Bismillahir Rahmonir Rahiym

Bismillahir Rahmonir Rahiym
1.
Antropometriya — odamning jismoniy rivojlanganligini, tanasi va uning qismlarini o‘lchash usullari majmui. Eng oddiy antropometrik tekshirishlarni ham tibbiyot hamshiralari (statsionarlarda, poliklinikalarda, sanatoriylarda, dam olish uylarida) o‘tkazadi.
Bo‘yni bo‘y o‘lchagich (rostomer) bilan o‘lchanadi: asbobning maydonchada o‘rnatilgan vertikal tirgovuchi va santimetrlarga bo‘lingan qismi bo‘ladi, gorizontal joylashgan surgich tirgovuch bo‘ylab suriladi. Bo‘yni o‘lchashda bemor tirgakka tovoni, dumbalari, kuraklari va ensasini tekkizib, orqa- sini o‘girib turadi. Boshi shunday holatda bo‘lishi kerakki, tashqi eshituv yo‘lining yuqori chekkasi va ko‘z burchaklari bitta gorizontal chiziqda tursin, surgichni boshgacha tushiriladi va shkaladagi bo‘linmalar surgichning pastki chekkasi bo‘yicha sanaladi (21-rasm). Ayrim hollarda bemorlarning bo‘yi o‘tirgan holatda o‘lchanadi, bu holda bemorning bo‘yiga kursichadan polgacha bo‘lgan masofa qo‘shiladi.
Hali yurmagan yosh bolalarning bo‘y uzunligi maxsus gorizontal bo‘y o‘lchagich bilan o‘lchanadi Gavda vazni to‘g‘ri o‘rnatilgan va yaxshi muvozanatga keltirilgan o‘nlik tibbiy tarozida nahorga, ich kiyimda, yaxshisi qovuq va ich ich bo‘shatilgandan keyin o‘lchanadi. Og‘ir yotgan bemorlarni o‘tirgan holatda vaznini o‘lchash mumkin. Bemor maydonchaning o‘rtasiga kalitning ko‘tarib qo‘yilgan holatida ehtiyotlik bilan chiqadi. Bunda qattiq silkinishdan saqlanish lozim. Muvozanat holati yuzaga kelgandan so’ng pastga tushiriladi. Bunda vazn pastki va yuqorigi ko‘rsatkichlarda yuklar to‘xtagan bo‘linmalarning ikkita soni yig‘indisi bo‘yicha aniqlanadi (23-rasm).
Bolalarning vaznini o‘lchash uchun maxsus pallali tarozilardan foydalaniladi.
Ko‘krak qafasi aylanasini santimetrli lenta bilan oldingi tomondan to‘rtinchi qovurg‘a bo‘yicha, orqa- dan esa kuraklarning burchaklari ostidan o‘lchanadi. Bemorning qo‘llari pastga tushirilgan bo‘lishi, va u tinch nafas olishi lozim. O‘lchash nafas chiqarish vaqtida, shuningdek maksimal nafas olish cho‘qqisida bajariladi
O‘pkaning tiriklik sig‘imi — spirometr asbobida o‘lchanadi. Buning uchun bemor chuqur nafas olib, spirometr asbobiga puflaydi. Erkaklarda normada o‘pkaning tiriklik sig‘imi ayollarnikiga qaraganda katta bo‘ladi.
Muskul kuchi — dinamometr asbobida qo‘l va oyoqlarda alohida o‘lchanadi . Antropometrik o‘lchashlardan keyin, hamshira vrach bemorni ko‘zdan kechirayotganda ishtirok etadi. EKG qilish va tashxisni aniqlash uchun boshqa shoshilinch tekshirishlar o‘tkazishda yordamlashadi, sanitariya tozalovi o‘tkazish uchun bemorni sanitariya-tozalov xonasiga olib boradi.
2. Arterial bosim sistola va diastola vaqtida tomirlar devoriga tushadigan qon bosimidir. U sog‘lom odamlarda ham yurak tomirlar sistemasiga baho berish maqsadida o‘lchanadi. Arterial bosim yurakdan otilib chiqadigan qon miqdoriga, qon oqimiga, umumiy periferik tomirlarning nechog‘li qarshilik ko‘rsatishiga, tomirlar devorining elastikligiga bog‘liq. istolik (maksimal), diastolik (minimal) arterial bosim va puls arterial bosimi farqlanadi istolik bosim — arterial sistemada chap qorincha sistolasidan keyin paydo bo‘ladigan, puls to‘lqini maksimal ko‘tarilgan vaqtdagi bosimdir. Diastolik bosim esa yurak diastolasi oxirida puls to‘lqini tushgan vaqtda yuzaga keladi.
Arterial bosimni o‘lchash yurak tomirlar va nafas tizimi kasalliklarida qo‘llaniladigan muhim tashxisiy usul hisoblanadi. Sog‘lom, katta yoshli odamlarda arterial bosim qator sabablarga, ayniqsa yoshga, nerv sistemasi holatiga, sutka soatlari va shunga o‘xshaganlarga ko‘ra o‘zgarib turadi. Sistolik bosim 120 dan 140 mm gacha, diastolik bosim 70–90 gacha simob ustuni atrofida o‘zgarib turadi. Ertalab arterial bosim 5–10 mm simob ustuniga past bo‘ladi.
Arterial bosimni o‘lchash uchun turli moslamalar: simobli sfigmoma- nometr (Riva-Rochchi) va prujinali bosim o‘lchovchi apparatlar ishlatiladi. Hozirgi paytlarda Riva-Rochchi apparatlari kamayib ketganligi uchun ko‘proq prujinali apparatlardan foydalanilmoqda Prujinali manometri bo‘lgan apparatlar — tonometrlar deyiladi. Bunda arterial bosim prujina qarshiligi kuchi bilan o‘lchanib, bu kuch millimetrli bo‘linmalari bo‘lgan siferblat bo‘ylab harakatlanadigan strelkalarga o‘tadi.
Apparat prujinali manometr, manjetka, nokcha-ballon va asbob qismlarini o‘zaro tutashtiradigan rezina naychalar tizimidan iborat.
Arterial bosim bilvosita usul (Korotkov usuli) bilan o‘lchanadi. Bu usul manjetkadagi havo bosimini asta-sekin pasaytirishga va bu bosim darajasini Korotkov tonlari paydo bo‘lgan va yo‘qolgan paytlarda qayd qilishga asoslangan. Arterial bosim ma'lum soatlarda yaxshisi ertalab, tushki ovqatgacha, muayyan tana vaziyatida, imkon boricha bir xil o‘rtacha havo haroratida va normal atmosfera bosimida o‘lchanadi. Agar bemor charchagan yoki qo‘zg‘algan holda bo‘lsa, bosimni o‘lchamaslik lozim.
Arterial bosimni yelka arteriyasida o‘lchash usuli. Arterial bosimni o‘lchash vaqtida tekshirilayotgan odam tinch o‘tirishi yoki yotishi, gaplashmasligi va o‘lchashni kuzatib turmasligi kerak. Bemorning qo‘liga tirsak bo‘g‘imidan ikki-uch santimetr yuqoriga manjetkani siqmasdan, u bilan teri orasida faqat bitta barmoq sig‘adigan joy qoldirib o‘raladi va mahkamlanadi. Yekshirilayotgan kishining qo‘lini qulay vaziyatda, kaftini yuqori tomonga qaratib qo‘yiladi. Yirsak bo‘g‘imida yelka arteriyasi topiladi va unga pulsni aniqlash uchun fonendoskop qattiq bosilmagan holda qo‘yiladi. So‘ngra ballon bilan asta-sekin havo beriladi, bu ayni vaqtda manjetkaga ham, manometrga ham tushadi. Havo bosimi ostida manometrdagi siferblat bo‘ylab harakatlanadigan strelkalar ko‘tariladi. Shkaladagi raqamlar manjetkadagi havo bosimini, ya'ni yelka arteriyasining yumshoq to‘qimalari orqali qanday kuch bilan bosilganini ko‘rsatadi. So‘ngra ballon oldidagi ventilni biroz ochib manjetkadagi bosim asta-sekin tushiriladi. Manjetkadagi bosimga qarshi bosim sistolik bosim miqdoriga yetganda birmuncha qattiq qisqa tovush — ton eshitiladi. Siferblatdagi raqamlar sistolik bosimni ko‘rsatadi. Manjetkadagi bosimning bundan keyingi pasayishida eshitilgan tonlar pasayadi va asta-sekin yo‘qoladi. Yon yo‘qolgan vaqtda manjetkadagi bosim minimal bo‘lib, bu diastolik bosimga mos keladi. Siferblatdagi raqamlar minimal bosimni ifodalaydi.
Bemorning bosimi past bo‘lganda arterial bosim ko‘rsatkichlari to‘g‘risida birmuncha aniq ma'lumotlar olish uchun manjetkaga havo asta- sekin kiritiladi. Yonlarning birinchi marta paydo bo‘lishi diastolik bosimni ko‘rsatadi. Manjetkadagi bosim ko‘tarilganda tonlarning yo‘qolish paytidagi raqamlar esa sistolik bosimni ko‘rsatadi.
Arterial bosimni ossillyator bilan ham o‘lchash mumkin: bu prujinali manometr strelkasining tebranishlari ustidan kuzatishdan iborat. Manjetkaga yelka arteriyasi to‘liq bosilguncha havo haydaladi, so‘ngra ventilni ochib havo asta-sekin chiqara boshlanadi va qonning dastlabki porsiyalari arteriyaga tushib, ossillyatsiyalar, ya'ni sistolik arterial bosimni ko‘rsatadigan strelkaning tebranishlarini beradi. Manometr strelkasining tebranishlari avvaliga kuchayadi, so‘ngra asta-sekin kamayadi, bu minimal bosimga muvofiq keladi. Kasalliklarning turiga qarab arterial bosim o‘zgarib, normadan oshib ketishi (gipertoniya) yoki pasayib ketishi (gipotoniya) mumkin.
Gipertoniya — gipertoniya kasalligida, nefritda (buyraklar yallig‘lanishi) va ichki sekretsiya bezlarining ayrim kasalliklarida kuzatiladi. Bunda sistolik bosim 200—250 mm simob ustuniga teng bo‘ladi.
Gipotoniya — kollaps va shokda, yuqumli kasalliklarda, bronza kasalligida va ba'zi bir boshqa kasalliklarda kuzatiladi.
Bolalarda yoshi qancha kichik bo‘lsa, arterial bosim ham shuncha past bo‘ladi. Yoshi ulg‘aygan sari tomirlar tonusining ortib borishi, yurak muskul qavatining kuchga to‘lishi va hayotiy jarayonlarning tezlashuvi natijasida arterial bosim ham ko‘tarilib boradi. Maktab yoshidagi bolalarda arterial bosim maxsus manjetkali tonometrlarda o‘lchansa, chaqaloqlar va emizikli bolalarda formulalar yordamida aniqlanadi

3. Puls deb, tomir urishi yurak qisqarishi natijasida qon tomir- larining ritmik tebranishlariga aytiladi. Chap qorincha tomonidan aortaga ritmik haydaladigan qon arterial oqim ichida tebranishlar hosil qiladi va arteriyalar devori- ning cho‘zilishiga va kuchayishiga olib keladi. Puls uning sonlari (chastotasi), ritmi, tarangligi va to‘liqligi bilan belgilanadi Puls normada minutiga 60 dan 80 gacha o‘zgarib turadi. Puls keng chegaralarda o‘zgarib turishi va uning tezligi yoshga, jinsga, tana va tashqi muhit haroratiga, shuningdek jismoniy harakatga bog‘liq. Eng tez puls homilaning ona qornidagi davrida va bola hayotining dastlabki yillarida qayd qilinadi 25-60 yoshgacha puls barqaror bo‘lib qoladi. Ayollar pulsi erkaklarnikiga nisbatan tezdir. Muskul harakati qanchalik kuchli bo‘lsa, puls shunchalik tez bo‘ladi Puls arteriyalar yuza joylashgan sohalarda tekshiriladi (55-rasm). Pulsni kuzatish joyi asosan bilak arteriyasidadir. Pulsni chakka arteriyalarida, uyqu, son arteriyalarida ham paypaslab ko‘rish mumkin. Puls odatda bilakning kaft yuzasida, I barmoq asosida, bilak arteriyasida aniqlanadi. Muskullar va paylar tarangligi paypaslashga xalaqit bermasligi uchun bemor qo‘lini bo‘sh qo‘yishi kerak. Pulsni bilak arteriyasida tekshirishni albatta ikkala qo‘lda o‘tkazish lozim va ular orasida farq bo‘lmagandagina keyinchalik uni bir qo‘lda tekshirish mumkin. Agar biror sababga ko‘ra bilak arteriyasida pulsni aniqlab bo‘lmasa, pulsni chakka yoki uyqu arteriyasida tekshiriladi. Pulsning soni, ritmi, tarangligi va to‘liqligiga qarab xulosa chiqariladi.

