1. O’zbеkiston insoniyat sivilizatsiyasining qadimgi o’choqlaridan biri

26. Xorazmda Xorazmshoh-Anushtеginlar sulolasining o’rnatilishi. Mo’g’ullar istilosi arafasida Xorazmshohlar davlatidagi vaziyat. Xorazmshohlar davlati IX-X asrlarda tohiriy, safforiy va somoniylar qo'l ostida bo'lgan. X asr oxirlarida Xorazm iqtisodiy jihatdan yana tez rivojlana boshlagan. X asrning oxiriga borganda VIII asr boshlaridagi mavjud uchta shaharlaming soni o'ttiz ikkitaga yetgan. X-XI asrlarda Xorazm mintaqadagi yirik savdo markazlaridan biriga aylangan. Xorazm savdogarlari chorvadorlar hamda Itil (Volga) bo'yidagi Xazar va Bulg'or podsholiklari, Sharqiy Yevropaning slavyan aholisi bilan savdo-sotiq olib borganlar. Savdo aloqalarini kengayishida ayniqsa, Gurganch (Urganch) shahri muhim rol o'ynagan. Uning hokimi «Gurganch miri» nomi bilan ulug'langan. 995-yilda Gurganch miri Ma'mun ibn Muhammad Kat shahrini ishg'ol qilib, Xorazmning ikkala qismini birlashtirdi va Xorazmshoh unvoniga sazovor bo'ldi. Shu tariqa afrig'iylar sulolasi barham topib, Ma'muniylar hukmronligi boshlandi. Ko'hna Urganch Xorazmshohlar davlatining poytaxtiga aylandi. Qisqa davr ichida ma'muniylar Xo­razmshohlar davlatini ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy va madaniy jihatdan rivojlantirdilar. Mamlakat viloyat, shahar va qishloq (qal'a)larga ajratilib boshqarildi. Xorazmshoh davlatning oliy va mutlaq hokimi hisoblanardi. Uning tarkibida ziroat, savdo-tijorat, moliya, soliq, shahar va qishloqlarda osoyishtalikni saqlash, harbiy ishlar bilan shug'ullanadigan mahkamalar faoliyat ko'rsatgan. Davlatning eng yuqori lavozim-laridan biri vazirlik-xo'jayi buzruk unvoniga ega bo'lgan. U devonxona ishlariga mas'ul bo'lgan. Harbiy safarlar vaqtida hukmdor nomidan davlatni idora etgan. Ma'muniylar davrida Xorazmda Ma'mun akademiyasi-«Dorul hikma va maorif» tashkil etiladi. Biroq, bu madaniy yuksalish uzoq davom etmagan. 1017-yilda Mahmud G'aznaviy tomonidan zabt etilib, o'z mustaqilligidan mahrum bo'lgan Xorazm ko'p vaqt o'tmay (1040) Saljuqiylar davlatiga qaram bo'lib qoladi. Saljuqiylar hukmdori Malikshoh o'z ma'murlaridan Anushteginni Xorazmga noib qilib tayinlaydi. Anushtegin vafotidan so'ng Xo­razmda uning vorisi Qutbiddin Muhammad noiblik qiladi. Garchi u «xorazmshoh» unvonini tiklab, bunday jarangdor nom bilan ulug'lansada, Saljuqiylar davlatining sadoqatli noibligicha qolgan edi. Xorazmning mustaqilligi Qutbiddin Muhammadning o'g'li Otsiz nomi bilan bog'liqdir. Dastavval Otsiz turkman va qipchoqlarni o'ziga bo'ysundiradi. Xorazm bilan iqtisodiy jihatdan bog'liq bo'lgan Sirdaryo etaklari va Mang'ishloq yarimorolini egallaydi. Otsiz Kaspiy dengizi sohillaridan to Sirdaryoning o'rta oqimiga qadar bo'lgan yerlarda Xo­razmshohlar davlatining poydevorini barpo etadi. Otsizning siyosatini uning vorislari Elarslon (1156-1172) va Takash davom ettiradilar. XII asrning II-yarmida Movarounnahr va Xurosonda siyosiy vaziyat yanada keskinlashadi. 1153-yilda Sulton Sanjarga qarshi ko'chmanchi o'g'uzlar isyon ko'taradilar. Buning oqibatida Saljuqiylar davlati keskin zarbaga uchrab, parchalanib ketadi. Xorazm davlati ayniqsa, Otsizning nabirasi Takash davrida juda kengayadi. 1187-1193-yillarda u Nishopur, Ray va Marv shabarlarini zabt etadi. 1194-yilda esa saljuqiylar sultoni To'g'rulga qaqshatqich zarba berib, Eronni Xorazmga bo'ysundiradi. Takashdan so'ng uning o'g'li Alovuddin Muhammad ham Xorazm davlatini kengaytirish siyosatini davom ettiradi. 1206-yildan boshlab Movarounnahrni qoraxitoylarga qaramlikdan ozod etishga kirishildi. 1210-yilda Talos vodiysida qoraxitoyiar mag'lubiyatga uchratiladi. Yettisuvgacha bo'lgan yerlar Xorazmshohlar davlati tasarrufiga olinadi. XIII asr boshida Xorazm juda keng maydonni egallagan buyuk davlatga aylangan edi. Sharqdagi bu ulkan davlatning poytaxti Urganch shahri edi. Xo­razmshoh «lskandari soniy» deb maqtalgan. Qoraxitoylar zulmidan qutulgan bo'lsada, mehnatkash aholining ahvoli yengillashmadi. Aksincha, xorazmshohlarning harbiy yurishlari, soliq siyosatidagi beboshlik, amir va ma'murlarning jabr-u zulmi mamlakat fuqarolarining moddiy ahvolini g'oyat og'irlashtirdi, xalq xo'jaligini yanada zaiflashtirdi. Bu, shubhasiz, shahar va qishloq aholisining xorazmshohga qarshi noroziligini oshirdi. Natijada, 1210-yilda O'tror aholisi, 1212-yilda esa samarqandliklar qo'zg'olon ko'tardilar. Muhammad Xorazmshoh qo'zg'olonlarni shafqatsizlik bilan bostiradi. Viloyat hukmdorlarining isyonlari, xalqning ko'pgina tabaqalari noroziligi, qo'shin va saroyda fitnalarning avj olishi davlatning beqarorlik holatini yaqqol ko'rsatar edi. Shuning uchun ham bu davlat ko'p yashamadi.