1. Qayta sug’urta haqida tushuncha. Qayta sug’urtaning turlari va shakllari

O‘zbekiston sug‘urta bozorida qayta sug‘urtalashni tashkil etish va rivojlantirish masalalari

Reja:
1. Qayta sug’urta haqida tushuncha.

2. Qayta sug’urtaning turlari va shakllari.

3. Milliy qayta sug’urtalash bozorini rivojlantirish istiqbollari
1. Qayta sug’urta haqida tushuncha

Qayta sug’urtalash - sug’urtalashga riskni qabul qilish Bilan bog’liq iqtisodiy munosabatlar tizimi (risklarni birlamchi joylashtirish). Sug’urtalovchi muvozanatlashgan sug’urta portfelini yaratish va sug’urta operatsiyalarini moliyaviy barqarorligini ta’minlash maqsadida qabul qilib olingan riskni bir qismini o’zaro kelishilgan holda boshqa sug’urtalovchiga berishi (riskni ikkilamchi joylashtirish). Qayta sug’urtalash operatsiyalari bilan bir qatorda asosan, ixtisoslashgan qayta sug’urtalash kompaniyalari amalga oshiradi. Qayta sug’urtalash aktiv (riskni berish) va passiv (riskni qabul qilib olish) ko’rinishida bo’ladi. Bundan tashqari qayta sug’urtalash nisbiy va nonisbiy shaklda bo’ladi.

Ayrim holatlarda qayta sug’urtalash operatsiyalari qayta sug’urtalovchi broker - ikkita tomon, ya’ni sug’urta kompaniyasi va qayta sug’urtalovchi kompaniyasi o’rtasidagi vositachidir.

Qayta sug’urta qilish shartnomalari bir tomondan sug’urta kompaniyalari o’rtasida o’zaro tuzilishi yoki ikkinchi tomondan, sug’urta kompaniyasi va ixtisoslashgan qayta sug’urta qilish kompaniyasi o’rtasida tuzilishi mumkin. Bu erda shartnoma o’zi nima degan savol to’g’ilishi mumkin. o’zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksi 354 - moddasida "ikki yoki bir necha shaxsning fuqarolik huquqlari va burchlarini vujudga keltirish, o’zgartirish yoki bekor qilish haqidagi kelishuvi shartnoma deyiladi" – deb ko’rsatilgan. Dastlab, sug’urta kompaniyasi o’zining moliyaviy qobiliyatini mustahkamlash maqsadida qabul qilib olingan riskni bir qismini boshqa sug’urta kompaniyasida yoki ixtisoslashgan qayta sug’urta qilish kompaniyasida sug’urtalash to’g’risida qaror qabul qiladi. Ushbu qarorni ijrosini ta’minlash maqsadida sug’urtalovchi ixtisoslashgan sug’urta kompaniyasiga murojaat qiladi. Agar qayta sug’urtalovchi kompaniya riskni qayta sug’urta qilishga rozilik bildirsa, ular o’rtasida qayta sug’urtalash shartnomasi tuziladi. Shuni alohida ta’kidlash lozimki, shartnoma shartlarida, unda ishtirok etuvchi tomonlarning huquqlari va majburiyatlari, olingan majburiyatlarning bajarilishi yuzasidan javobgarlik, shartnomani kuchga kirishi, amal qilish va bekor etilishi qoidalari mujassam bo’lishi kerak. Shuningdek, shartnomada qayta sug’urtalash mukofoti miqdori va javobgarlik hajmi ko’rsatilishi zarur. o’zbekiston Respublikasining amaldagi qonun hujjatlariga ko’ra, qayta sug’urta qilishda sug’urta tovonini yoki sug’urta pulini to’lash uchun asosiy sug’urta shartnomasi buyicha sug’urtalanuvchi oldida ushbu shartnoma buyicha sug’urta kompaniyasi javobgar bo’lib qolaveradi. Biroq asosiy sug’urta shartnomasi buyicha sug’urtalanuvchi hisoblangan sug’urta tashkiloti sug’urta hodisasi yuz berishidan oldin tugatilgan taqdirda, uning ushbu shartnoma buyicha huquq va majburiyatlarining qayta sug’urta qilingan qismi qayta sug’urta qilish shartnomasi buyicha sug’urtalovchiga o’tadi.