Pulsning tezlashuvi taxikardiya, sekinlashuvi bradikardiya deyiladi. Yaxikardiyada ham, bradikardiyada ham, turli-tuman asoratlarning oldini olish uchun bemorni diqqat bilan kuzatish zarur.
Puls sonlarini kamida 30 soniya ichida sanash lozim. Bunda olingan raqam 2 ga ko‘paytiriladi. Aritmik pulsda sanash 1 daqiqa davomida o‘tkaziladi.
Puls turtkilari bir xil vaqt ichida birin-ketin kelsa, to‘g‘ri ritm yoki
ritmik puls deyiladi. Aks holda noto‘g‘ri — aritmik puls kuzatiladi.
Sog‘lom odamlarda pulsning ko‘pincha nafas olishda tezlashuvi va uning nafas chiqarishda sekinlashuvi — nafas aritmiyasi qayd qilinadi, bu adashgan nerv tonusining o‘zgarishiga bog‘liq bo‘lib, ko‘pincha bolalik va o‘smirlik yoshida paydo bo‘ladi. Elektrokardiografiya usuli bo‘yicha aritmiyalarning hamma turlari birmuncha yaxshi aniqlanadi.
Puls tarangligi puls to‘lqinining tarqalishini to‘xtatish uchun zarur kuch bilan belgilanadi. Puls tarangligining darajasi bo‘yicha maksimal arterial bosimning katta-kichikligi to‘g‘risida taxminiy xulosa chiqarish mumkin, u qanchalik yuqori bo‘lsa, puls shu qadar tarang bo‘ladi.
Puls to‘liqligi puls to‘lqinini hosil qiladigan qon miqdori bilan belgilanadi va yurakning sistolik hajmiga bog‘liq bo‘ladi. Yo‘liqligi yaxshi bo‘lganda barmoq ostida yuqori puls to‘lqini seziladi, yomon bo‘lganda puls kuchsiz, puls to‘lqinlari kichik, arang bilinadi.
Puls to‘g‘risidagi ma'lumotlar harorat varaqasida qayd qilinadi. Harorat o‘zgarishi pulsning ham o‘zgarishiga olib keladi. Shuning uchun puls to‘g‘risidagi ma'lumotlarning grafik tasviri muhim ahamiyatga ega.
4. Nafas organizmga kislorodning uzluksiz tushib turishini, karbonat angidrid gazi va suv bug‘lari ajralib chiqishini ta'minlaydigan asosiy hayotiy jarayondir.
Gaz almashinuvi jarayoni tashqi va ichki nafas yoki to‘qima nafasidan tashkil topgan.
Nafas turlari. Ko‘krak qafasining o‘lchovlari qaysi yo‘nalishda harakatlanishiga qarab, nafasning ko‘krak, qorin va aralash turlari farq qilinadi. Ko‘krak turidagi nafas aksari ayollarda uchraydi. Qorin turida nafas olish esa erkaklarga xosdir. Bolalar aksari aralash turda nafas olishadi. Nafas turlari tashqi va ichki muhitning turli-tuman ta'siri natijasida yuzaga keladi va o‘zgaradi Nafas harakatlari tezligi. Katta odam har daqiqada o‘rta hisobda 16—20 marta nafas oladi. Sog‘lom kishilarda uning o‘zgarishi juda ko‘p sabablarga: yoshga (yangi tug‘ilgan chaqaloqlar minutiga 40—45 marta, 1–2 yoshli bolalar 30—40 marta)¿ jinsga (ayollar erkaklarga nisbatan ko‘proq)¿ tananing vaziyatiga (yotgan holatda har daqiqada 14—15 marta, o‘tirganda 16—18, tik turgan holatda 18—20 marta) bog‘liq. Jismoniy ish, ovqat yeyish, tana haroratining oshishi, ruhiy qo‘zg‘alish nafasni tezlashtiradi. Sportchilarda nafas tezligi tinch turganda har daqiqada 6—8 taga kam bo‘lishi mumkin Bemorlarda nafas harakatlarini kuzatib borish. Hafas harakatlarining tezligi, ritm chuqurligining o‘zgarishi, nafas turining o‘zgarishini aniqlashga, nafas qisishining sababini bilib olishga imkon beradi. Bu kuzatuvlar kasallikni aniqlashga yordam berib, uni hamshiralar ham bajarsa bo‘ladi. Nafas harakatlarini bemor sezmaydigan qilib sanash kerak. Qo‘lni bemor ko‘kragi ustiga qo‘yish yoki pulsni sanagandek uning qo‘lini ushlab turishning o‘zi kifoya. Bemor nafasining kuzatilayotganligini bilib qolsa, nafas harakatlarining miqdori, maromi va xususiyati bexosdan o‘zgarishi mumkin. Hamshira 1 daqiqada olinadigan nafas miqdorini harorat varag‘iga grafik tarzda yozib boradi. Odatda, nafas egri chizig‘i ko‘k qalamda,
bundan farqli ravishda, harorat egri chizig‘i esa qora qalamda chiziladi.
Nafas qisishi, hansirash (dispnoe). Nafas tezligi, maromi va chuqurligining buzilishiga nafas qisilishi deyiladi. Nafas qisishi bemorlarga hamisha sezilavermaydi. Nafas juda qattiq qisib, bemorning bo‘g‘ilishiga yoki kislorod tanqisligi tufayli nafas to‘xtab qolishiga asfiksiya–bo‘g‘ilish deyiladi. Yibbiyot hamshirasi nafas qisishi va bo‘g‘ilish xususiyati ustida olib borgan kuzatuvlarini shifokorga xabar qilishi lozim, bu shuning uchun zarurki, nafas qisishi ba'zan uyqu vaqtida sezilarli bo‘ladi, bo‘g‘ilish xurujlari esa aksari kechasi tutadi. Nafas qisish va bo‘g‘ilishda bemorni parvarish qilish shu o‘zgarishlarni keltirib chiqargan sabablarga qarab turlicha bo‘ladi. Nafasni yengillashtirish uchun ko‘pincha: 1)bemorning
ko‘kragini qisib turadigan kiyimlarini yechish va og‘ir adyollarni olib tashlash¿ 2) bemorning nafas harakatlarini yengillashtirish uchun uni o‘rnida qaddini baland qilib yotqizish¿ 3) xona havosini almashtirish¿ 4) bemorga kislorod bilan nafas oldirish lozim.
5.
Kollaps – qon tomir faoliyati o‘tkir yetishmovchiligining birmuncha og‘ir bosqichi hisoblanadi, bu holatda tomirlar tonusi shunchalik keskin buziladiki, natijada arterial bosim va yurak faoliyati birdaniga pasayib ketadi. Kollaps – og‘riq va intoksikatsiyalar bilan o‘tadigan kasalliklar (tiflar, vabo, zotiljam, ovqat toksikoinfeksiyalari, o‘tkir pankreatit, peritonit)dan keyin uchraydigan asoratlaridir. Kollaps og‘ir shokda, ko‘p qon yo‘qotishda ham kuzatiladi. U narkoz vaqtida rivojlanishi ham mumkin. Juda kuchli og‘riq ta'siri, masalan, quyosh chigali sohasiga, chot orasiga zarb tegishi ham kollapsga olib kelishi mumkin.
Kollaps holatidagi bemorning rangi oqargan, badan terisi sovuq ter bilan qoplangan, ko‘kimtir tusda bo‘ladi. Nafasi tezlashgan, yuza. Pulsi ipsimon, arterial bosimi 60 mm simob ustunidan past. Yegishli choralar ko‘rilmasa, bemor o‘lib qolishi mumkin.

1. 
   Shoshilinch yordam uni keltirib chiqargan sababni bartaraf etish va tomirlar hamda yurak yetishmovchiligiga qarshi kurashishga qaratiladi, miyaga oqib keladigan qon miqdorini ko‘paytirish maqsadida oyoqlarni balandroq vaziyatda qo‘yiladi Venaga asta-sekin vazopressorlar yuboriladi: 0,2–0,3 ml 1% li mezaton eritmasi 10 ml 0,9% li natriy xlorid eritmasida oqim bilan 1 ml 0,1% li noradrenalin eritmasi tomchilab.
   
2. 
   Venaga tezda tomchilab yoki oqim bilan past molekular dekstranlar (poliglukin, reopoliglukin), venaga oqim bilan prednizolon (60–90 mg) yuboriladi.
   
3. 
   Novokainamid yuborishdan kelib chiqqan medikamentoz kollapsda va xavfli sinusli bradikardiyada venaga oqim bilan 0,1% li atropin (1–2 ml) yuborish yaxshi naf beradi.
   
4. 
   Uzoq davom etgan kollapsda metabolik asidozni bartaraf etish maqsadida venaga tomchilab 4% li natriy gidrokarbonat eritmasidan yubo- riladi (150–250 ml).
   

