1. Qobiliyatlar xakida tushincha Qobiliyatlar ning sifat va mikdor tasfiri

Mavzu: Qobiliyat
Reja:
1.Qobiliyatlar xakida tushincha
2.Qobiliyatlar ning sifat va mikdor tasfiri
3.Qobiliyatlar ning tuzilishi
4.Qobiliyat turlari
5.Qobiliyat va irsiyat
6.Qobiliyatlar ning rivojlanishi xakida ilmiy bilimlarni shaklliantirish
Qobiliyat insonning shunday psixologik xususiyatidirki, bilim, konikma, malakalarini egallash shu xususiyatlarga bogliq boladi. Lekin, bu xususiyatlarning ozi bu bilim va konikmalarga taalluqli bolmaydi. Malaka, konikma va bilimlarga nisbatan odamning qobiliyatlari qandaydir imkoniyat tarzida namoyon boladi. Qobiliyatlar imkoniyatlardan iborat bolib, biror bir ishdagi mahorat darajasi haqiqatdir. Bolada namoyon boladigan musiqaga qobiliyati uning musiqachi bolishi uchun imkoniyatlar, maxsus talim berilishi, qatiylik, salomatligining yaxshi bolishi, musiqa asbobi, notalar va boshqa kopgina sharoitlar bolishi kerak. Bularsiz qobiliyatlar taraqqiy etmay turiboq sonib ketishi mumkin.
Qobiliyatlar faqat faoliyatda namoyon boladi. Shuning uchun ham faqat ana shu qobiliyatlarsiz amalga oshirilishi mumkin bolmagan faoliyatlardagina namoyon boladi. oquvchida ham zaruriy konikma va malaka tizimi hamda mustahkam bilimlar tarkib topish uslublari yoqligiga asoslanib, jiddiy tekshirib korilsa, shoshilinch ravishda unda qobiliyatlar yoq, deb xulosa chiqarish pedagogning jiddiy psixologik xatosi boladi.
Masalan, Albert Eynshteyn orta maktabda uncha yaxshi oqimaydigan oquvchi hisoblangan va uning kelajakda genial bolishidan hech narsa dalolat bermas edi.
Qobiliyat bilim va malakalarning ozida korinmaydi, balki ularni egallash tizimida namoyon boladi yani, boshqacha qilib aytganda mazkur faoliyat uchun muhim bolgan bilim va konikmalarni ozlashtirish jarayonida turli sharoitlarda qanchalik tez, chuqur, yengil va mustahkam amalga oshirishida namoyon boladi.
Qobiliyatlar individual psixologik xususiyatlar bolishi bilan aql sifatlari xotira xususiyatlariga, hissiy xususiyatlar va shu kabilarni qarama-qarshi qoyib bolmaydi, hamda qobiliyatlarni shaxsning bu xususiyatlari bilan bir qatorga qoyish ham mumkin emas. Agar shu sifatlarning birortasi yoki ularning yigindisi faoliyat talablariga javob bersa yoki bu talablar tasiri bilan tarkib topsa bu shaxsning mazkur individual xususiyatlarini qobiliyatlar deb hisoblashiga asos boladi.
Qobiliyat kishining psixologik va fiziologik tuzilishi xususiyatidir. qobiliyat bilim olish uchun zaruriy shart-sharoit bolib, shuning bilan birga u malum darajada bilim olish mahsuli hamdir. Umumiy va maxsus bilimlarni ozlashtirish, shuningdek, kasbiy konikmalarni egallab olish jarayonida qobiliyat mukamallashib va rivojlanib boradi. qobiliyatga yaqinroq turadigan tushunchalar konikma va malakadir. Ular faoliyat mexanizmini tashkil qiladilar. qamda ular qobiliyat bilan birgalikda mahoratga erishishni taminlaydilarki, buning natijasida mehnatda katta yutuqlar qolga kiritiladi. qobiliyatli, ammo noshut inson kop narsaga erisha olmaydi. qobiliyat konikmada royobga chiqadi.