Qayta sug’urta qilish shartnomalari bir qator o’ziga xos belgilarga egaki, bu ushbu shartnomalarni savdo va boshqa turdagi shartnomalardan tubdan farq qiladi. Shuning uchun ham qayta sug’urta qilish sohasini nazariy jihatdan qaysi sug’urta tarmog’iga kiritish yoxud uni mustaqil sug’urta sohasi sifatida qarash ancha bahs munozarani talab qiladi.

Agar sug’urta hodisasi ruy bersa, bu haqda sug’urta kompaniyasi qayta sug’urtalovchi kompaniyaga darhol xabar qilishi kerak. o’z navbatida, qayta sug’urtalovchi kompaniya shartnomada ko’zda tutilgan qoplamani to’lashi shart. Qayta sug’urta qilish kompaniyasi shartnoma buyicha o’z majburiyatlarini to’la-tukis bajarsa, u holda shartnoma ijro etilgan hisoblanadi.

2. Qayta sug’urtaning turlari va shakllari.

Tsedent atamasi riskni ikkilamchi joylashtirishni amalga oshiruvchi, ya’ni riskni qayta sug’urtalash uchun beruvchi sug’urta kompaniyasi. Ikkilamchi tsedent retrotsedent deb ataladi. Bundan qayta sug’urtalashda tsessiya atamasi ham keng qullaniladi. Tsessiya – sug’urta riskini qayta sug’urtalashga berish jarayonidir.

Qayta sug’urtalovchi sifatida sug’urta kompaniyasi ham bo’lishi mumkin. Jahondagi eng yirik sug’urtalovchilar guruhiga Myunxen qayta sug’urtalash jamiyati, Shveytsariya qayta sug’urtalash jamiyati, Kyoln qayta sug’urtalash jamiyatlari kiradi.

Qayta sug’urtalash ishida uning bir necha turlarini uchratish mumkin. Jumladan, fakultativ, obligator va fakultativ-obligatorli qayta sug’urtalashdir. Fakultativ qayta sug’urtalash - nisbiy qayta sug’urtalash shartnomasining turi. Fakultativ qayta sug’urtalashda har bir berilayotgan risk buyicha alohida shartnoma tuziladi. Tsedent har bir risk buyicha qayta sug’urtalash zarur yoki zarur emaslik masalasini mustaqil ko’rib chiqadi. o’z navbatida, qayta sug’urtalovchi ham tsedentning taklifini qabul qilishi yoki qabul qilmasligi ham mumkin.

Obligatorli qayta sug’urtalash xalqaro amaliyotda ikki xil ma’noni bildiradi:

1) qayta sug’urtalashning majburiy shakli. Ayrim mamlakatlar qonunchiligiga ko’ra, ushbu mamlakat hududida faoliyat ko’rsatayotgan barcha sug’urta kompaniyalari qabul qilgan risklarini bir qismini majburiy ravishda qayta sug’urtalash kompaniyasiga beradi. Bu chora qayta sug’urtalash orqali chet elga valyuta chiqib ketishini oldini oladi;

2) sug’urta kompaniyasi (tsedent) ma’lum bir sug’urta turi buyicha riskni qayta sug’urtalovchiga berishini va o’z navbatida, qayta sug’urtalovchi, riskni qabul qilishni nazarda tutuvchi qayta sug’urtalash shartnomasi. Fakultativ-obligator shartnomasi - tsedent qayta sug’urtalovchi bilan kelishgan toifadagi har qanday sug’urta riskini berishi, qayta sug’urtalovchi esa ularni qabul qilishi shart ekanligi haqidagi qayta sug’urtalash shartnomasi.

Qayta sug’urta qilish operatsiyalari nisbiy va nonisbiy shaklda amalga oshiriladi. Nonisbiy qayta sug’urta qilishga nisbatan nisbiy qayta sug’urtalash ancha ilgari paydo bo’lgan. Shu nuqtai nazardan qaraganda nisbiy qayta sug’urtalashni, ba’zan, an’anaviy qayta sug’urtalash ham deb atash qabul qilingan.