5.Oksigenoterapiyolibbori-ladi
6.Yibbiyot hamshirasi vrach ko‘rsatmalarini bajarish bilan birga bemor holatini kuzatibborishi pulsini, nafas olish sonlarini sanab, arterial bosimni tez-tez o‘lchab qayd etib borishi, fiziologik bo‘sha- lishlariga e'tibor berishi kerak

6. Bemor qabulxona bo‘limidan palataga olib kelinadi. Palata hamshirasi uni kutib olib, sanitariya tozalovining sifatini tekshiradi, bemor va uning kasallik tarixi bilan tanishadi, unga bo‘limdagi tartib, oshxona, hojatxona va boshqa xonalarning qayerda joylashganligini tushuntiradi. So‘ngra hamshira palata vrachi yoki navbatchi vrachga yangi kelgan bemor haqida xabar beradi va uning kasallik tarixini ko‘rsatadi. Vrach bemorning ahvoliga qarab, uni tekshirib ko‘radi. Agar qabulxona bo‘limiga og‘ir bemor keltirilgan bo‘lsa, bu haqda bemor yotqiziladigan bo‘limga oldindan xabar qilinadi va bunday hollarda uni hamshira bilan vrach kutib oladi. O‘zi yurolmaydigan bemorlar bo‘limga maxsus aravada yoki zambilda olib kelinadi. Qabulxona bo‘limida bemorlarni bo‘limlarga transportirovka qilish uchun yetarli miqdorda qulay aravacha va zambillar, bemorlar uchun yil fasliga

va ob-havoga mos kiyim-boshlar bo‘lishi kerak.
Holsiz bemorlarni zambilda ohista ko‘tarib, karavot yoki kushetkaga va aksincha bularni zambilga yotqizishni bilish kerak. Bemorni bitta sanitar o‘ng qo‘l bilan sonlari ostidan, chap qo‘lini esa kuraklari sathida ko‘kragidan o‘tkazib ko‘tarishi mumkin . Bemorni aksari ikki tibbiy xodim ko‘taradi, ulardan biri o‘ng qo‘li bilan bemor boshi, bo‘yni va ko‘kragining yuqori qismidan ko‘tarib turadi, chap qo‘lini esa ko‘kragining pastki qismi ostidan o‘tkazadi, ikkinchi xodim qo‘llarini bemorning beli va sonlari tagidan o‘tkazadi . Bemor juda holdan ketgan yoki vazni og‘ir bo‘lsa, bunda uni uch kishi ko‘taradi, ayni vaqtda gavda og‘irligi uchala xodimga iloji boricha baravar taqsimlanishi kerak. Birinchi sanitar bemorning boshi, bo‘yni va ko‘kragining yuqori qismidan ushlaydi, ikkinchisi qo‘lni beli va sonlarining yuqori qismidan o‘tkazadi, uchinchisi esa son va boldirlaridan tutib turadi Monelik qiladigan hollar bo‘lmaganda, bemor qo‘lini birinchi sanitarning bo‘y- nidan o‘tkazib, ko‘tarayot- ganlarning ishini yengil- lashtirishi mumkin Bemorni ko‘tarish qu- lay bo‘lishi uchun zam- bilni karavotga nisbatan to‘g‘ri burchak ostida, pa- rallel, ketma-ket, karavot- ga taqab qo‘yish mumkin. Zambilni kara- votga zich qilib qo‘yib, bemorni olib yotqizish undan ma'lum darajada kuch sarflashni talab etadi va shuning uchun hamma vaqt bunga ruxsat etilmaydi.
7. . Dorilarni saqlash va tarqatish
Dorilar saqlanadigan maxsus shkaflar bo‘lib ular tibbiyot hamshirasining postida turadi. Ular yaxshi qulflanishi va postdagi hamshiralar tomonidan nazorat qilinishi lozim. Dorilar shkafda guruhlar bo‘yicha (steril, ichki, tashqi dorilar) alohida javonlarda joylashtiriladi. Har bir javonda tegishli yozuv bo‘lishi kerak. Javonlardagi dorilarni ularning turiga qarab joylash- tirish zarur. Orqa tomonga yirikroq idishlar, old tomonga maydaroqlari qo‘yiladi. Bu har bir etiketkani o‘qish va kerakli dorini tezroq topib olishga imkon beradi.
O‘tkir hidli dorilar (yodoform, lizol va boshqalar) va oson alanga- lanadigan moddalar (spirt, efir) alohida saqlanishi kerak. Bog‘lov materiali, shprislar va bemorlarga qarash uchun ishlatiladigan boshqa vositalar dorilardan alohida saqlanishi lozim.
Dorilarning saqlanishi ko‘p sabablarga, shakliga (poroshoklar, tabletkalar, miksturalar), xona harorati va namligiga, yorug‘lik tushishiga, og‘zining qanday mahkamlanganligiga bog‘liq. Suyuq dorilar tezroq buziladi, shuning uchun ularni salqin joyda, yaxshisi sovutgichlarda saqlash lozim. Vaksi- nalar, zardoblar, antibiotiklar ham shu yerda saqlanadi. Spirtli va efirli eritmalarni saqlashda ular bug‘lanib, dori moddasi birmuncha quyuqla- shib qolishi va dozasi oshib, organizmni zaharlashi mumkinligini unutmaslik kerak. Malham va turli xil yog‘lardan tayyorlangan dorilar birmuncha tez ayniydi, shu bois ular salqin joyda saqlanishi kerak. Yorug‘likda parchalanadigan moddalar (kumush nitrat, yod, brom) to‘q rangli shishalarda beriladi va qorong‘i joyda saqlanadi. Bo‘limda dorilarni 3–4 kun saqlash mumkin.
Zaharli va kuchli ta’sir qiladigan dori moddalari alohida sharoitda ularning ichki devorida saqlanishi lozim bo‘lgan dorilar ro‘yxati osib qo‘yiladi. A shkafda zaharli moddalar (narkotiklar, strixnin, mishyak), B shkafda esa kuchli ta'sir qiladigan (kodein, adrenalin), uxlatadigan moddalar turadi. Zaharli va kuchli ta'sir etadigan dorilar sarfini hisoblash uchun 2 ta daftar bo‘ladi, bu daftarlar nomerlangan, ip o‘tkazilgan va shu davolash muassasasining so‘rg‘ich muhri bilan muhrlangan bo‘lishi kerak. Zaharli va kuchli dorilar, shuningdek ularni hisoblash daftari ularning saqlanishiga kafil bo‘la oladigan sharoitlarda saqlanishi kerak.
Zaharli va kuchli ta'sir etadigan dorilarni noto‘g‘ri saqlagan va talon- taroj qilgan tibbiy xodimlar jinoiy javobgarlikka tortiladi.
Dorilar har bir bo‘limda tur- licha tarqatiladi. Buning uchun uyachalarga bo‘lingan quticha- lardan foydalanish ham mumkin, ularning tubida bemorning ismi sharifi yozilgan va oldindan dori solib qo‘yilgan bo‘ladi. Hamshi- ra dorilarni palatalarga shu tartib- da tarqatadi. Ba'zan ko‘chma stol- chalardan foydalaniladi, ularga hamma dorilar, suv solingan gra- fin, pilyula va tabletkalarni tarqa- tish uchun pinset, tomchi dorilar uchun toza pipetkalar va suyuq dorilar uchun toza menzurkalar qo‘yilgan bo‘ladi (87-rasm). Ham- shira bu stolchani palataga bemor ularni shu joyning o‘zida ichadi Dori berishdan oldin hamshira uni sinchiklab ko‘zdan kechirib, dozasining ko‘rsatmalarga muvofiqligini tekshiradi va hokazo. Dori-darmonli barcha shkaflar qulf-kalitli bo‘lishi, kaliti postdagi hamshirada saqlanishi lozim. Vaksinalar, zardoblar, antibiotiklar, suvli nastoykalar va damlamalarni maxsus ajratilgan sovutgichda–ma'lum haroratda saqlash zarur.
8.