Darhaqiqat, qobiliyatli kishining konikma va malakalari kop qirrali va mukammallashgan boladi. Shuning bilan birga konikma va malalakalar yetishmagan qobiliyatni bir muncha toldirish yoki undagi kamchilikni tugatish mumkin. Konikmalarni umumlashmasi moxirlik deb ataladi. Moxirlik bu endi qobiliyatning ozginasidir. Demak, qobiliyat konikma va malakalarning paydo bolishi jarayonida shakllanadi.


Har qanday qobiliyat ham murakkab bolib, u kishiga turli-tuman talablar qoyadi. Agar shaxs xususiyatlari tizimi shu talabga javob bera olsa kishi faoliyatni muvaffaqiyat bilan amalga oshirish uchun oz qobiliyatliligini korsata oladi, agarda xususiyatlardan qaysi biri rivojlanmagan bolsa, shaxs mehnatning muayyan turiga nisbatan ham qobiliyatli deb ba?olanadi. Har bir qobiliyatning oziga xos tuzilishi mavjud. qobiliyat tarkibida tayanch va yetakchi xususiyatlarni, muayyan asosiy yoki yordamchi xususiyatlarni farq qilish lozim.
Barcha qobiliyatlar uchun asosiy tayanch xususiyat kuzatuvchanlik, bilish konikmasidir. Bu individual narsaning oziga xos tomoni, ijodiy faoliyat uchun boshlangich materialni kora bilish demakdir. Qobiliyatning yetakchi xususiyati ijodiy tasavvur qilishlik hisoblanadi.
Quyidagilarni yordamchi xususiyat deb hisoblash mumkin: xotira (u faoliyat talablariga muvofiq ravishda oziga xos tuzilishda boladi), emosionallik, ya'ni his tuyguga beriluvchanlik (bu xususiyat shaxsning faoliyatini oshiradi) va shunga oxshashlar. Amaliy faoliyatning ba'zi korinishlarida shaxsning irodasi oldingi oringa chiqadi. qobiliyat tuzilishidagi turli xususiyatlarning tarkibi faoliyatning turli davrlarida yoki ijodiyotning bosqichlarida turlicha bolishi mumkin. Demak, tuzilish ham barqaror, ham ozgaruvchandir.


Qobiliyatlarning miqdor va sifat tavsifi


Psixologiyada qobiliyatlar individual psixologik xususiyatlar sifatida tavsiflanadi va buning asosida tafovutlanadigan xislatlar fazilatlar yotadi. Shuning uchun har bir shaxsda bir xil natija bir xil sifat kutish mumkin emas, chunki insonlar oz qobiliyatlari boyicha bir-birlaridan muayyan darajada farq qiladilar, binobarin ular ortasidagi farqlar sifat va miqdor jiqatidan bolishi mumkin. Qobiliyatlarning sifat tavsifi shaxsning qaysi individual psixologik xususiyatlari faoliyat muvaffaqiyatlarining majburiy sharti tariqasida xizmat qilishini anglatadi. Ularning miqdor tavsifi esa faoliyatga qoyiladigan talablarni shaxs tomonidan qay yosinda bajarish imkoniyati mavjudligini bildiradi, ya'ni mazkur inson boshqa odamlarga qaraganda malaka, bilimlardan nechoglik tez, yengil, puxta foydalana olishini namoyish qiladi.
Oquvchining qobiliyatlari nimaga namoyon bolishini va binobarin oquvchi shaxsini qanday individual psixologik xususiyatlari faoliyatni qay darajada bajarish qobiliyatiga ega ekanligi, ya'ni oquvchining boshqalarga nisbatan malaka va bilimlarni qanchalik tez, yengil va mustahkam egallab olishini bilish pedagog uchun muhimdir.
Qobiliyat xususiyatlarining sifat tomonidan qaralishi maqsadga har turli yollar bilan borishga imkon beruvchi "ozgaruvchan miqdor" toplami sifatida, faoliyat muvaffaqiyatini ta'minlovchi inson psixologik xususiyatlarining yigindisi sifatida koriladi. Bir xususiyatlarni ornini ikkinchi bir xususiyatlar bilan bosishning keng imkoniyatlari mavjud, buni odam ozida chindan qat'iylik bilan ishlash orqali rivojlantirishi mumkin. Pedagog va psixolog Skolovinskiy kor-kar
Olga Skoroxodovada faqat ilmiy xodimlik qobiliyatini emas, balki adabiy qobiliyat bilan, boshqarish yordami bilan toldirish xususiyati har bir odam oldida kasb tanlash va uni takomillashtirishning nihoyatda keng imkoniyatlarini ochib beradi.
