1. Punktuatsiya haqida umumiy ma’lumot O‘zbek punktuatsiyasining kelib chiqishi

1. Punktuatsiya haqida umumiy ma’lumot O‘zbek punktuatsiyasining kelib chiqishi

Mavzu Punktuatsiya va uning tamoyillari.

Tinish belgilari tasnifi ustida mashq
Reja :
01
02
03
04
1.Punktuatsiya haqida umumiy ma’lumot
2.O‘zbek punktuatsiyasining kelib chiqishi
3. Punktuatsiyaning tilshunoslikning sohalari bilan aloqasi
Punktuatsiya haqida umumiy ma’lumot
Hozirgi zamon yozuvini punktuatsiyasiz tasavvur qilish mumkin emas. Chunki punktuatsiya milliy til yozuvining tarkibiy qismi bo`lib, yozuv «notasi» hisoblanadi. Tinish bеlgilari yozuvda ma'lum ma'no va vazifada – aniq bir maqadda ishlatiladi. Ularning qanday ma'noda ishlatilganligi funktsiyasiga bog`liq, ya'ni tinish bеlgilarining ma'nosi ularrirn funktsiyasidan – vazifasidan – kеlib chiqadi.
Grammatik jihatdan bir xil shakllangan va bir xil lеksik vositalarga ega bo`lgan quyidagi bеsh gapni olib ko`raylik, bularda bеsh xil ma'no birligi tinish bеlgilaridan bilinadi. Masalan:
1.Biz fazoni o`rganmoqdamiz. (Xabar ma'nosi)
2.Biz fazoni o`rganmoqdamiz? (So`roq ma'nosi)
3. Biz fazoni o`rganmoqdamiz! (Undov ma'nosi)
4.Biz fazoni o`rganmoqdamiz... (fikrning bo`linishi)
5.Biz fazoni o`rganmoqdamiz!.. (Kuchli emotsiya – sеvinch – fikrning bo`linishi ma'nosi)
Punktuatsiya termini lotincha punctum so’zidan olingan bo’lib, aslda nuqta, o’rin, joy tushunchalari bilan bog’langan bo’lsa ham, tilshunoslikda nutq oqimidagi intonatsion-prasodik to’xtamlarni, yozuvda ifodalanadigan shartli belgilar yig’indisini (tinish belgilarini) anglatadi.
Enter Title
Punktuatsiya tilshunoslikning bir sohasi bo’lib, tinish belgilari (punktorgramma) va ularning qo’llanish qonun-qoidalarini o’rgatadi. Punktogramma muayyan yozuv tizimi (grafika) ning uzviy qismi bo’lib, yozma nutqning ayrim yozuv belgilari (masalan, raqamlar, harflar, diakritik va transkripsion belgilar kabi) bilan ifodalash mumkin bo’lma-gan tomonlarini aniq belgilashda muhim ahamiyatga egadir.
Tinish belgilari yozma nutqni to’g’ri, ifodali, mantiqiy bayon qilishda, uni ixchamlashda, gap qismlarining o’zaro logik-grammatik munosabatlarini ko’rsatishda muhim grafik vosita sifatida ishlatiladi. Punktuatsiya, bir tomondan, yozuvchiga o’z yozma nutqini aniq, to’g’ri va ifodali bayon etish imkoniyatini bersa, ikkinchi tomondan, o’quvchiga muayyan matndagi fikrni yozuvchi bayon etganidek, yozuvchining maqsadiga muvofiq tushuna olish imkoniyatini yaratadi
Demak, tinish belgilari "Yozma nutqning tushunilishini osonlashtirish uchun qo’llaniladi" (Baduen de Kurtene) va uni oydinlashtiradi, aniqlik kiritadi. Tinish belgilarining o’rinli qo’llanmasligi ma'lum bir sintaktik qurilmani ham mazmun, ham tuzilishii jihatidan o’zgarib ketishiga olib keladi.
Enter Title
Masalan, Afandi podshoga qarab: Siz axmoq odam emassiz, – dedi (latifa) gapida axmoq so’zidan keyin pauza berilib (tire yoki vergul qo’yilib) o’qilsa, gap podshoning aklliligi haqida emas, balki uning ham axmoq, ham yomon odamligi haqida boradi.
Qir-adirda lola gulpar ochilgan (U.) gapida lola so’zidan keyin vergul qo’yilmasa, faqat lolalar ochilganligi; vergul qo’yilsa, loladan tashqari boshqa gullar ham ochilganligi anglashiladi.
1.Uyushiq bo’lakli gaplarga umumlashtiruvchi so’z qo’yib, tinish belgilarini to’g’ri ishlatish. Bahorda hamma qushlar: laylaklar, chittaklar, bulbullar uchib keladi. Laylaklar, chittaklar, bulbullar – hamma qushlar bahorda uchib keladi
2.Bog’langan qo’shma gapni ergash gapli qo’shma gapga aylantirish va uning aksi:
Bahor keldi va gullar ochildi. Bahor kelgach, gullar ochildi.
3.Sodda yoyiq gapni qo’shma gapga aylantirishi va buning aksi: Ko’rinishidan uning juda mamnunligini sezdim. Ko’rinishidan shuni sezdimki, u juda mamnun.
E'tiboringiz
uchun rahmat!
Abdufattoyeva Mahfuza
http://fayllar.org