Palata hamshirasi katta hamshiraga va palata vrachiga bo‘ysunadi, unga esa kichik tibbiy hamshiralar bo‘ysunadilar.
Yibbiyot hamshirasi vrach topshiriqlarini bajaradi. Ayrim muolajalarni mustaqil ravishda o‘zi qilib (inyeksiya, banka, xantal va huqna qo‘yish) birmuncha murakkab davo tadbirlariga asboblar va bemorni tayyorlaydi, ularni bajarish vaqtida esa vrachga ko‘maklashadi.
Palata hamshirasi bemor ajratmalarini (siydik, balg‘am, axlatini) yig‘adi, tekshirishlar uchun qon oladi, vrach topshirig‘iga ko‘ra kunlik siydik, balg‘am miqdorini o‘lchaydi. U ertalab va kechqurun barcha bemorlar haroratini o‘lchab kasallik tarixiga yozib boradi.
Palata hamshirasi har kuni vrach ko‘rigida qatnashib, bemorni ko‘zdan kechirishda unga yordam beradi, o‘z kuzatuvlarini maxsus tarixnomaga qayd qilib boradi va shifokorga ma'lum qiladi va undan yangi ko‘rsatmalar oladi. Ko‘rik paytida har bir bemordagi kasallik mohiyatini, unga qilinayotgan davoning ahamiyatini ayniqsa, nimalarga e'tiborni qaratish lozimligini bilib oladi.
Palata hamshirasining vazifasi bemorlarni parvarish qilishdir. U bemorning tozaligiga qarab, og‘ir yotgan xastalarning badan terisini ho‘l sochiq bilan muntazam artib turadi, sanitarka yordamida ularni ich kiyimini va ko‘rpa-yostiq jildini, choyshablarini almashtiradi, ular uchun gigiyenik vanna hozirlaydi.
Shuningdek, palata hamshirasi taomnoma tuzib, ovqatning issiqligini, parhezga mos kelishini kuzatib boradi va yotig‘lik bemorlarni ovqatlantirib qo‘yadi. U bemorga keltiriladigan taomlarni, muzlatgichdagi mahsulotlarning sifatini tekshiradi.
Xonalarning tozaligini va buni o‘z vaqtida bajarilishi ustidan nazorat qilish ham palata hamshirasining vazifasiga kiradi. U bemorlar, ularni ko‘rgani keladigan kishilar, sanitarkalarning tartibga rioya qilishini kuzatib boradi.
Palata hamshirasi yangi kelgan bemorlarni qabul qilib, ularni ichki tartib-qoidalar bilan tanishtiradi, qabulxona bo‘limida amalga oshirilgan sanitariya tozalovini tekshiradi va yangi kelgan bemor haqida tezda vrachga xabar qiladi. Bemorni kasalxonadan kuzatishni ham o‘zi tashkil qiladi.
Shuningdek palata hamshirasi bemordagi o‘zgarishlarni, dorilarning ta'sirini, bemor kayfiyatini kuzatib boradi va o‘z kuzatuvlari haqida vrachga xabar beradi¿ bu esa shifokorga bemor ahvoli to‘g‘risida to‘g‘ri tasavvur hosil qilishga yordam beradi. Bemorni kecha-yu-kunduz kuzatishdan maqsad, unga o‘z vaqtida kerakli yordam ko‘rsatishdir.
Hamshira bemorni ko‘rgani kelgan kishilar bilan avval o‘zi suhbatlashishi, ularni bemor ahvolidan xabardor qilishi va ular o‘rtasidagi muloqotni kuzatib borishi lozim. Iflos kiyimli va mast, kasal kishilarni bemor huzuriga kiritishga ruxsat etilmaydi
9. Yana haroratini o‘lchash uchun hozirgi vaqtda turli modifikatsiyadagi termometrlar tavsiya etilmoqda. Bularga og‘iz, qo‘ltiqosti, rektal, past haroratlarni o‘lchovchi, shishali, kimyoviy, timpanik va elektron termometrlarni misol qilib keltirish mumkin Yimpanik termometrlar – elektron asbob shaklida bo‘lib, batareykalar yordamida ishlaydi va quloq nog‘ora paradasining haroratini aniqlash uchun qo‘llaniladi
Kimyoviy termometrlar – bir marta qo‘llashga mo‘ljallangan bo‘lib, harorat o‘zgarganda o‘z rangini o‘zgartiradigan, issiqlikni sezuvchi kimyoviy moddalar bilan to‘ldirilgan, nuqtalar ko‘rinishidagi ingichka plastik yassi parchalardir Elektron termometrlar esa haroratni tez va aniq o‘lchashni ta'minlaydigan, bir marta ishlatib almashtiriladigan uchli zondi bor maxsus termometrlar hisob- lanadi. Yana haroratini o‘lchashda ko‘pincha Selsiy bo‘yicha darajalangan maksimal tibbiy termometrdan foydalaniladi Shkalasi 34° dan 42° gacha daraja larga bo‘lingan. Rezervuar va termometr kapillar naychasining ozroq qismini to‘ldirib turgan simob isiganda hajmi kengayib, kapillardagi simob ustuni sekin ko‘tariladi. Isitish to‘xtagandan so‘ng simob rezervuarga o‘zicha qayta olmaydi. Chunki rezervuar tubiga kavsharlangan va yuqori uchi bilan kapillarga chiqadigan shtift bunga to‘sqinlik qiladi.Yermometr
sovitilgandan so‘ng bir necha marta silkitib, simobni rezervuarga qaytarish mumkin. Sovimagan termometrni silkitilsa kapillardagi simob ustunchasi mayda bo‘lakchalarga parchalanib ketishi mumkin. Buni takror silkitish yo‘li bilan bartaraf etiladi. Yermometr saqlanadigan stakan tubiga bir qavat paxta qo‘yiladi va stakanning uchdan bir yoki ikkidan bir qismiga 70% li spirt, Karetnikov eritmasi (11 ml distillangan suvga 12g natriy gidrokarbonat, 15g formalin va 3g karbol kislota qo‘shilgan eritma) yoki boshqa biror dezinfeksiyalovchi eritma quyiladi. Haroratni o‘lchab bo‘lgandan so‘ng termometrni sindirib qo‘ymaslik uchun ehtiyot qilib, pastki uchi bilan stakanga solib qo‘yiladi.Silkitganda qo‘ldan sirg‘alib chiqib ketmasligi uchun termometrning yuqori uchiga rezina qalpoqcha kiydiriladi Harorat asosan qo‘ltiqdan, kamroq hollarda chov burmasidan o‘lchanadi. Qoq suyak bo‘lib qolgan bemorlarda va chaqaloqlarda haroratni to‘g‘ri ichakdan yoki og‘iz bo‘shlig‘idan o‘lchash mumkin. Harorat o‘lchanadigan joylarda yallig‘lanish jarayoni (terining qizarishi, bir oz shishishi) bo‘lmasligi kerak, chunki bunday joyda harorat baland bo‘ladi. Haroratni o‘lchashdan oldin qo‘ltiq sohasi yoki chov burmasi quruq qilib artiladi, chunki nam bo‘lsa, ko‘rsatkichlari past chiqadi. Dezinfeksiya qilingan quruq termometr silkitilib, simob ustunchasi shkaladan pastga tushganligiga ishonch hosil qilingach, termometrni simob rezervuari teriga hamma tomondan tegib turadigan qilib, pastki uchi bilan qo‘ltiq sohasiga qo‘yiladi. Bemor qo‘lini ko‘kragiga yaqinlashtirib, termometrni qo‘ltig‘ida qisib turadi. Behush yotganlar, notinch bemorlar va yosh bolalarning
qo‘lini hamshira ushlab turadi. O‘lchash vaqtida be- mor qimirlamay o‘tirishi yoki yotishi kerak. Uxlab yotganda haroratni o‘l- chash mumkin emas. Chunki termometr sir- g‘alib tushishi yoki bemor bexosdan uni bosib olishi, bundan tashqari uning ko‘rsatkichlari past bo’lishi mumkin Og‘iz bo‘shlig‘idan o‘lchash uchun termometr rezervuarini tilning pastki yuzasi bilan og‘iz bo‘shlig‘iga qo‘yiladi. Bemor og‘zini yumib termometrni tutib turadi.
Qo‘ltiq va chov sohasidan haroratni o‘lchash muddati 10 daqiqa, bo‘shliqlardan o‘lchash muddati 5 daqiqa.
Kasalxonada harorat hamma bemorlarda ertalab soat 7⁰⁰dan 9⁰⁰gacha, kechqurun soat 17⁰⁰ dan 19⁰⁰ gacha o‘lchanadi. Ba'zan kuniga 3—4 marta yoki har 2 soatda o‘lchash talab etiladi, chunki harorat ko‘tariladigan vaqt hamma bemorlarda ham uni odatdagi o‘lchash vaqtiga mos kelavermaydi. Olingan ma'lumotlar kasallik tarixiga yozib boriladi. Bundan tashqari,
har bir bemorga harorat varaqasi tutilib, uni kasallik tarixiga qo‘shib qo‘yiladi. Har bir o‘lchash natijasini shu varaqqa yozish, so‘ngra kasallik tarixiga ko‘chirish kerak (54-rasm).
Yallig‘lanish jarayoni yoki yuqumli kasallik sababli ko‘tarilgan haroratni termoregulatsiyaning buzilishi (issiqlikni idora qiladigan markazlar nevrozi) natijasida harorat ko‘tarilishidan taxminan bo‘lsa-da farq qilish uchun amidopirin (piramidon) sinamasi qilib ko‘riladi. O‘rindan turmay yotadigan bemor harorati 3 kun mobaynida soat 6⁰⁰ dan 21⁰⁰ gacha har soatda o‘lchab boriladi. Yekshirishning 2-kunida unga ertalab soat 6⁰⁰ da 60 ml so‘ngra har soatda (soat 21⁰⁰ gacha) 20 ml dan 0,5% li amidopirin eritmasi beriladi. 3 kungacha har soatda olingan termometriya ma'lumotlari aniq qilib, alohida yozib boriladi. 1- va 3- kundagi o‘lchashlar 2-chi kundagi o‘lchashga qiyos qilib olinadi. 2-kuni amidopirin qabul qilingandan so‘ng harorat pasaysa, infeksiya yoki yallig‘lanishga gumon qilish mumkin. Agar u 1- va 3-kundagidek bo‘lib qolaversa, gumon qilinmaydi
Kelib chiqish sababiga ko‘ra, infeksion va infeksion bo‘lmagan isitmalar farq qilinadi. Isitmaning keyingi xili shikastlangan to‘qimalarga dori surtilayotganda, qon quyilayotganda organizmga yot narsa tushganda, markaziy nerv tizimi shikastlanganda, odam zaharlanganida kuzatiladi.
Isitma turlari. Isitma nechog‘li balandligi, qancha davom etishi va harorat qay tariqa o‘zgarib turishiga qarab farqlanadi. Balandligiga qarab subnormal (35–36°C), normal (36–37°C) va subfebril (37–38°C) harorat tavofut qilinadi. Haroratni 38°C oshishi isitma deb, shu bilan birga 38°C dan 39°C gacha ko‘tarilishi o‘rtacha, 39°C dan 42°C gacha yetishi yuqori va 42–42,5°C gacha oshishi o‘ta yuqori isitma deb hisoblanadi.
Isitma qanchalik uzoq davom etishiga qarab: 1) tez o‘tib ketadigan
— bir necha soatdan 1—2 kungacha davom etadigan¿ 2) o‘tkir — 15 kungacha¿ 3) o‘rtacha o‘tkir — 45 kungacha ¿ 4) cho‘ziladigan va surunkali — 45 kundan ko‘p davom etadigan isitmalarga bo‘linadi.
Haroratning o‘zgarishiga qarab, isitmaning quyidagi turlari farq qilinadi.
l. Doimiy isitma — baland bo‘lib, uzoq davom etadi, harorat kuniga 1°C dan ko‘p o‘zgarmaydi. Yoshmali terlama, ich terlama hamda zotiljam (o‘pkaning krupoz yallig‘lanishi) uchun xos.
Bo‘shashtiradigan isitma — febris remittens — harorat sutkasiga 1°C dan ko‘p o‘zgarib, 38°C dan past tushib turadi. Yiringli jarayonlarda, o‘pkaning o‘chog‘li yallig‘lanishlarida kuzatiladi.

2. 
   Yinkani quritadigan yoki gektik isitma — febris hectica – uzoq davom etadigan isitma bo‘lib, bunda harorat kuniga 4—5°C gacha o‘zgarib turadi va normal yoki subnormal raqamlargacha tushadi. O‘pka silining og‘ir shaklida, sepsisda (qon zararlanganda), yallig‘lanish kasalliklarida kuzatiladi.
   
3. 
   Noraso isitma — febris inversa – xususiyati va darajasiga ko‘ra gektik isitmaga o‘xshab ketadi, lekin harorat ertalab maksimal, kechqurun esa normal. Bu sil va sepsisning og‘ir turlarida uchraydi.
   
4. 
   Atipik isitma — febris irregularis — muddatning notayinligi va haroratning kun davomida noto‘g‘ri va turli-tuman o‘zgarib turishi bilan ta'riflanadi.
   
5. 
   O‘zgarib turadigan isitma — febris intermittis — bezgakda kuzatiladi. Harorat darajasi va o‘zgarish xususyatiga ko‘ra gektik isitmaga o‘xshaydi, lekin haroratning baland bo‘lib turishi bir soatdan bir necha soatgacha davom etishi mumkin. Harorat ko‘tarilishi har kuni emas, bezgak sababchisining xiliga qarab kunora, ikki kunda bir marta takrorlanib turadi.
   
6. 
   Qaytalama isitma — febris rekurrens – bir necha kun davom etadigan baland isitma davrlarining isitmasiz davrlar bilan almashinib turishidir. Qaytalama isitma terlama uchun xos. O‘zgarib turadigan isitma — febris intermittis — bezgakda kuzatiladi. Harorat darajasi va o‘zgarish xususyatiga ko‘ra gektik isitmaga o‘xshaydi, lekin haroratning baland bo‘lib turishi bir soatdan bir necha soatgacha davom etishi mumkin. Harorat ko‘tarilishi har kuni emas, bezgak sababchisining xiliga qarab kunora, ikki kunda bir marta takrorlanib turadi.
   
7. 
   Qaytalama isitma — febris rekurrens – bir necha kun davom etadigan baland isitma davrlarining isitmasiz davrlar bilan almashinib turishidir. Qaytalama isitma terlama uchun xos.
   
8. 
   Yo‘lqinsimon isitma—febris undulans — harorat asta-sekin yuqori raqamlargacha ko‘tariladigan davrlarning asta-sekin subfebril yoki normal raqamlarga tushadigan davrlar bilan almashinishidir.Bruselloz va limfogranulematozda kuzatiladi.
   

Harorat egri chizig‘ining ko‘rinishi kasallikni aniqlash imkonini beribgina qolmay, balki uning kelgusida qanday o‘tishi to‘g‘risida taxminiy fikr yuritishga ham yordam beradi. Masalan, o‘pkaning o‘chog‘li yallig‘lanishida atipik harorat egri chizig‘i gektik isitma bilan almashinsa, asorat bor, o‘pkada yiringlanish boshlanayapti deb gumon qilish kerak.

10.
Hazm a'zolari organizmga tushadigan murakkab ovqat moddalarini maydalash va ularni assimilatsiyalanishga layoqatli oddiy kimyoviy birikmalarga maydalab, ovqat luqmasini hazm yo‘llari bo‘ylab surish, hazm bo‘lgan taomning so‘rilishi va organizmda shlaklarning chiqarilishi uchun xizmat qiladi.