Qobiliyatlarning sifat jihatdan tavsifi odam mehnat faoliyatining qaysi sohasida (pedagog, sport, savdo va boshqalar) yengillik bilan "ozini topa oladi" va qanday qilib katta yutuq va natijalarga erisha oladi degan savolga javob berish imkoniyatini beradi. Qobiliyatlarni miqdor tavsifi va ularni olchash muammosi bilan koproq chet el psixologlari (Kettell, Termen, Spirmen) va boshqalar shugullanganlar. Ular kattalarda kobiliyatni olchash usuli sifatida aqliy iste'dod
testlaridan foydalanganlar. Bolaning aqliy iste'dod koeffisenti
I Q aqliy yoshi
Bolaning haqiqiy yoshi
Bu usul odamning aqliy qobiliyatlar egasi ekanligini emas, balki odamda qobiliyatlar bilan aralashtirib bolmaydigan biror bir xildagi ma'lumotlar, konikma va malakalar borligini namoyon qiladi.
L.S.Vigotskiy bu usulni tanqid qilib, ozining kelajak taraqqiyot zonasini belgilash "metodi" deb ataladigan usulini taklif qildi. Qobiliyatlar odamning faoliyatidan tashqarida mavjud bolmaydi. Qobiliyatlarning tarkib topishi esa ta'lim-tarbiya jarayonida bolaning yutuqlari tezligida namoyon boladi.
Qobiliyatlar tasnifi
Psixologiya fanida qobiliyatlar quyidagicha tavsiflanadi:
1.Tabiiy qobiliyatlar odamlar va hayvonlar uchun xos bolib, idrok qilish xotirada saqlash, oddiy muloqotga kirisha olish shular jumlasidandir. Biologik jihatdan asoslangan bu qobiliyatlar asosini shartli reflekslar hosil bolish jarayoni tashkil etadi. Insondagi va yuksak darajada rivojlangan hayvonlardagi bu qobiliyatlar bir-biridan farq qiladi.
2.Maxsus insoniy qobiliyatlar ijtimoiy-tarixiy tabiatga ega bolib, ijtimoiy hayot va taraqqiyotni ta'minlaydi. Maxsus insoniy qobiliyatlar oz navbatida umumiy va xususiy qobiliyatlarga bolinadi.
3.Umumiy qobiliyatlar insonning turli faoliyatlari muvaffaqiyatini ta'minlovchi aqliy qobiliyatlar xotira va nutqning rivojlanganligi, qol harakatlarini aniqligi va boshqa xususiyatlardan iborat. Xususiy qobiliyatlar alohida olingan bir faoliyatning muvaffaqiyatini ta'minlaydi. Bu qobiliyatlar alohida muloqotning bolinishini taqozo etadi. Masalan, matematika, texnika, badiiy ijodiy, sportga bolgan qobiliyatlar shular jumlasidandir.
Ayrim adabiyotlarda umumiy qobiliyatlar mohiyati turlicha talqin qilinadi. Jumladan, umumiy qobiliyat deganda muvaffaqiyatli ravishda bilim olishni ta'minlaydigan shaxsning yuksak intellektual taraqqiyoti tushuniladi. Biroq bunday tushuncha tor va notogridir, chunki intellektual taraqqiyot faqat ixtiyoriy faoliyat uchun umuman talab qilinadi, xolos. Umumiy qobiliyat faoliyatning hamma turlariga jumladan amaliy faoliyatga ham ta'sir qiladi, deb hisoblovchi psixologlar
topildi. Ammo bu fikrda qarama-qarshilik mavjud, agar umumiy qobiliyat universal ahamiyatga ega bolgan ekan, unda qandaydir maxsus qobiliyatlar haqida gapirib otirishning hojati yoq.



