1 О‗zbekiston respublkasi oliy va о‗rta maxsus ta‘lim vazirligi qarshi muhandislik iqtisodiyot instituti

1 guruhga topshiriq. 
1.Nitrat kislotasi olish uchun qanday xom-ashyolar kerak? 
A) Azot, vodorod va suv bilan absorbsiyajab 
V) Ammiakni oksidlab 
G) Azot oksidlarini suvga yutdirib 
2. guruhga topshiriq 
2.Ammiakni oksidlash uchun sanoatda va laboratoriyada qanday katalizatorlar ishlatiladi? 
A) Vannadiy (V)- oksidi 
V) Temir (III) – oksidi 

---

180 
 
G) Temir, platina 
 3.guruhga topshiriq 
3.Ammiakni oksidlash qanday reaktsiyalar orqali boradi? 
A) N
2
+3H
2
=2NH
3 
V) 4 NH
3
+ 4О
2
= 2N
2
О + 6Н
2
О + Q
4 NH
3
+ 3О
2
= 2N
2
+ 6Н
2
О + Q 
G) 2NО + О
2 
= 2NО
2
2NО
2
+ Н
2
О = НNО
3
+ НNО
2
+ Q
Nazariy ma‗lumotlar. 
Ammiakni azot oksidigacha oksidlash suyultirilgan nitrat kislotasi olishda I-bosqichdir. 
II-bosqich azot oksidini azot (II) oksidigacha oksidlash va uni suv bilan absorbtsiyalashdan 
iborat. 
Ammiakni azot oksidigacha oksidlash quyidagi reaktsiya ko‘rinishida boradi. 
4 NH
3
+ 5О
2
= 4NО + 6Н
2
О + Q (а) 
Ammiakni oksidlashda ushbu reaktsiya jarayonida, quyidagi qo‘shimcha reaktsiyalar xam 
borishi mumkin. 
4 NH
3
+ 4О
2
= 2N
2
О + 6Н
2
О + Q (б) 
4 NH
3
+ 3О
2
= 2N
2
+ 6Н
2
О + Q (в) 
Bu reaktsiyalar amalda oxirigacha boradi. 
Agarda katalizator qo‘llanmasa oksidlanish asosan (v) reaktsiya ko‘rinishida boradi. 
Sanoatda ammiakni NO gacha oksidlash uchun katalizator sifatida odatda platinaning bir oz palladiy va 
rodiy qo‘shilgan qotishmasi sidirg‘a to‘r ko‘rinishida ishlatiladi. Bu to‘rlar reaktor ichida qavat-qavat 
joylashgan bo‘lib, uning orasidan ammiak va havo aralashmasi o‘tkaziladi. Platina katalizatorlarida, 
juda oz vaqt birligida, yuqori darajada, ya‗ni 95-98% gacha azot oksidi olish mumkin. Ammiakni azot 
oksidigacha oksidlanishi, sekundning o‘n mingdan bir ulushiga vaqt oralig‘ida, deyarli oxirigacha 
boradi. Bunday katalizatorlar uzoq muddat o‘zining faollik xususiyatlarini saqlab turadi. 
Hozirgi kunlarda platina bilan bir qatorda temir oksididan tayyorlangan katalizatorlar ham 
ishlatilmoqda.
Ammiakning oksidlanish tezligi nihoyatda katta bo‘lib, eng tez boruvchi reaktsiyalar 
qatoriga kiradi. Platina katalizatorlarida optimal tutashuv vaqti 0,00006 - 0,0003 sekund, temir oksidida 
esa 0,01 sekundni tashkil qiladi. Optimal harorat esa 700 – 900
0
C dir. NO gazining hosil bo‘lishi uchun 
dastlabki gaz aralashmasining tarkibi ham katta ahamiyatga ega. Bir mol ammiakni azot oksidigacha 
oksidlanishi uchun nazariy jihatdan 1,2 mol kislorod kerak bo‘ladi. Azot oksidini hosil bo‘lish 
darajasini oshirish uchun kislorod miqdori keragidan ortiqroq bo‘lishi, ya‗ni 1 hajm NH
3
uchun 1,2-2,0 
hajm O
2
bo‘lishi kerak. Kontakt qurilmasida katalizator ishtirokida 800 – 900
0
C haroratda asosan azot 
oksidi hosil bo‘ladi. Chunki yuqori haroratda azotning kislorod bilan eng mustahkam birikmasi azot 
oksidi hisoblanadi. Kontakt qurilmasidan keyingi oksidlash idishida (12) gaz harorati pasayadi va azot 
oksidi azot (II) oksidigacha oksidlanadi. 
 
2NО + О
2 
= 2NО
2
(г) 
Oksidlanish reaktsiyasi natijasida bir qator nitroz gazlari (N
2
O
3
NO, N
2
O) ham hosil bo‘ladi.
Nitrat kislatasining hosil bo‘lishi esa, hosil bo‘lgan asosiy mahsulot azot (II) oksidini suv 
bilan o‘zaro ta‗siriga asoslanadi. 
2NО
2
+ Н
2
О = НNО
3
+ НNО
2
+ Q (д)
qo‘shimcha N
2
О
4
+ Н
2
О = НNО
3
+ НNО
2 
+ Q (е)
Hosil bo‘lgan nitrat kislotasi beqaror bo‘lgani uchun quyidagicha parchalanadi.
3НNО
2

НNО
3
+ 2NО + Н
2
О - Q (ж) 
Reaktsiyaning umumiy ko‘rinishi esa,

---