Nisbiy qayta sug’urta qilishning asosiy mohiyati shundaki, qayta sug’urtalovchi kompaniyaning riskni taqsimlashdagi ulushi sug’urta kompaniyasi aniqlagan nisbat asosida oldindan aniqlanadi. Ushbu nisbatga qarab, qayta sug’urtalash mukofotining va sug’urta kompaniyasining tegishli ulushi aniqlanadi. Nisbiy qayta sug’urta qilishning printsipi "qayta sug’urtalovchi tsedentning riskini bo’ladi" degan fikrdan iborat.

Sug’urta ishi amaliyotida nisbiy qayta sug’urtalashning quyidagi shakllari mavjud:

* Kvotali qayta sug’urta qilish;

* Ekstsedent qayta sug’urta qilish;

* Kvotali-ekstsedent qayta sug’urta qilish.

Nonisbiy qayta sug’urta qilishda qayta sug’urtalovchining sug’urta mukofoti va qoplamasidagi foizlardagi ishtiroki printsipi qullanilmaydi. Nisbiy qayta sug’urta qilishda tomonlarning manfaati bir-biriga mos keladi.

Qayta sug’urta qilish shartnomasiga xos bo’lgan belgilardan biri qayta sug’urta qilish buyicha sug’urta mukofotlarini qaytarib olish xarakteriga ega ekanligidir. Qayta sug’urta qilish munosabatlarining uzoq yillik rivojlanishi jarayoni davomida xalqaro va milliy darajalarda foydalaniladigan qayta sug’urta qilish shartnomalarining bir necha xillari shakllangan. Ular quyidagilardir:

* fakultativ qayta sug’urta qilish;

* obligatorli qayta sug’urta qilish;

* fakultativ-obligatorli qayta sug’urta qilish;

Yuqorida qayd qilingan qayta sug’urta qilish shartnomalaridan eng ommaviysi va uzoq yillardan beri qo’llanib kelinayotgani - bu fakultativ qayta sug’urta qilish shartnomalaridir. Mazkur shartnomaning ijobiy tomoni shundaki, bunda riskni qayta sug’urtaga beruvchi – sug’urta kompaniyasi ham va qayta sug’urtalovchi kompaniya ham qancha miqdordagi riskni o’ziga olib qolish yoki qabul qilib olish masalalarini mustaqil hal qiladilar. Aksincha, obligatorli qayta sug’urta qilish shartnomalari buyicha sug’urta kompaniyasi qabul qilib olingan har bir riskning tegishli qismini qayta sug’urta kompaniyasiga berishi shart.
3. Milliy qayta sug’urtalash bozorini rivojlantirish istiqbollari