Nihoyat, shunday psixologlar ham borki, ular faqat maxsus qobiliyatlarni tan oladilar. Umumiy qobiliyat haqida gapirganda ham maxsus qobiliyatlar yigindisi ta'sirini kozda tutadilar. Kishining turli-tuman faoliyatlari orasida bittasi asosiy yoki yetakchi faoliyat sharoitida shaxsning maxsus taraqqiyotini belgilovchi faoliyat bolib ajralib turadi. Bu faoliyat tugma spesifik zehn nishonalariga mos tushishi mumkin.
Hamma maxsus qobiliyatlarni, inson faoliyatining asosiy turlarini uch turga: fan, san'at, amaliyotga ajratish mumkin. Shunga binoan qobiliyatni milliy, badiiy va amaliy deb klassifikasiyalash mumkin. Bu turlarning har biri oz navbatida mayda turlarga bolinadi.
Ilmiy qobiliyat abstrakt, evristik fikrlashning yuksak rivojlangan bolishini, ogzaki mantiqiy xotirani, qat'iyat va sabr-toqatni talab qiladi. Bu qobiliyatga quyidagi mayda qobiliyatlar kiradi: fizik, matematik qobiliyat, ximiya, filosofiya, tarix, biologiya fanlariga nisbatan bolgan qobiliyatlar.
Badiiy qobiliyat sensor obrazli fikrlashning alohida rivojlangan bolimini, otkir emosional ta'sirchanlik va reaktivlikni talab qiladi. Bu qobiliyatga tasvirlash, musiqaviy, artistik va adabiy qobiliyatlar kiradi.
Amaliy qobiliyat praktik aqlning yuksak darajada rivojlanganligini, fahm-farosatning kuchliligi, iroda va yetuk kirishuvchanlikni oz ichiga oladi. Amaliy qobiliyatga konstruktiv-texnikaviy qobiliyat, boshqaruvchanlik qobiliyati, shu jumladan tashkilotchilik va boshqalar kiradi.
Nazariy va amaliy qobiliyatlar ham inson qobiliyatlaridan bolib, nazariy qobiliyatlar mavhum, mantiqiy harakatlarga moyillikda namoyon boladi.
Oquv qobiliyatlari bilim, konikma va malakalarni ozlashtirish, shaxs - shakllanishi, pedagogik ta'sirlar samaradorligini ortishida ijobiy rol oynaydi.
Ijodiy qobiliyatlar moddiy va ma'naviy madaniyat asarlarini yaratish, yangi goya, kashfiyot va yangiliklar yechishda namoyon boladi.
Qobiliyatlar tarkibi
Odam egallaydigan faoliyat uning xususiyatlariga yuksak talablar qoyadi. Bu talablarni qandaydir bitta sifat taraqqiyotining juda yuksak darajasida bolsa ham qondira olmaydi. Qobiliyatlar murakkab tuzilishga ega bolgan psixik sifatlar yigindisidan iboratdir. Qobiliyatlar tarkibi aniq faoliyat talabi bilan belgilanadi va har turdagi faoliyatlar uchun turlicha boladi. Masalan, matematik qobiliyat, adabiy qobiliyat, pedagogik, musiqaviy, ixtirochilik va shifokorlik qobiliyatlari tuzilishi maxsus tarkibga ega. Aniq qobiliyatlar tarkibini tashkil qiluvchi shaxsning xislatlari orasida ayrimlari yetakchi orinni egallasa, ayrimlari yordamchilik rolini egallaydi. Masalan, pedagogik qobiliyatlar tarkibida yetakchi sifat pedagogik takt, kuzatuvchanlik, bolalarni sevish, ularga nisbatan yuksak talabchanlik, bilimlarni berishga ehtiyoj, yordamchi tarzda tashkilotchilik qobiliyati hisoblanadi. Har turli qobiliyatlarda bir emas, balki bir necha turdagi faoliyat turlari talablariga javob beradigan birmuncha umumiy sifatlarni ajratishimiz mumkin, bundan tashqari, mazkur faoliyatni bir muncha torroq doirasi uchun javob beruvchi maxsus sifatlarni ajratishimiz mumkin. Bu narsa ularda har tomonlama qobiliyatlar borligi, har turli kasblar, mashgulotlarning keng sohalariga doir umumiy qobiliyatlar borligi haqida gapirish imkonini beradi. Bu ikkinchi signallar tizimi haqidagi ta'limot bilan bogliqdir.
