII-IX siniflərdə 10-dan, X-XI siniflərdə isə 15-dən artıq olmayaraq yazılışı çətin sözün (şagirdlərin xüsusi olaraq öyrəndikləri) əhatə edilməsinə diqqət yetirilməlidir.İmlanı diktə edərkən orfoepik normalara ciddi riayət edilməlidir. İmla yoxlanılarkən bu qisimdən olan orfoqrafik və durğu işarələri səhvləri düzəldilməli, lakin qiymətləndirmədə hesaba alınmamalıdır:

1. 
   sətirdən-sətrə keçirilməsi ilə əlaqədar səhvlər(heca prinsipinin pozulması ilə bağlı səhvlər istisna edilməklə);
   
2. 
   Mürəkkəb adlarda böyük harfin yaziligi ila alaqadar sabvlar. 3) Matnda bir orfoqramın bir yerda düzgün, başqa yerda isa yanlış yazılması
   

3. 
   ila alaqədar səhvlər 4) Orab-fars və Avropa manjali xüsusi isimlarin yazılışında yol verilan sahvlər(masalan Şeyx Nasrullah -Şeyx Nasrulla, Iskandar-Isgandar və s.) 5) Bu və ya digər durgu işarəsinin avazina başqasının işlədilməsi ilə alaqadar
   

4. 
   sohvlar (masalan, əlavələrdə tire avazina, vergülün işladilmasi), 6) Bir-birini tamamlayan durğu işarələrindən birini buraxmaqla alaqadar səhvlər(məsələn, cümlənin ortasında gələn xitab va ya ara sözdə yalnız bir vergülün işlədilməsi, dırnaq işarələrindən birinin unudulması və s.).
   

5. 
   Eynicinsli (təkrar) vo eynitipli sahvləri də xarakterina görə bir-birindən fərqləndirmək lazımdır. Ogar buraxılan sahv eyni sözda təkrar xarakterini daşıyırsa, cynicinsli sohv hesab olunur.Eyni qaydaya müxtəlif sözlarda riayat edilməmişsə, belə səhvlər eynitipli sayılır. Masalan, da, da bağlayıcısı müxtəlif sözlərdən sonra bitişik yazılmışsa, yaxud q-nin g-ya keçmasi qaydasına müxtəlif sözlərdə riayət edilmamişsa, bunlar eynitipli sahvlar kimi hesaba alınır.3 eynitipli səhv bir səhv hesab olunur, bunların sayı 3-dən artıq olduqda isa sonrakıların har biri ayrıca bir sahv kimi hesaba alınır.
   

Qeyd: Yazılışı çətin sözlərdən bu və ya digərində 2 va daha artıq sahva yol verildikdə onlar bir səhv hesab olunur.

6. 
   Imlada şagirdin 5-dən artıq düzəlişi olduqda yazının qiymati bir bal aşağı salınır. 3 və daha artıq düzəlişi olan yazıya «5» qiymət verilmir.Imla yazılara bir qiymat verilir.
   

7. 
   «5» qiymət səhvsiz yazıya, eləcə də bir kobud olmayan orfoqrafik və ya durgu işarasi sohvi olan yazıya verilir.
   

8. 
   4 qiymat 2 orfoqrafik və 2 durğu işarəsi, yaxud 1 orfoqrafik 3 durğu işarəsi, yaxud takea 4 durğu işarəsi səhvi olan yazıya verilir. 3 qiymat 4 orfoqrafik va 4 durğu işarəsi, yaxud 3 orfoqrafik va 5 durğu işarasi, yaxud 2 orfoqrafik va 6 durğu işarasi, yaxud 1 orfoqrafik va 7 durğu işarəsi, yaxud da təkcə 8 durğu işarəsi sahvi olan yazıya verilir (V sinifda 5-6 orfoqrafik va 4 durğu işarəsi səhvi olan yazıya da «3» qiymət verilməsi mümkün. hesab edilir).
   

9. 
   62 qiymat 7-dak orfoqrafik va 7-dək durgu işarəsi, yaxud 6 orfoqrafik, 8 durğu işarəsi, yaxud 5 orfoqrafik va 9 durğu işarasi,yaxud da 4 orfoqrafik va 10 durğu işarəsi səhvi olan yazıya verilir. Sahvlərin sayı «2» qiymat üçün müəyyən edilmiş haddi keçdikda imla «1» balla qiymətləndirilir.
   

Sahvlərin miqdarı ilə əlaqədar variantlarda müəyyən həddi gözləmək vacib artlardan hesab olunur. Bu hadd orfoqrafik səhvlərin mümkün sayına görə edilir. Belə ki, 2 Orfoqrafik səhv «4» qiymat üçün, 4 orfoqrafik sahv (V sinifdə 5 orfoqrafik səhv) «3» qiymət üçün, 7 orfoqrafik səhv isə (2 qiymət mayyan üçün son hadd sayılır. Orfoqrafik səhvlər həmin haddi keçdikdə imlanın qiyməti dayişməlidir.Imladan və əlavə tapşırıqdan (fonetik, leksik, orfoqrafik, grammatik tapşırıqdan) ibarət kompleks yoxlama yazıya iki qiymət verilir. Yerine yetirilmiş əlavə tapşırığı qiymətləndirməkdə bir sıra məsələləri əsas tutmaq tövsiyə olunur:

Əgər tapşırıq bütünlükdə yerinə yetirilmişsə, ona «5» qiymət verilir.Əgər tapşırığın azı hissəsi düzgün yerinə yetirilmişsə, o, 4 ballaƏgər tapşırığın azı yarısı düzgün yerinə yetirilmişsə, ona «3» qiymət verilir. Tapşırığın yarıdan azı yerinə yetirilmədikdə isə o, «2» balla qiymətləndirilir. Tapşırığın heç bir tələbi yerinə yetirilmədikdə ona «I»qiymat verilir.Əlavə tapşırıq yerinə yetirilərkən buraxılan orfoqrafik və durğu işarələri səhvləri imlanın qiymətləndirilməsində nəzərə alınır Lüğət üzrə yoxlama imlanın qiymətləndirilməsində bu qaydaları əldə rəhbər tutmaq tövsiyə olunur:Heç bir səhvi olmayan bela imlaya «> qiymət verilir. Yalnız 1-2 səhvi olan imlaya «4» qiymət verilir.3-4 səhvi olan imlaya «3» qiymət verilir.7-dək səhvi olan imla «2» balla, səhvlərin sayı bundan artıq olduqda isə «