O’zbekiston sug’urta bozorining zamonaviy holati, uning infratuzilmasining

rivojlanganlik darajasi mavjud sug’urta kompaniyalari faoliyatini tartibga solish
tizimini takomillashtirishni talab etmoqda. Sug’urta faoliyatini yanada
takomillashtirishdan maqsad sug’urtalovchilarning kapitallashuvi va moliyaviy
barqarorligini oshirish, ularnining hududiy tarmoqlarini kengaytirish va sug’urta
tashkilotlari investitsion jarayonlardagi ishtirokini rag’batlantirish, shuningdek
sug’urta xizmatlari iste’molchilarining huquqlarini samarali himoya qilishni
ta’minlashdan iborat. Qayta sug’urtalash sohasini ham sug’urta sohasi bilan bir
qatorda rivojlantirib, takomillashtirib borish zamon talablariga aylanmoqda.
So’ngi yillarda sug’urta sohasi bilan bir qatorda qayta sug’urtalash sohasini
ham rivojlantirish va takomillashtirish bo’yicha hukumatimiz tomonidan katta
ishlar amalga oshirilmoqda. Xususan, O’zbekiston Respublikasi prezdentining
2011 yil 31 maydagi “Sug’urtachilarning moliyaviy barqarorligini yanada
oshirishga oid qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida” PQ-1544-son qaroriga
muvofiq qayta sug’urtalovchilarning ustav kapitalining eng kam miqdori 2012
yil 1 iyuldan boshlab 5 mln Yevro ekvivalentini tashkil etishi va 2014 yil 1
iyulgacha qayta sug’urtalovchilar ustav kapitalini kamida 6 mln Yevro
ekvivalentiga yetkazishi zarurligi qayta sug’urtalovchilar moliyaviy
barqarorligini yildan yilga oshirib boradi. 2010 yilda “Qayta sug’urta xizmatlari
ko’rsatishning yagaona talablari va standartlari to’g’risida” gi nizomni ishlab
chiqilishi ushbu soha bo’yicha qonuniy huquqiy bazani yanada takomillashtirdi
va qayta sug’urtalash sohasi bo’yicha aniq shakl va talablarni belgilab berdi.
Qayta sug’urta qilish operatsiyalarini yuqori saviya va tez vaqtda amalga
oshirish uchun birinchi navbatda ikki tomon, ya’ni qayta sug’urta qildiruvchi va
qayta sug’urtalovchi o’rtasida tegishli aloqa o’rnatilgan bo’lmog’i lozim.
Chunki, qayta sug’urta qilish operatsiyalarining muvafaqqiyatli o’tishi
tomonlarning bir-birini qanchalik yaxshi bilishi, qanchalik bir-biri to’g’risida
ko’p, aniq va aktual ma’lumotga ega ekanligiga bog’liqdir. Shuning uchun
sug’urta firibgarligini oldini olish va sug’urta portfellarini barqaror qayta
sug’urta qilish himoyasi bilan ta’minlashda sug’urtalovchilar o’rtasida axborot
almashinuv vositalari yordamida aloqa o’rnatish katta ahamiyat kasb etadi.
Hozirgi kunda amalga oshirilayotgan qayta sug’urtalash operatsiyalarida
mamlakatimizda chel eldan qayta sug’urta mukofotlarini qabul qilish darajasi
nisbatan pastroq. Bu jarayonni tez va samarali amalga oshirishni yo’lga qo’yish
uchun esa, milliy sug’urta kompaniyalari xalqaro bozorda keng ko’lamda
hamkorlik ishlarini amalga oshirmog’i lozim. Xalqaro bozorda samarali foliyat
olib borish uchun esa xalqaro reyting tashkilotlari tomonidan berilgan yuqori
reyting darajasiga ham ega bo’lish zarur.

Mamlakatimizda qayta sug’urtalash sohasi bo’yicha bir qator ijobiy ishlar

amalga oshirilgan bo’lsada, hozirgi kunda qayta sug’urtalash sohasi bo’yicha
qonunchilikda ham amaliyotda ham bir qator muammolar mavjud. Bunday
muammolardan biri, qayta sug’urtalash mukofotlaridan olingan daromadlarni
ikkiyoqlama soliqqa tortishdir. O’zbekiston respublikasi va Rosssiya
Federatsiyasi o’rtasida 1994 yil 2 martda imzolangan “Daromadlarni
ikkiyoqlama soliqqa tortishdan qochish to’g’risida”gi bitimga asosan bir
davlatda daromad ko’rgan va tegishli soliqni to’lagan shaxs ikkinchi davlatda
shu soliqqa tortilishi mumkin emas. Lekin qayta sug’urta qilish operatsiyalari
bo’yicha aynan shu masalada muammo yuzaga kelmoqda. Bunda qayta sug’urta
qildiruvchi qayta sug’urta qilish mukofotini qayta sug’urtalovchiga uzatgandan
keyin, qayta sug’urtalovchi davlatdan tegishli soliq to’langanligini tasdiqlovchi
ma’lumotnoma kelib, soliq organlari tomonidan ko’rib chiqilib, qayta
sug’urtalash mukofotiga nisbatan foyda solig’i kamaytirilmagunicha, asosiy
sug’urta mukofotiga nisbatan to’liq soliq to’lashga majbur bo’lmoqdalar. Qayta
sug’urta qilish operatsiyalarida qayta sug’urta qilish mukofotlarining yirikligi va
ularning asosan valyutada amalga oshirilishini hisobga olsak,
sug’urtalovchilarning o’z mablag’larida va xorijiy valyuta rezervlarida
vaqtinchalik yo’qotishlarni kuzatish mumkin.