Shaxs egallashi shart hisoblangan faoliyat, u hoh ta'lim, hoh mehnat, hoh oyin, hoh sport bolishidan qat'i nazar uning bilish jarayonlariga, aqliy xislatlariga, hissiy-irodaviy jabhalariga, sensomotor sohasiga, xarakterologik xususiyatlariga muayyaan talablar qoyadi va ularning hamkorligidagi sa'i-harakati tufayli muvaffaqiyatlarga erishiladi. Psixologik ma'lumotlarga qaraganda, insondagi yuksak korsatkichga erishgan sifat qanchalik ustuvorlikka ega bolmasin, u talablarni qondirish imkoniyatiga ega bolmaydi. Ayrim hollarda alohida namoyon bolgan psixik xususiyat (xislat) faoliyatning yuksak mahsuldorligi va samaradorligini ta'minlash qurbiga ega, u qobiliyatlarni uddalay oladigan imkoniyat bilan bab-baravar kuch-quvvat tariqasida vujudga keladi, degan faraz ozini oqlamaydi. Shuning uchun qobiliyatlar murakkab tuzilishga ega bolgan psixik sifatlar (xislatlar) majmuasidir deyish juda orinlidir.
Qobiliyatlar sifatida royobga chiqadigan psixik xislatlar majmuasining tuzilishi yaqqol va alohida faoliyat talabi bilan belgilanganlik tufayli har qaysi turdagi faoliyatlar uchun oziga xos tarzda qoyilishi aynan haqiqatdir. Buning uchun ayrim misollarni tahlil qilib otamiz.
1) Matematik qobiliyat matematik materiallarni umumlashtirish, mulohaza yuritish jarayonini qisqartirish, matematik ish amallarini kamaytirish, masalani idrok qilish bilan natijasi ortasida aloqa ornatish, togri va teskari fikr yuritishdagi yengillik, unumlilik, masala yechishda fikr yuritishni epchilligi kabilar.
2) Adabiy qobiliyat nafosat hislarining yuksak taraqqiyoti darajasi xotirada yorqin korgazmali obrazlarning jonligini, "til zehni", behisob xayolan ruhiyatga qiziquvchanlik, intiluvchanlik va boshqalar. Ajratib korsatilgan qobiliyatlar tarkibidan korinib turibdiki, matematik va adabiy qobiliyatlar ozaro bir-biriga oxshamagan manbalari bilan tafovutga egadir. Bundan shunday xulosa chiqarish mumkinki, pedagogik, musiqaviy, texnik, konstruktorlik, tibbiy qobiliyatlar va shunga oxshash qobiliyatlar tuzilishi maxsus xususiyatga ega bolib kasbiy ahamiyat kasb etishi mumkin.
Rus olimi I.P.Pavlov oz ta'limotida "badiiy", "fikrlovchi", "orta" tiplarga ajratilgan shaxslarning ana shu uchta tipdan bittasiga taallu?li ekanligini tavsiflab beradi. Muallif ushbu tipologiyani yaratishda oliy nerv faoliyatining birinchi va ikkinchi signal tizimidan iboratligi togrisidagi ta'limotga asoslanadi. Birinchi signallar tizimi obrazlar, emosiyalardan va ikkinchi signallar tizimi esa obrazlar ?a?ida sozlar orqali signal berishdan iboratdir. Ikkinchi signal tizimi I.P.Pavlov tomonidan "signallarning signali" deb nomlangan edi. Ushbu tipologiyani osonroq
qilib quyidagicha tushuntirish mumkin:
1) shaxs faoliyatida birinchi signallar tizimining signallari nisbatan ustunlik qilsa, bu inson "badiiy" tipga taaluqlidir;
2) mabodo "signallarning signali" nisbatan ustuvor bolsa, bu shaxs "fikrlovchi" tipga mansubdir;
3) agarda har ikkala signallar aralashib ketgan bolsa (birortasining ustunligi sezilmasa) bu inson "aralash" tipga mansub odamdir.