Qusish — murakkab reflektor akt bo‘lib, qusish markazining qo‘z- g‘alishidan yuzaga keladi va me'dadagi ovqatning qizilo‘ngach, halqum, og‘iz, ba'zan burun yo‘llari orqali beixtiyor otilib chiqishi bilan o‘tadi.
Qusish me'da-ichak yo‘llari kasalliklari, tish ildizi va yumshoq tanglayni ta'sirlantirish oqibati bo‘lishi mumkin. Bu periferik qusish deyiladi. Qusish shuningdek, kalla suyagi ichidagi bosim oshganda (miya o‘smalari, gipertoniya kasalligi va boshqalar) paydo bo‘lishi mumkin, bu markaziy qusish deyiladi. Markaziy va periferik qusish o‘rtasidagi farq shundaki, periferik yoki me'dadan qayt qilish ko‘ngil aynishi, so‘lak oqishidan keyin boshlanadi, qusuq massasida hazm bo‘lmagan ovqat qoldiqlari topiladi. U nordon hidli bo‘ladi. Me'da bo‘shatilgandan so‘ng bemorning ahvoli ancha yaxshilanadi. Markaziy qusish hech qanday belgisiz, to‘satdan boshlanadi va bemor ahvolini yengillashtirmaydi.
Ba'zan qayt qilish birdaniga holsizlik, bosh aylanishi, yuzning oqarib ketishidan boshlanadi, so‘ngra qusish ro‘y beradi. Chuqur nafas olish, qorin mushaklarining qattiq qisqarishi va pilorus yopiqligida diafragma- ning keskin pastga tushishi ovqatning me'dadan, qizilo‘ngach orqali og‘iz bo‘shlig‘iga va tashqariga otilib chiqishiga sabab bo‘ladi. Bunda hiqildoq qopqog‘i pastga tushadi, hiqildoq ko‘tariladi va tovush yorig‘i bekiladi, bu qusuq massasi nafas yo‘llariga tushishining oldini oladi. Qattiq qusish- da ovqat massasiga o‘t pufagi va o‘t yo‘llari bosilishi natijasida o‘n ikki barmoq ichakka jadal tushadigan o‘t suyuqligi qo‘shilib keladiAyrim hollarda atayin qustirish zarur bo‘lib qoladi, buning uchun til ildizini shpatel bilan ta'sirlantirib, reflektor ta'sirdan foydalaniladi. Nahorda qusuq massasiga o‘t suyuqligi qo‘shiladi va unga sarg‘imtir va och sariq ko‘kimtir tus beradi. Og‘iz bo‘shlig‘idan, qizilo‘ngachning yuqori bo‘limlaridan yangi qon aralashib kelishi qusuq massasini pushti rangga bo‘yaydi, me'dadan qon oqayotganda u me'da shirasining xlorid kislota ta'siri ostida rangini o‘zgartiradi va qusuq massasi qo‘ng‘ir, deyarli qora tusga (kofe quyqasi rangiga) kiradi.
Hamshira qusuq massasini shifokor kelguncha qoldiradi, so‘ngra uni bo‘g‘zi keng va qopqoqli, darajalangan toza bankada laboratoriyaga jo‘natadi, etiketkasida bemor va tekshirishning maqsadi haqida zarur ma'lumotlar ko‘rsatiladi. Qusuq massasini laboratoriyaga tez jo‘natish imkoni bo‘lmasa, uni salqin joyda saqlash kerak. Agar bemor bir kunda bir necha marta qusadigan bo‘lsa, qusuq massasini har gal alohida idishga yig‘ish zarur, chunki uning sifati va miqdoridagi farq tashxisiy ahamiyatga ega Qayt qilgandan so‘ng bemor og‘zini iliq suv bilan chaydirish va lablarini, og‘iz burchaklarini artib turish lozim. Darmonsiz bemorlarning og‘iz bo‘shlig‘ini har gal qusgandan so‘ng suv yoki zararsizlovchi birorta eritmaga (furasilin, kuchsiz kaliy permanganat, 2% li gidrokarbonat) shimdirilgan
paxta bilan artib qo‘yish lozim. Qusishni to‘xtatish uchun bemorga bir necha tomchi yalpiz suvi, bir qultum sovitilgan suv, muz bo‘lakchasi, 5 ml 0,5% li novokain eritmasi berish zarur.

11. Oksigenoterapiya — kislorodni davo maqsadida qo‘llashdir. Orga- nizmda kislorod yetishmaganda bu usul juda yaxshi ta'sir ko‘rsatadi. 40– 50% kislorod tutgan gaz aralashmasi bilan nafas olish arterial qonni tez vaqt ichida normagacha to‘yintiradi. Kislorod terapiyasidan so‘ng bemorning kayfiyati yaxshilanadi, yuzidagi ko‘kimtirlik kamayadi, nafas birmuncha siyrak va chuqur bo‘ladi, nafas qisishi to‘xtaydi, yurak faoliyati va uyqusi yaxshilanadi. Kislorod nam holda va atmosfera havosi bilan muayyan nisbatlarda berilishi lozim. Kislorod terapiyasi davomli va uzluksiz bo‘lishi kerak. Kislorodni ratsional va tejab sarflash lozim. Kislorodga ortiqcha to‘yintirishdan saqlanish kerak, chunki yuqori konsentratsiyalarda (70% dan yuqori) yurak tomirlar tizimiga va nafas olishga salbiy ta'sir ko‘rsatadi. Uni kislorod yostig‘i, burun kateteri, kislorod palatkalari, bevosita ballon yoki markaziy kislorod stansiyasi orqali berish mumkin.

Kislorod berishning ingalatsion usuli. Kislorodni qo‘llashdan oldin nafas yo‘llarining yaxshi o‘tkazuvchanligiga, ularda balg‘am yoki qusuq massalari yig‘ilib qolmaganligiga ishonch hosil qilish lozim. Bemorga ingalatsion yo‘l bilan kislorod berishda quyidagi apparatlardan foydalaniladi: reduktor bilan ta'minlangan kislorodli ballon, kislorodli yostiq, jo‘mrak va mundshtukli naycha. Kislorodni quyidagicha to‘ldirish mumkin: mundshtukni olib, rezina naychani kislorod ballon reduktori bilan tutashtiriladi, asta-sekin ventil ochilibgaz yostiqqa to‘ldiriladi (69-rasm) va yostiq naychasi berkitiladi, mundshtuk kiygiziladi. Bunda kislorodni namlash va og‘iz qurishining oldini olish uchun mundshtukka nam doka o‘raladi. Mundshtukni og‘izga taqab qo‘yish kerak emas, uni bemor og‘zi oldida 4–5 smmasofada tutib turiladi va rezina naychadagi klapan asta-sekin ochiladi. Kislorod bosim ostida yostiqdan chiqadi va nafas yo‘llariga tushadi (70- rasm). Kislorodning tushish tezligi naychadan kran bilan boshqariladi va yostiqchaning burchagini bosib kislorodning hammasi chiqariladi. Yostiqdagi kislorod 4–7 daqiqaga yetadi, so‘ngra uni boshqa yostiq bilan almashtiriladi yoki yana kislorod to‘ldiriladi Bu usul bilan yuborishda kislorodni namlash kifoya qilmaydi, u og‘iz va burun bo‘shlig‘i shilliq pardalarini quritadi. Kateterlar oldindan qaynatiladi, vazelin surtiladi va pastki burun yo‘li bo‘ylab yutqinning orqa devoriga, qusish refleksini qo‘zg‘atmay kiritiladi. Kislorod namlagich (Bobrov apparati) orqali minutiga 2—3 l tezlikda beriladi.
Kislorod berish tezligini kislorod pufakchalarining namlagich orqali o‘tish tezligi bo‘yicha nazorat qilish mumkin. Kislorodni juda tez berish yoqimsiz sezgilarga va gazning ortiqcha sarflanishiga sabab bo‘ladi.
Kislorodni niqob orqali berish. Niqoblar metall va plastmassadan yasalgan bo‘ladi. Niqoblar yuzga qo‘yilganda og‘iz bo‘shlig‘i va burunni yopib turadigan shaklda ishlanishi kerak. Niqobning nafas olish va chiqarish
klapanlari mavjud. Nafas olish klapani- ning tubusi yupqa rezinadan ishlangan nafas qopchig‘iga ulanadi, u kislorod berilishini tartibga solib turadi. Nafas chiqarish vaqtida u nafas qopchig‘ida yig‘iladi, nafas olishda o‘pka tomoni- dan faol suriladi. Nafas qopchig‘i kla- pan bilan ta'minlangan bo‘lib, qop- chiqdagi kislorod hajmi bemor olgan nafas hajmidan kam bo‘lganidan erkin nafas olish imkonini beradi Niqob yordamida kislorod kiritish ochiq, yarim ochiq yoki yopiq sistema bo‘yicha amalga oshirilishi mumkin Ballondan kislorod berish. Kislorodni bevosita ballondan berish muolajani yanada osonlashtiradi va kislorod terapiyasini uzoq muddatgacha uzluksiz o‘tkazish imkonini beradi. Yibbiyot kislorodi solingan ballonlarning sig‘imi 40 l bo‘lib, u 150 atm bosim ostidagi gazsimon kislorod saqlaydi. Kislorodni 2—3 atm bosimi ostida qo‘llash mumkinligini nazarda tutib, ballonga maxsus pribor–bosimni pasaytiradigan reduktor ulanadi. Reduktorning 2 ta kamerasi va ikkita manometri bo‘lib, ballonga eng yaqin turgani undagi bosimni ko‘rsatadi. Shu manometr bo‘yicha ballondagi kislorod miqdori to‘g‘risida xulosa chiqariladi. Past bosimli kamera bilan tutashtirilgan ikkinchi manometr bemorga beriladigan kislorod bosimini ko‘rsatadi. U 1—2 atm bosim atrofida tartibga solib turadigan vint bilan belgilab qo‘yiladi.
Kislorodni palatalarga markazlashgan tizim bo‘yicha berish eng qulay usuldir. Kislorodli ballondan foydalanishda siqilgan gazsimon kislorodning moy, yog‘, neft bilan duch kelganda ularning faol birikmalar bilan reaksiyaga kirishib, alangalanishi va portlashini unutmaslik zarur. Ballonlar saqlanadigan xonada chekish qat'iyan man qilinadi. Moy artilgan lattani kislorodli ballonlar bilan bir xonada saqlashga ruxsat etilmaydi. Moslamalarga qarab turadigan shaxslarning qo‘li, kiyim-boshi, asboblari yog‘li bo‘yoqlar bilan ifloslanmagan bo‘lishi kerak. Ballonni silkinish va urilishdan ehtiyot qilish lozim. Uni vertikal holatda salqin joyda, devorga mahkamlab qo‘yib saqlanadi. Ballon ventilini ochishda unga ro‘para turish mumkin emas, chunki ko‘z shilliq pardasiga kislorod sachrab ketishi va ko‘zni shikastlab qo‘yishi mumkin. Baxtsiz hodisalarning oldini olish uchun kislorod ballonlari turadigan har bir xonada yong‘inga qarshi o‘t o‘chirgich bo‘lishi kerak.
Hozirgi vaqtda kasalxonalarning loyihalarida kislorod va azot (I) oksidini markazlashgan holda uzatish ko‘zda tutilgan. Kislorod bevosita bemor yotgan joyga yetkazib beriladi, tibbiyot xodimi esa ballonning saqlanishi, transportirovka qilinishi va almashtirilishini kuzatib borishdan xalos bo‘ladi. Gaz sarfi kamayadiKislorodni markazlashgan usulda beradigan tizimi bo‘lmagan kasalxonalarda ballonlar yo‘lak, yerto‘la, palatalarda o‘rnatiladi. Bunda yong‘inga qarshi kurash qoidalari va texnika xavfsizligiga rioya qilishda qiyinchiliklar yuzaga keladi
12
Ingalatsiya – dori moddalarini nafas yo‘llari orqali kiritish usuli bo‘lib, gazlar (kislorod, karbonat angidrid), shuningdek chang holidagi mayda moddalar (aerozollar)ni nafasga olish mumkin. Buning uchun maxsus ishlangan pulverizator apparatlar yoki bug‘ ingalatorlaridan foydalaniladi. Qisilgan havo yoki kislorod eritmalari changsimon holatga keltiriladi, ulardan bemor nafas oladi. Ingalatsiyalarni shuningdek dori solinadigan dastaki (cho‘ntak) ingalatorlar yordamida ham amalga oshirish mumkin Ingalatsiyadan oldin kiyim- larni iflos bo‘lmasligi uchun be- morning ko‘krak qafasi kleyon- ka bilan berkitiladi. Bemor appa- rat ro‘parasiga bug‘ kuydirib qo‘y- maydigan masofada o‘tqaziladi. Bug‘ni faqat og‘iz orqali na- fasga olish va chiqarish kerak. Bronxial astma bilan og‘rigan be- morlar uchun uyda ishlatiladigan ingalatorlar mavjud. Dori mod- dasi plastmassa naychada bo‘lib, unga rezina ballon kiydirilgan bo‘ladi. Bemor uni bosganda havoni yutishi bilan dori nafas yo‘llariga kiradi
13
Anafilaktik shok va zardob kasalligi kabi allergik reaksiyalarning oldini olish uchun zardoblar (qoqsholga va difteriyaga qarshi) yuborishda maxsus qoidalarga amal qilish shart. Avvalo sezuvchanlikni tekshirish uchun teri ichiga sinama qilinadi: 0,1ml zardob teri ostiga yuboriladi va bir soat davomida kuzatiladi. Sinama manfiy bo‘lsa, ya'ni bemorda shu zardobga ortiqcha sezuvchanlik aniqlanmasa, bu holda hammaga ma'lum Bezredko usulidan foydalaniladi: teri ostiga 0,2 ml zardob kiritiladi. Zardob ilitilgan holda yuboriladi. Zardoblar yopishqoq bo‘lgani sababli shprisga yo‘g‘on ignada olish kerak. Zardob yuborilgan zahoti, igna va shprisni zardob qoldiqlaridan tozalash uchun yaxshilab yuvish (efir bilan yuvish) va qaynatish zarur
Inyeksiyalar teri orasiga tashxis maqsadida qilinadi. Bularga misol qilib Mantu sinamasini (silni aniqlash uchun), Byurne sinamasini (brusellyozni aniqlash uchun), Kasoni sinamasini (exinokokkozni aniq- lash uchun), Mak Klyur-Oldrich sinamasini (yashirin shishlarni aniqlash uchun) ko‘rsatish mumkin. Bundan tashqari teri orasiga qilinadigan inyeksiyalardan mahalliy og‘riqsizlantirish maqsadida foydalaniladi.
Yuboriladigan suyuqlik miqdori 0,01–1 ml. Uchi 40–45° qiyshiq qilib kesilgan eng ingichka va kalta igna, bir grammli yaxshi shpris olinadichunki teri dori yuborishga qarshilik ko‘r- satadi. Diagnostik, allergik sinamalar va do- rilarga sezuvchanlikni aniqlash uchun inyeksiyalar bilakning uchdan bir pastki so- hasiga qilinadi. Qo‘lqoplarni kiyib, inyeksiya qilinadigan joy spirt bilan artiladi va quri- guncha biroz kutib turiladi. Ignani uchi bilan yuqoriga va o‘tkir burchak ostida, teriga deyarli parallel tutib turib, uchini faqat teshigi botib, ko‘rinmay ketadigan qilib, bi- roz ichkariga kiritiladi va tayinlangan miq- dordagi suyuqlik yuboriladi Muolajadan so‘ng qo‘lqoplar yechiladi. Inyeksiyadan keyin qoladigan bo‘rtmacha 0,5–1 soat mobaynida so‘rilib ketadi. Agar ushbu dori eritma- si (0,1 ml) yoki zardobga (0,1 ml) organizmda ortiqcha sezuvchanlik bo‘lsa 0,5–1 soatdan so‘ng teri qizarib qoladi. Bu holda ushbu dorini qo‘llashdan voz kechishga to‘g‘ri keladi. Mantu, Byurne, Kasoni sinama- larining natijalariga 24–48 soat o‘tgach baho beriladi