Fikrimizcha, yuqorida aks ettirilgan jarayonni tezlashtirish va

optimallashtirishni ta’minlovchi xalqaro ikki tomonlama bitimni qabul qilinishi,
milliy sug’urta kompaniyalarimizni xalqaro sug’urta bozoridagi ishtirokini
oshirishga yanada turtki bo’lar edi. Shu bilan birga, milliy
sug’urtalovchilarimizdan qayta sug’urta mukofotlarini qabul qilib oluvchi yirik
davlatlar, ayniqsa Buyuk Britaniya bilan ham shunday bitimni tuzilishi qayta
sug’urta berilayotgan mukofotlar stavkalarini ozgina bo’lsada pasayishiga olib
kelardi.

Milliy qayta sug’urta bozorining hozirgi kundagi eng katta muammolaridan

biri bu qayta sug’urta mukofotlarining juda katta qismini chetga chiqib
ketayotganligidir. Bu holat nafaqat sug’urta sohasiga, balki davlatning pul kredit
siyosatiga ham o’z ta’sirini o’tkazmoqda. Chunki boshqa davlatlar bilan amalga
oshirilayotgan barcha qayta sug’urtalash operatsiyalari valyutada amalga
oshiriladi va bu qayta sug’urta mukofotlari bilan bir qatorda davlatimizdan
valyutaning ham chiqib ketishiga olib keladi. Shuni ta’kidlab o’tish joizki, qayta
sug’urta qilish bo’yicha absalyut ko’rsatkichlarning o’sishi sug’urta bozoridagi
qayta sug’urta qilish operatsiyalari hajmi ulushining o’sishini bildirmaydi. Bu
o’sish faqatgina milliy sug’urta bozorimizdagi sug’urta mukofotlarining umumiy
o’sishi bilangina bog’liqdir. Milliy sug’urta kompaniyalarimiz qayta
sug’urtalashni katta hajmda xorijiy kompaniyalar bilan amalga oshirishiga sabab
mamlakatimizda qayta sug’urtaga katta hajmdagi risklarni qabul qila oluvchi
kompaniyalarning juda kamligidir. 2013 yil 1 martdan boshlab esa
“O’zagrosug’urta” DASK kompaniyasi qayta sug’urta operatsiyalari bilan
shug’ullana boshladi. Bu esa, mamlakatimiz qayta sug’urtalovchi kompaniyalari
yana bittaga ko’paygani va qayta sug’urta mukotlarini mamlakatimizda olib
qolish imkoniyatlarini yanada kengaytiradi. Fikrimizcha, mamlakatimizda qayta
sug’urta mukofotlarini chetga chiqib ketishini oldini olish va chetdan qayta
sug’urta mukofotlarni hajmini oshirish uchun quyidagi ishlar amalga oshirilsa
maqsadga muvofiq bo’ladi deb o’ylaymiz:

1.Hukumat ko’magi ostida barcha milliy sug’urta kompaniyalari ishtirokidagi sug’urta POOL ini tashkil etish lozim. Shunda juda katta hajmdagi risklarni ham mamlakatimizda sug’urtalashga imkon tug’iladi. Sug’urta POOL ini tashkil etish to’g’risida hukumat qarorini ishlab chiqish va ushbu vazifani amalga oshirishni Moliya vazirligiga yuklash maqsadga muvofiq bo’ladi deb o’ylaymiz.

2.Qayta sug’urta qilishga iqtisodiy talab mavjud bo’lmagan hollarda, xorijga
qayta sug’urta qilishning oldini olish uchun boshqa mamlakatlar bilan amalga
oshirilayotgan qayta sug’urtalash kvotasining davlat tomonidan ishlab chiqishi
lozim. Qayta sug’urta qilishning bunday huquqiy muvofiqlashtirilishi va bir
vaqtning o’zida ichki sug’urta bozorida qayta sug’urta qilishni
rag’batlantirishning soliqli mexanizmi bilan qo’shimcha tarzda to’ldirilishi va
mamlakatimizdan tegishli ravishda xorijga qayta sug’urta qilishga uzatishlar
hajmini chegaralash mumkin.