Tipologiyaning oziga xos tomonlari qisqacha ifodalanganda yoki tavsif qilinganida quyidagilar namoyon boladi:
1. "Badiiy tip" uchun bevosita u taassurotlar jonli tasavvur, yorqin idrok, qis-tuygular (emosiyalar) natijasida vujudga keladigan obrazlarning yorqinligi xosdir.
2. "Fikrlovchi tip" uchun mavhumlarning, mantiqiy tizimlarning, nazariy mulohazalarning, metodologik muammolarning ustunligi muvofiqdir.
Badiiy tipning mavjudligi aqliy faoliyatning zaifligi yoki aqlning yengilmasligini bildirmaydi, lekin bu orinda gap psixika obrazli jabhalarini fikrlovchi tomonlari ustidan nisbatan ustuvorligi haqida beradi. Biroq shuni ta'kidlash joizki, shaxsning ikkinchi signallar tizimidan ustunlik qiladi va bu ustuvorlik mutloqlik xususiyatiga egadir. Ma'lumki, insonlarning hayot va faoliyatlarida til bilan tafakkurning orni hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi, shaxs tomonidan borliqning aks ettirish jarayoni sozlar, fikrlov vositasida royobga chiqariladi.
Qobiliyatlarning tabiiy asoslari
Odatda qobiliyatlar insonga shaxsning barcha individual psixologik xususiyatlari kabi tabiat tomonidan tugma ravishda tayyor holda berilmaydi. Balki hayot davomida va faoliyat jarayonida shakllanadi. Ilmiy psixologiya qobiliyatlarning tugmaligi nazariyasini inkor etib shaxs qobiliyatlarining noma'lum tabiiy omillar tomonidan azaliy belgilanishi togrisidagi tasavvurlarga qarshi zarba beradi.
Qobiliyatning tugmaligini inkor qilish absolyut tabiatga ega emas. Psixologiyada qobiliyatning tugma ekanligini tan olinmas ekan, bu bilan miyaning tuzilishi bilan bogliq bolgan differensial xususiyatlarning tugmaligini inkor qilmaydi. Qobiliyat taraqqiyotining dastlabki tabiiy sharti sifatida namoyon boladigan miya tuzilishining sezgi a'zolariga va funksional xususiyatlariga layoqat deb ataladi. Layoqat kop qirralidir. Shaxs tomonidan qoyilgan talablarning tabiatiga bogliq ravishda aynan bir xil layoqatlar asosida har xil qobiliyatlar rivojlanishi mumkin.
F.A.Gallning fikricha, odamning hamma qobiliyatlari "aql" va "qobiliyat" sifatlari miya yarim sharlarida ozining maxsus qat'iy markazlariga ega, ya'ni bu sifatlarning taraqqiyot darajasi miya tegishli qismlarining miqdoriga togridan-togri bogliqdir. Shuning uchun odamning kalla suyagiga bir qarash yoki boshidagi domboqchalarni shunchaki paypaslab korish orqali goyo odamning qobiliyatlarini aniqlasa boladi. Layoqatning miya miqdori, massasi va ogirligiga bogliqligi haqidagi faraz ham bekor qilingan. Katta yoshdagi odam miyasining ortacha ogirligi 1400 grammga yaqin boladi. U.S. Turgenev miyasining ogirligi 2001 gramm, D.G Bayronniki 1800 grammni, mashhur ximik Yu.Libixniki 1360 grammni, yozuvchi Afransniki 1017 gramni tashkil qilgan. Eng katta miya aqliy jihatdan nuqsoni bor odamga taalluqli ekanligi aniqlangan.
1675 yilda F.Galtonning "Talantning irsiyatga bogliqligi qonunlari va oqibatlari" degan kitobi nashr etildi. Bunda muallif bir necha yuzlab mashhur kishilarning qarindoshlik aloqalarini organib, talant ota-onadan irsiyat yoli orqali otadi degan xulosaga kelgan. Biroq Galtonning xulosalari ilmiy jihatdan asoslanmagan edi. Baxlar oilasida musiqaga bolgan talant dastavval 1550 yilda ma'lum bolgan. Bu talant 1800 yillarda yashagan qandaydir Regina Susanadan song tamom bolgan. Umuman Baxlar oilasida 57 dan kop musiqachi bolgan. Ularning 20 tasi mashhur bolgan.