14. Mushaklarda qon tomirlar va limfatik tomirlar tarmog‘i birmuncha ko‘p bo‘lib, shuning uchun ularda dorilar tez va to‘liq so‘riladi. Dori vositalarini teri ostiga yuborganda og‘riq paydo bo‘lsa va yaxshi so‘rilma- sa, dori moddalari mushak orasiga yuboriladi. Mushak orasiga inyeksiya qilishda tananing ma'lum joylarida mushak to‘qimasi qavati anchagina qalin sohalar (100-rasm), masalan dumba, qorin va sonlarning mushaklariMushak orasiga inyeksiyalar qilish uchun Lyuer shprisi, ignalarining qalinligi 0,8–0,5 mm va uzunligi 8–10 sm bo‘lgan «Rekord» shprisidan foydalaniladi. Ignaning kalta-uzunligi teri osti klechatkasining qalinligiga bog‘liq, chunki igna kiritilganda teri osti yog‘ qavatidan o‘tishi va mushak orasiga borishi kerak.

Dumbalar sohasi mushak orasiga inyeksiyalar uchun eng qulay joy hisoblanadi, chunki bu yerdan quymich nervi va yirik qon tomirlar o‘tadi, inyeksiyalar uchun uning yuqori-tashqi qismidangina foydalaniladi. Dumba taxminan 4 qismga bo‘linadi, bu holda yuqori tashqi kvadrat inyeksiya uchun eng qulay joy hisoblanadiMushak orasiga inyeksiyalar qilish usuli. Dori dumba sohasiga yuborilganda bemor qornini bosib yoki yonboshiga, sonning oldingi yuzasiga yuborilganda chalqancha yotadi. Shpris quyidagicha ushlanadi: 1–2-barmoq porshenni, 5-barmoq igna muftasini, qolgan barmoqlar silindrni tutib turadi. Shpris bemor tanasi yuzasiga nisbatan perpendikular holda turadi. Ignani dadil harakat bilan teri burmasining o‘rtasiga 7–8 sm ichkariga kiritib, mufta ustidan 1 sm qoldiriladi, chunki ko‘pincha igna shu joydan sinadi. Shundan keyin hamshira porshenni o‘ziga tortadi va ignaning qon tomiriga tushmaganligiga ishonch hosil qilgach (shprisda qon paydo bo‘lmaydi), porshenni bosib, eritmani asta-sekin oxirigacha mushak orasiga kiritadi. Igna sanchilgan joydagi teri atrofi chap qo‘l bilan tortiladi. Ignani chaqqon harakat bilan chiqarish, teriga spirtga ho‘llangan paxta tampon bosish lozim Asoratlari

1. 
   Mushaklar orasiga inyeksiya qilishda ham, ignaning xuddi teri osti inyeksiyalaridagi kabi sinib qolishi va igna sinig‘ining to‘qimalarda qolib ketishi, hamda ko‘pincha o‘tmas va nuqsonli ignani qo‘pollik bilan kiritish vaqtida mushaklarning to‘satdan qisqarishi sabab bo‘ladi¿
   

1. 
   Nerv stvollarining (quymich nervi va boshqa nervlarning tarmoqlari) shikastlanishi, bu – mexanik (inyeksiya uchun joy noto‘g‘ri tanlanganda inyeksion ignadan), kimyoviy ta'sirlar (deposi nerv yaqinida joylashgan dorining ta'siridan), tomirlarga aloqador (nervni oziqlantiruvchi tomirlarning tiqilib qolishi) bo‘lishi mumkin. Nervning shikastlanishi – nevrit paydo bo‘lishiga, qo‘l-oyoqlarda sezuvchanlikning buzilishiga (falajlik, parezlar) olib keladi¿
   
2. 
   Mushaklar orasiga inyeksiya qilinganda dori emboliyalari teri osti inyeksiyalaridagidan ko‘proq sodir bo‘ladi, chunki muskullarda tomirlar turi ko‘proq rivojlangan¿
   
3. 
   Yiringli infeksiya (abssess), gazli infeksiya, qoqshol, zardob gepatiti
   

– bular shprislar va ignalarni yetarlicha sterillamaslik, hamshira ampulani ochish oldidan o‘z qo‘lini va bemorning terisini yaxshi tozalamasligi oqibatida kelib chiqadi.
O‘tmas igna bilan inyeksiya qilinganda to‘qimalar qattiq shikastlanib natijada mo‘mataloq bo‘lib qoladi. Bu sohalar yiring boylab, abssess paydo bo‘lishiga imkon beradi.
15. Dori moddalarini bu usulda yuborishda dori moddasi bevosita qonga tushadi va qisqa vaqt ichida samarali ta'sir ko‘rsatadi. Venaga dori quyish venepunksiya va veneseksiya yo‘li bilan amalga oshiriladi Venepunksiya (101-rasm). Kam- roq miqdordagi dorilarni venaga shifokor yoki tajribali tibbiyot ham- shirasi yuboradi. Buning uchun sig‘i- mi 10–20 ml li ignasi o‘tkir shpris, rezina jgut, spirt va yassi yostiqcha bo‘lishi kerak. Muolajadan oldin shpris va ignalar yaxshilab sterilla- nadi. Hamshira qo‘lini sovunlab iliq suvda yuvadi, spirt bilan artadi, Qonga kasallik qo‘zg‘atuvchi mikroblarni tushirmaslik uchun aseptikaning hamma qoidalariga qat'iy amal qilish, muolajalarni steril qo‘lqoplarda amalga oshirish kerak.
Venaga dorilar yuborish uchun steril tiniq eritmalar qo‘llanadi. Bu usulda yuborilgan dorilarni taqsimlash teri osti inyeksiyasi dozirovkasidan farq qiladi, kuchli ta'sir etadigan dorilar hamisha asta-sekin yuboriladi.
Yibbiyot hamshirasi yuboriladigan eritmani shprisga olishdan avval, yanglishmaslik maqsadida kerakli eritma olinganini, tayyorlanish kunini va dozasini tekshirib ko‘rishi shart. Bunday tekshiruv albatta o‘tkazilishi zarur, chunki tibbiyot xodimlarining beparvoligi oqibatida venaga zaharli moddalar, nosteril yoki konsentrlangan eritmalar yuborilishi natijasida o‘lim sodir bo‘lishi mumkin.
Eritmani shprisga bevosita ampuladan katta diametrdagi igna orqali olinadi. Shprisda paydo bo‘lgan havo pufakchalarining hammasi chiqarib yuborilishi zarur. Buning uchun shpris ignasini vertikal yuqoriga qilib, porshenni tortish yo‘li bilan mayda pufakchalar birmuncha yiriklariga aylantiriladi va ularni igna orqali chiqarib yuboriladi. Venaga dori quyishda qonga hatto oz miqdorda bo‘lsa-da havo ketishidan ehtiyot bo‘lish kerak, chunki bu havo emboliyasini paydo qilishi mumkin.
Venaga dori odatda tirsak bo‘- g‘imi venasidan yuboriladi. Yomir yaxshi ko‘rinishi uchun tirsak bo‘- g‘imidan bir qarich yuqoriroqdan rezina jgut bilan venalar bo‘rtib chi- qadigan qilib bog‘lanadi: bunda ar- teriyalarning bosilmasligi muhimdir, buni bilak arteriyasida puls borligi bo‘yicha aniqlanadi. Jgut oson yechi ladigan qilib bog‘lanadi Venoz dimlanishni kuchaytirish uchun bemordan mushtini bir necha marta siqib-ochish yoki jgut qo‘yishdan oldin, qo‘lini pastga tushirish so‘raladi Muolaja bemor o‘tirgan yoki yotgan holatda bajariladi. Uning qo‘li stolda yoki karavotda tirsak bo‘g‘imi maksimal yozilgan holatda bo‘ladi, buning uchun qo‘l tagiga yassi yostiq qo‘yiladi.
Venaga dorilar quyish uchun zarur asboblar: shisha idish va tomchilab dori quyish uchun sistema, qon to‘xtatuvchi 1–2 qisqich, vintli qisqich, venalarni punksiya qilish uchun turli kalibrdagi 3–4 ta ignalar, tomizg‘ichdan pastga, sistemaga havo kirishini o‘z vaqtida payqash va havo emboliyasiga yo‘l qo‘ymaslik uchun tekshirish oynasi kiritilishi shart. Rezina naychalarni shisha qismlariga zich qilib kiygizish lozim.
Venepunksiyalarda, venaga inyeksiya qilishda va suyuqlik quyishda yuz beradigan asoratlar

1. 
   Vena teshilgan joyda anchagina qon quyilib qolsa, og‘riydigan shish paydo bo‘lib, bu sohadagi vena devorlari yallig‘lanishi, uning bo‘shlig‘i esa tromb bilan bekilib qolishi (tromboflebit) mumkin.
   