3. Yirik aksiyadorlik tijorat banklari ishtirokida faqat qayta sug’urtalashga

ixtisoslashgan ustav kapitali 50 mln Yevro dan ziyod bo’lgan qayta
sug’urtalovchi aksiyadorlik kompaniyasini tashkil etish.

4. Milliy qayta sug’urtalovchilarni monopol faoliyani cheklash maqsadida

ichki qayta sug’urtalashning chegaraviy kvotasini belgilash. Bu ishni amalga
oshirish uchun “qayta sug’urta xizmatlari ko’rsatishning yagona talablari va
standartlari to’g’risida”gi nizomga o’zgartirish kiritish orqali aniq kvotani
belgilash mumkin.

5. Boshqarish huquqi milliy kompaniyalarda bo’lgan qo’shma qayta

sug’urtalovchi aksiyadorlik kompaniyalarini tuzish orqali ham sug’urta
mukofotlarini chetga chiqib ketishini oldini olish mumkin.
Qayta sug’urta bozorida yuzaga kelayotgan yana bir muammolardan biri bu
sug’urta sohasida qabul qilinayotgan ba’zi qonuniy-me’yoriy hujjatlarni qayta
sug’urtalashni hisobga olmagan holda ishlab chiqilganidir. Xususan, “Ish
beruvchining fuqarolik javobgarligini majburiy sug’urta qilish” qonuni bo’yicha
ushbu sug’urta turi bo’yicha aniq stavkalar o’rnatilgan. Amaliyotda esa bu
sug’urta turi bo’yicha katta miqdordagi sug’urta summalari vijudga kelgan.
Ba’zi shartnomalar bo’yicha, bu sug’urta summalari ichki sug’urta bozorining
kapital sig’imidan bir necha barobar katta ham bo’lgan. Shuning uchun bu
sug’urta turi bo’yicha risklar qayta sug’urta qilishga uzatilishi kerak bo’ldi.
Lekin bunda bu sug’urta turi bo’yicha sug’urta stavkalari xorijga qayta sug’urta
qilishga uzatish uchun zarur bo’lgan brutto stavkalarga mos kelmasligi
aniqlangan. Shuning uchun sug’urta sohasiga tegishli qonuniy-me’yoriy hujjatlar
qabul qilinayotgan paytda qayta sug’urta qilishni ham hisobga olish zarur.
Qayta sug’urtalash sohasida yuzaga kelayotgan muammolardan navbatdagisi
qayta sug’urtalovchilar o’z kapitallarini investitsiyalarga yo’naltirishi bilan
bog’liq bo’lgan muammolardir. Qayta sug’artalovchilarni ustav kapitali yuqori
bo’lishini hisobga olgan holda, aytish mumkinki, qayta sug’urtalovchilarni keng
qamrovli investitsion siyosatini amalga oshirishi va iqtisodiyotning boshqa
tarmoqlarini ham qo’llab-quvvatlashi mumkin.

O’zbekiston sug’urta kompaniyalarining moliya bozorida ishtiroki borasida

ham yetarli darajada kamchiliklar bor. Sug’urta kompaniyalari ham o’z
kapitallarini yuqori foyda keltiruvchi qimmatli qog’ozlarga tikib yalpi
foydalarini sezilarli darajaga oshirishlari mumkin. Rivojlangan mamlakatlar
sug’urta kompaniyalarining ko’pchiligini investitya faoliyati daromadlari
sug’urta faoliyati daromadlaridan yuqoridir. O’zbekistonda esa, sug’urta
kompaniyalarining investitsion daromadlari juda kam ulushni tashkil etadi.
Mamlakatimizda sug’urta kompaniyalarining investitsion daromadlarini
oshirishning eng samarali yo’llaridan biri bu xalqaro moliya bozorida ular
ishtirokini yanada oshirishdan iborat. Buning uchun esa, ushbu sohani yaxshi
tushunuvchi va tahlil eta oluvchi yetuk kadrlarni tayyorlash zarur. Shu bilan
birga, davlat tomonidan sug’urta bozori professional ishtirokchilari xalqaro
moliya bozori samarali ishtirok etishini ta’minlovchi huquqiy-me’yoriy choratadbirlar ishlab chiqilishi lozim.