Bend degan skripkachilar oilasida 9 ta mashhur musiqachi bolgan. Goydon oilasida 2 ta mashhur musiqachi bolgan. Kopchilik qollarda mashhur odamlarning nasl-nasablarini organish biologik irsiyatdan emas, balki hayot sharoitining nasdan naslga otishidan, ya'ni hobiliyatlar taraqqiyotiga yordam berishdan ekanligi ma'lum boladi.
XX asrning ikkinchi yarmida paydo bolgan layoqatni miyaning mikrotuzilishi va sezgi a'zolari bilan boglovchi faraz mahsuldor bolib hisoblanadi. Miya hujayralarini tadqiq etish iste'dodli nerv hujayralarining morfologik va funksional xususiyatlarida farq borligini aniqlash mumkinligi faraz qilinadi. Layoqatlar bilan nerv jarayonlarining ayrim differensial xususiyatlari hamda oliy nerv faoliyatining tiplari ortasida bogliqlik mavjudligi togrisida faraz ham haqiqatga yaqindir.
Rus psixologi B.M.Teplov va uning shogirdlari ishlarida oliy nerv faoliyati tiplarining xislatlari ta'siri tufayli shaxs qobiliyatlarining tuzilishida qandaydir sifat xususiyatlari paydo bolishini ani?lashga urinishgan. Jumladan, nerv tizimining alohida sezgirligi ma'lum qobiliyat nishonasi sifatida vujudga kelishi mumkin.
Qobiliyatning tabiiy sharti, layoqati nerv tizimining tuzilishi va funksiyalarining hususiyatlari tarkibida ekanligi haqidagi barcha morfologik va funksionallik sifatlar singari umumgenetika qonunlariga boysunish farazining haqqoniyligini dalillaydi. F.Galtonning irsiyat qonunlari togrisidagi goya qobiliyatning tabiiy shartlangan xususiyatlari tavsifini ochib bera olmaydi. Chunki unda dalilga muhtoj juda kop orinlar mavjuddir. Shuning uchun qobiliyat tabiatini biologik irsiyatdan emas, balki turmush muhitining nasldan naslga otishidan qidirish maqsadga muvofiqdir, agarda insonning taraqqiyoti ijtimoiy-tarixiy qonunlar bilan boshqarilishi tan olinar ekan, qobiliyatning taraqqiyoti biologik irsiyat qonunlarga boysunishi mumkin emas.
Yuqoridagi mulohazalarga asoslangan holda xulosa qilish mumkinki, qobiliyat va layoqatlar tabiiy zaminga bogliq bolsa-da, lekin ular faqat tabiatning in'omi emas, balki insoniyat tarixiy taraqqiyotining bebaho maqsulidir. Xuddi shu bois qobiliyatlarning namoyon bolishi shaxslar tomonidan ijtimoiy ehtiyojlarni qondirish davomida ijtimoiy shartlangan bilimlar va konikmalarni tarkib toptirishning yaqqol usullariga bevosita bogliqdir. Shuning uchun qobiliyatlar taraqqiyotining uzluksiz ta'lim tizimiga bogliq ekanligini ta'kidlab otish muhim ahamiyatga ega.
Talantning paydo bolishi va rivojlanishi
Talantning ijtimoiy-tarixiy, tabiiy nuqtai nazardan talqini qobiliyatlar taraqqiyotining yuksak bosqichi ekanligidan dalolat beradi. Talant yunoncha qimmatbaho, noyob narsa, irsiy tabiiy xislat degan ma'noni anglatib, muayyan faoliyatning muvaffaqiyatli va ijodiy ravishda bajarilishini ta'minlaydigan qobiliyat hamda iste'dodlar majmuasidan iborat individual xususiyatdir. Psixologik adabiyotlarda unga turlicha ta'rif berilishiga qaramay, ularda asosiy belgilar ta'kidlab otiladi, chunonchi shaxsga qandaydir murakkab mehnat faoliyatining muvaffaqiyatli, mustaqil va original tarzda bajarish imkonini beradigan qobiliyatlar majmuasiga talant deyiladi.