2. 
   Venani teshish vaqtida ba'zan spazm paydo bo‘lishi sababli venaga dori quyish vaqtincha mumkin bo‘lmay qoladi.
   
3. 
   Venepunksiya qilish muvaffaqiyatsiz chiqqanda, yuborilayotgan dori eritmasining bir qismi venani o‘rab turgan teri osti yog‘ to‘qimasiga tarqalib ketishi mumkin. Bu eritmaning miqdori kam bo‘lsa va u to‘qimalarga unchalik ta'sir qilmasa, og‘riqning muddati va kuchi ham sust bo‘ladi. Bordi-yu, vena atrofidagi to‘qimalarga kuchli ta'sir qiladigan moddadan ko‘p miqdorda tushgan bo‘lsa, to‘qimalar halok bo‘lishi, nekroz avj olishi mumkin.
   
4. 
   Punksiya vaqtida nerv stvollari shikastlanishi (punksiya qilishda ishlatiladigan igna yoki ta'sirlantiradigan eritmadan) va yetgan shikast darajasiga qarab falaj bo‘lib qolishi mumkin.
   
5. 
   Muvaffaqiyatsiz chiqqan punksiyada o‘tkir dori vositasi arteriya sohasiga tushib qolishi mumkin, bunda uning devori nekrozga uchraydi, bo‘shlig‘ida esa tromb hosil bo‘ladi va bu sohada qon aylanishi buzila boshlaydi. Keyinchalik o‘sha joyda nekroz boshlanadi. Agar venepunksiya vaqtida yuborilayotgan dori tasodifan arteriyaga tushib qolsa, o‘sha joyda shu zahotiyoq og‘riq va shish paydo bo‘ladi. Shu tomondagi qo‘l ko‘karadi va muzdek bo‘lib qoladi, dori yuborilgan joydan pastroqda puls yo‘qoladi. Bu holda jarrohlik usuli qo‘llaniladi
   
6. 
   Havo emboliyasi venaga eritma quyish usulining buzilishi natijasida yuzaga kelib, havoning miqdori, qanchalik tez kirganligi va qon oqimi bilan qayerga borib qolganiga qarab, turli xil o‘zgarishlarga sabab bo‘lishi mumkin. Havo emboliyasidan bemor o‘lishi ham mumkin.
   
7. 
   

16 Me'dani yuvish, me'da shirasini tekshirish va sun'iy ovqatlantirish uchun me'da zondlanadi. Me'dani yo‘g‘on yoki ingichka zond bilan zondlanadi. Yo‘g‘on zond kiritilgandan so‘ng me'da suyuqligi uning tashqi uchidan oqib chiqadi. Ingichka zond kiritilganda me'da suyuqligi tortib chiqariladi. Zondlashning bu turi ko‘pincha me'daning sekretor funksiyasini va me'da suyuqligini uzoq vaqt tortib chiqarish ustidan uzluksiz kuzatish, ba'zan esa bemorni ovqatlantirish maqsadida qo‘llanadi. Ingichka zondni faqat og‘iz orqali emas, burun yo‘llaridan kiritish ham mumkin. Zondlashning bu usulida yumshoq tanglay kam ta'sirlanadi. Bemorning qusgisi kelmaydi.
Me'da shirasini olish uchun zondlash tashxis qo‘yshda juda muhim. Me’da shirasi – me'da bezlari va me'da shilliq pardasining epiteliy hujayralari ishlab chiqaradigan suyuqlik bo‘lib, tarkibida fermentlar (pepsin va boshqalar), xlorid kislota, gastromukoprotein, shilliq va mineral moddalar
bo‘ladi.
Me'da shirasining kislotaliligi undagi kislota miqdori bilan belgilanadi. Sog‘lom odamda umumiy kislotalilik 60 dan 40 gacha, erkin xlorid kislota 40 dan 20 gacha, oqsillar bilan bog‘langani 20 dan 10 gacha o‘zgarib turadi. Kislotalilik titrlash yo‘li bilan aniqlanadi. Me'da shirasidagi kislotani neytrallashga ketadigan o‘yuvchi ishqor miqdori kislotalilikni ko‘rsatadi. Me'da kasalligi bilan og‘rigan bemorda kislotalilik oshishi yoki pasayishi mumkin. Me'da suyuqligini tekshirish uning sekretor va motor funksiyalarini baholash va ularning buzilishi bo‘yicha kasallik xususiyatini aniqlashga imkon beradi.
Me'da shilliq pardasi kasalliklarida me'da shirasining ajralishi va tartibi o‘zgaradi, bu sekretsiyaning oshishiga yoki kamayishiga, shuningdek, kislotalilikning o‘zgarishiga olib keladi. Me'da shirasini, uning kislotaliligini bir lahzali usulda aniqlash mumkin, bu usul hozirgi vaqtda maqsadga muvofiq emas. Chunki bundagi tekshirish ma'lumotlari yetarlicha aniq chiqmaydi.
Me'da shirasini tekshirishning sinama nonushtalardan foydalanib olib boriladigan fraksion usuli birmuncha aniq ma'lumotlar olishga yordam beradi (108-rasm).
Me'da shirasi ingichka zond bilan olinadi. U diametri 3–5 mm va uzunligi 1–1,5 m li rezina naychadan iborat. Me'da shirasini to‘ldirish uchun 8–10 ta probirka ham bo‘lishi zarur.
Me'da shirasini olish maxsus muolaja xonasida o‘tkaziladi. Muolaja boshlanishidan oldin hamshira zondni qaynatish yo‘li bilan sterillaydi. Bemorga muolaja maqsadini, uning xavfsizligi va burun orqali chuqur nafas olishni tushuntirish kerak. Agar burun yo‘llari shilliqqa to‘lgan bo‘lsa, uni tozalash zarur. Ingichka zond me'daga yo‘g‘on zond kiritiladigan usulda yuboriladi. Suvga ho‘llangan zondni yozadigan pero kabi ushlanadi.
Me’da shirasini zondsiz tekshirish
Bu usul bilan me'da shirasining faqat muhiti aniqlanadi (o‘ta yuqori, kam yoki normal kislotaliligi).
Buning uchun:

1. 
   Asidotest usuli.
   
2. 
   Radiotelemetrik usul qo‘llaniladi.
   

Asidotest usuli: asidotest 5 ta – 2 ta oq va 3 ta qizil tabletkadan iborat. Ertalab bemor yozilgandan so‘ng, och qoringa ikkita oq tabletkadan 1 stakan suv bilan ichiriladi. 1–1,5 soatdan keyin siydigi olinadi va tekshiriladigan qism «kontrol porsiya» deb belgilanadi. Keyin 3 ta qizil tabletka ham bir stakan suv bilan ichiriladi. 2 soatdan keyin siydik olinadi.
«2 soatdagi siydik» deb belgilanadi, so‘ng laboratoriyaga yuboriladi.
Siydik rangining o‘zgarishiga qarab me'da shirasining muhiti haqida xulosa chiqarish mumkin (normasid, gipasid, giperasid).
Hozirgi vaqtda me'da shirasini surmakallomell elektrodlar montaj qilingan olivali zond yordamida elektrometrik (pH-metrik) olish usuli keng tarqalgan. Bu me'daning turli bo‘limlaridagi me'da shirasi pH ni aniqlash imkonini beradi. Normada pH 1,7–1,9 ga teng.
Me'da shirasi sekretsiyasini mo‘jazgina «KAPSULA» elektron priborini uning turlicha chuqurligiga kiritib radiometrik tekshirish, shuningdek, me'da shirasini maxsus apparat bilan uzluksiz aspiratsiya qilish usuli ham qo‘l- lanadi.

17. Hamshiralar faoliyatida eng muhim tartib-qoidalardan biri, navbatchi- likni qabul qilish va topshirish hisoblanadi. Yibbiyot hamshirasi navbatchi kelmay qolgan vaqtlarda ish joyini tashlab ketishga haqqi yo‘q. O‘z navbatchiligi vaqtida u shifokorning hamma ko‘rsatmalarini to‘liq bajarishi va bemorlarni tegishlicha parvarish qilishi lozim.