Talantning asosiy belgilari:
a) muvaffaqiyatni ta'minlash;
b) faoliyatni mustaqil bajarish;
v) originallik unsurining mavjudligi qobiliyat hamda iste'dodlar yiqindisidan iborat ekanligi;
d) individual psixologik xislatliligi;
e) ijtmoiy turmushni ozgartiruvchi yaratuvchilik imkoniyati kabilar.
Psixologik ma'lumotlarni umumlashtirgan holda ikki xil xususiyatli fikrni alohida ta'kidlab otish talant tuzilishini yaxshiroq tushunish imkoniyatini yaratadi.
1) talant - bu shaxs psixik xislatlarining shunday birikmasidirki, uni a)alohida yagona maxsus qobiliyat bilan; b) xotiraning yuksak mahsuldorligi orqali; v) xatto noyob sifat tariqasida olchab bolmaydi.
2) shaxsda u yoki bu qobiliyatning mavjud ekanligi hamda yetarli darajada taraqqiy etganligi talantning murakkab tarkibiga kiruvchi boshqa qobiliyatlarning jadal takomillashuvi orqali ularning ornini bosib yuborishi (konsensasiya qilish) mumkin.
Moskvaning umumiy va pedagogik psixologiya instituti xodimlari tomonidan oquvchilarning talanti, iste'dod tushunchasi organilgan. Aniqlangan muhim qobiliyatlar yigindisi aql iste'dod tuzilishini vujudga keltirilgan. Ilmiy tadqiqotchilarning fikricha, yuksak iste'dod quyidagicha bosqichlardan iborat bolishi mumkin:
A) bunday shaxsning birinchi xususiyati ziyraklik, shaylik, jiddiy faoliyatni bajarishga tayyor turishlikdir.
B) shaxsning ikkinchi xususiyati uning mehnatga tayyorgarligi (mehnatga moyilligi, mehnatga intilishi, mehnatning ehtiyojga aylanishi)dir.
V) insonning uchinchi xususiyati unda tafakkur xususiyatlari va fikr yuritishning tezligi, aqlning tartibligi, tahlil va umumlashtirishning yuqori imkoniyatlari, aqlning mahsuldorligi. Ma'lumotlar tahlilining korsatishicha, maxsus iste'dod tuzilishi yuqoridagi sifatlardan tashqari aniq faoliyat talablariga muvofiq keluvchi bir qator qobiliyatlar bilan toldiriladi.
Talant ozining umumiy va maxsus sifatlari yigindisi bilan ijodiy yutuq imkoniyatining ayniyatidir. Talant mahoratning dastlabki sharti hisoblansa-da, lekin ular bir-birlaridan muayyan darajada tafovutlanadi. Talant - katta ijodiy va zor mehnat mahsulidir. Mehnat esa hayotiy tajriba konikmalarning zaruriy majmuasi manbaidir. Ijodiyotning sharti va hayotiy tajriba zaruriy konikma malakalar yigindisining mavjudligidir. Ijodiy faoliyat talantning ajralmas qismi hisoblanib, bunda ruhlanish deb nomlangan psixologik holat alohida ahamiyat kasb etadi. Ruhlanish esa faoliyat mahsuldorligi ortishiga qaratilgan ijodiy lahzadan iboratdir. Talant imkoniyat tariqasida psixologik hodisa hisoblansa, u holda mahorat haqiqatga aylangan imkoniyat gavdalanishdir. Psixologik nuqtai nazardan haqiqiy mahorat bu shaxs talantining faoliyatda namoyon bolishidir.
Agar jamiyat taraqqiyoti bunday kishilarga muhtoj bolsa bunday kishilarning paydo bolish imkoniyati tugiladi. Iste'dod qobiliyatlar yigindisidan, ularning majmuidan iboratdir. Alohida olingan yakka qobiliyatlar garchi u taraqqiyotning juda yuksak darajasiga erishgan va yorqin ifodalangan bolsa ham iste'dod bilan tenglashtirib bolmaydi. Bu haqda goyat otkir fenomenal xotiraga ega bolgan kishilar haqida otkazilgan tadqiqotlar dalolat beradi.