Statsionarda navbatchilikni topshirishda birinchi galda palatalar aylanib chiqiladi va navbatchilikni topshirayotgan hamshira uni qabul qilayotgan hamshiraga navbatchilik vaqtida har bir bemorning ahvolida qanday o‘zgarishlar ro‘y berganligini tushuntiradi. Bunda og‘ir yotgan bemorlarga
va yangi kelganlarga ayniqsa ahamiyat beriladi. Ayni vaqtda navbatchilikni qabul qilayotgan hamshira palatalarning sanitariya holatini ham tekshiradi. So‘ngra navbatchilikni topshirayotgan hamshira kimni rentgenologik tekshirishga tayyorlash, kimdan tahlil uchun ajratmalar yig‘ish, kimga huqna qilish, xantalma va bankalar qo‘yish, inyeksiyalar qilish yoki kimlarga tungi uyqudan oldin dorilar berish ro‘yxatini tuzadi. Bemorning soat bo‘yicha dori qabul qilishiga doir xususiy chizmalari ham topshiriladi. Bundan tashqari, navbatchilikni tugallagan hamshira termometrlar, shprislar, dori- darmonlar, A va B shkaflarning kalitini ham navbatchilikka kelgan hamshiraga topshiradi va ikkala hamshira ham narkotik moddalarni hisobga
olish daftariga imzo chekadi.
Har bir tibbiyot hamshirasi o‘z ishiga javob berishi va qilinishi lozim bo‘lgan vazifalarni o‘z vaqtida bajarishi kerak.
18.
Balg‘am – yo‘talganda nafas yo‘llaridan ajralib chiqadigan ajralma bo‘lib, uning paydo bo‘lishi hamisha o‘pka yoki bronxlarda patologik jarayon borligidan darak beradi. Kassallikni aniqlash uchun birinchidan balg‘am miqdori, uning quyuq-suyuqligi, rangi, hidi va aralashmalarini hisobga olish zarur. Balg‘am shilliq, serozli, yiring va qon aralash bo‘lishi mumkin. Balg‘amda qon yoki ipir-ipir qon bo‘lganda hamshira darhol shifokorga xabar berishi lozim. Bemor o‘pkasida bo‘shliq bo‘lganda balg‘am ko‘p miqdorda ajraladi.
Balg‘am yaxshiroq ko‘chishi uchun bemor yotganda eng qulay vaziyatni tanlashi lozim – bu vaziyat yordamida drenaj qilish deyiladi. Jarayon bir tomonlama bo‘lganda bemor sog‘lom yonboshida yotadi. Vaziyat yorda- mida drenaj qilish kuniga 2–3 marta 20–30 daqiqadan o‘tkaziladi. Yibbiyot hamshirasi bemorning bu muolajani muntazam o‘tkazishini kuzatib borishi zarur. Bemor balg‘amni tufdonga – qopqog‘i burab berkitiladigan to‘q rangli shisha idishga tupurishi lozim. Kunlik miqdorni o‘lchash uchun balg‘amni darajalarga bo‘lingan tiniq rangli shisha idishga solinadi va qorong‘i, salqin joyda saqlanadi.
19
Buyraklar faoliyatini aniqlash. Buyrakning konsentrlash va mochevinani chiqarish xususiyatini aniqlashning katta tashxisiy ahamiyati bor. Buning uchun Zimnitskiy bo‘yicha sinama qo‘llanadi. U odatdagi suv va ovqat rejimida o‘tkaziladi. Yekshirish qoidasi buyraklarning fiziologik sharoitlardagi suv rejimiga moslashuvini aniqlashga asoslangan. Sinama o‘tkazishga monelik hollar yo‘q. Rejim odatdagicha. Bemor ertalab soat 6⁰⁰ da qovug‘ini bo‘sha- tadi va siydikning bu qismi to‘kib tashlanadi, so‘ngra u kun mobaynida 3 soatlik tanaffus bilan har gal alohida idishga siyadi. Hamshira bir kun avval kechqurun 8 ta toza shishani tayyorlab qo‘yadi (107-rasm). Ularga bemorning ismi-sharifi, shuningdek shishaning tartib raqami yozilgan qog‘oz yopishtirib chiqiladi. Shunday qilib bemor kun mobaynida (tunda bemorlar uyg‘otiladi) ertalab soat 9⁰⁰ dan boshlab ertasiga soat 6⁰⁰ gacha 8 marta qovug‘ini bo‘shatishi kerak. Siydikning hamma 8 qismi laboratoriyaga jo‘natiladi, bu yerda har bir siydik qismining miqdori nisbiy o‘lchanadi. Agar biror qismda siydik miqdori shishaga sig‘may qolsa, qoldig‘i ikkinchi shishaga quyiladi va qog‘ozga qo‘shimcha siydik miqdori deb yozib qo‘yiladi. Agar bemor belgilangan vaqtda siymasa, bo‘sh shisha laboratoriyaga jo‘natiladi.
Kunlik va tungi siydik miqdori alohida aniqlanadi. Kunduzgi diurez (ertalab soat 9⁰⁰ dan 18⁰⁰ gacha) tungidan ko‘p bo‘lishi kerak. Me'yorda u umumiy diurezning taxminan 2/3 qismini tashkil etadi. Soat 22⁰⁰ dan ertalab soat 6⁰⁰ gacha bo‘lgan siydik miqdori tungi diurez hisoblanadi. Sog‘lom kishilarda umumiy diurezning 1/3 qismini tashkil etadi. Umumiy kunlik siydik miqdori odatda bir kunda ichilgan suyuqlikning 65–75% idan iborat. Kunduzgi diurez tungidan ortiq bo‘lsa va siydikning nisbiy zichligi 1,008 dan 1,025 gacha o‘zgarib tursa, buyraklarning funksional qobiliyati yaxshi hisoblanadi. Siydik nisbiy zichligining pasayishi, buyraklar funksiyasining yetishmovchiligidan darak beradi.
Fiziologik sharoitlarda siydik nisbiy zichligining pasayishi suyuqlik ko‘p ichilganda, nisbiy zichlikning oshishi esa ko‘p terlashda va suyuqlik kam ichilganda (quruq ovqatlar yeyishda) kuzatilishi mumkin.

4. 
   iydikni qandga tekshiruv uchun yig‘ish. Buning uchun bemor- ning ko‘p siyishini hisobga olib 3 litrlik shisha idish beriladi va sutkalik siydigi qorong‘i, salqin joyda, usti berk holda yig‘iladi. Ertalab sutkalik siydik miqdori aniqlanadi, cho‘kib qolgan qandning baravar taqsimlanishi uchun shisha tayoqcha bilan aralashtiriladi, 100 yoki 200 ml olinib laboratoriyaga yo‘llanma bilan yuboriladi. Yo‘llanmada sutka davomida ajralgan va yuborilayotgan siydik miqdori albatta ko‘rsatilishi kerak.
   

20.
Dorilar ko‘zga tomizg‘ich bilan tomiziladi. Muolajadan avval qo‘lni yaxshilab yuvish lozim. Bemordan yuqoriga qarash so‘raladi va bu vaqtda chap qo‘ldagi steril nam doka sharcha bilan qovoqni pastga tortiladi. O‘ng qo‘l barmoqlari bilan tomizg‘ichning rezina qalpoqchasi bosiladi va qovoq orasiga 1–2 tomchi eritma tomiziladi. Qovoqlar yumilganda dorining ortiqchasini o‘sha doka shar- chaning o‘zi shimib oladi. Konyunktival xaltachaga bir tomchi dori sig‘adi xolos, shuning uchun 1–2 tomchidan ortiq kiritish kerak emas. Dori tomizishda tomizg‘ichning uchi bemorning kipriklariga tegmasligi kerak, bordi-yu, tegib ketsa bu tomizg‘ichdan foydalanish mumkin emas, uni albatta sterillash zarur Yomchi dorilar burunga tomizg‘ich orqali (bolalarga 2–3 tomchi, kattalarga 5–6 tomchi) tomiziladi. Yomizishdan oldin bemor burnini qoqib olishi kerak, bolalarning burni esa steril paxta tamponlar («pilikchalar») bilan tozalanadi. Bemor o‘tirgan bo‘lsa, undan boshini orqaga tashlash so‘raladi, chalqancha yotgan bo‘lsa, boshidan yostiqni olib qo‘yib, chap qo‘lning bosh barmog‘i bilan bemor burnining uchi biroz ko‘tariladi va dorini burunning chetlariga tekkizmasdan tomiziladi, shundan keyin bemor dori tomizilgan tomonga boshini engashtirishi lozim. 1–2 daqiqa o‘tgach, dori burunning 2-katagiga tomiziladi.
Quloqqa dori tomizg‘ich bilan (bolaga 5–6 tomchi, katta odamga 6–
8 tomchi) quyiladi. Buning uchun eshituv yo‘lini oldindan tozalash, tomiziladigan dorini esa, tana haroratigacha isitish (sovuq dorini quyish bosh aylanishiga sabab bo‘lishi mumkin) kerak. Bemor yotib, boshini chakkasi bilan qo‘yishi lozim. Eshituv yo‘lini to‘g‘rilash uchun quloq suprasi yuqori va orqaga (bolada pastga) tomon cho‘ziladi va dori tomizi- ladi. So‘ngra dori tomchilarini o‘rta quloqqa tushirish uchun quloq suprasi bir necha marta bosiladi, bunda bemorning og‘zida dori ta'mi hosil bo‘lishi mumkin. Dorining quloqdan oqib chiqmasligi uchun bemor 25–30 daqiqa shu vaziyatda yotishi kerak, keyin quloqni steril paxta bilan artiladi. Quloqdan yiring ajralayotgan bo‘lsa, moy dori tomizish mumkin emas
21
Teri osti yog‘ hujayrasi to- mirlarga boy yumshoq to‘qi- madan iborat, shuning uchun teri ostiga bir necha milli- litrdan (inyeksiyalar) 0,5–1 litrgacha (quyish) dori eritma- larini yuborish mumkin. Moyli eritmalar sekin so’riladi va ular sekin va ilitilgan holda yuboriladi.Teri osti ineksiyasi uchun aksari yelka,son tashqi sohasi,kurak osti,qorin sohasiga qilinadi. Muolajadan oldin qo‘llar yuvilib qo‘lqoplar kiyiladi.
Bevosita inyeksiya oldidan shpris ignasini yuqoriga tik tutib turib, undan havo chiqariladi. Eritmada havo pufakchalari bo‘lsa, porshenni so‘rib, uni chiqarib yuborish uchun porshenni tortish kerak. Bunda dori eritmasining ozroq miqdori chiqarib yuboriladi.
Inyeksiyaga mo‘ljallangan joydagi teri sathini spirt shimdirilgan steril paxta sharchalari bilan ikki marta artiladi: birinchi marta 10x15 sm maydondagi soha, ikkinchi marta esa bevosita teshiladigan 5x5 sm joy tozalanadi, so‘ngra bu joyga yodning spirtli eritmasi surtiladi. Yeri ancha- gina iflos bo‘lsa uni oldin efir bilan artish lozim Eritmalarni inyeksiya qilish uchun ingichka igna, moylarni inyeksiya qilish uchun yo‘g‘onroq igna, teri ostiga dori quyish uchun uzunligi 90 mm, bo‘shlig‘i 1 mm bo‘lgan ignadan foydalaniladi. Inyeksiya qilinadigan joydagi terini chap qo‘l bilan burma qilib ushlab, ignani uning asosiga chaqqon harakat bilan kiritiladi. Shprisni ushlash va terini teshishning 2 usuli bor
Birinchi usul. Shpris silindri birinchi, ikkinchi va uchinchi barmoqlar orasida siqib turila- di, to‘rtinchi va beshinchi bar- moqlar bilan porshenni ushlab turiladi. Ignani yelka sathiga 30° burchak ostida teri burmasining asosiga pastdan yuqoriga (bemor tik turadi) sanchiladi). Yerini teshishda igna teshigi hamisha yuqoriga qaragan bo‘- lishi kerak. Yeri ostiga, mushak- larga va venalarga inyeksiya qilishda ignani bor bo‘yicha emas, balki taxminan 2/3 qismi kiritiladi, chunki igna muftasi bilan birikkan joyidangina sini- shi mumkin. Yeri teshilgach, shpris chap qo‘lga olinadi, o‘ng qo‘lning ikkinchi va uchinchi barmoqlari bilan silindr gardishi qisib turiladi, birinchi barmoq
bilan esa porshen dastasini bosib dori yuboriladi So‘ngra spirtga ho‘llangan yangi paxta sharchani chap qo‘l bilan qo‘yib, igna tortib olinadi (98-rasm, d). Chap qo‘ldagi paxta sharcha bilan esa dori yuborilgan joyni yengil uqalanadi, shunday qilinsa u teri osti yog‘ hujayrasida yaxshi tarqaladi va qaytib chiq- maydi. Yerining teshilgan joyida yodning spirtli eritmasi shimdirilgan paxta sharchasini uzoq ushlab turmaslik kerak, chunki yod terini kuydirishi mumkin. Ikkinchi usul. Yo‘ldirilgan shprisni ikkinchi va uchinchi, to‘rtinchi barmoqlar bilan vertikal holda ignasini pastga qaratib ushlab turiladi (98- rasm, e). Ignani tezlik bilan sanchib ikkinchi barmoq bilan porshen dastasi bosiladi va dori yuboriladi (98-rasm, f), so‘ngra igna chiqariladi (98-rasm, g). Yeri osti inyeksiyalarida turli asoratlar, jumladan turli hajm va turli qattiqlikdagi infiltratlar kuzatilishi, bunda shikastlangan sohada yallig‘lanish mahsulotlari yig‘ilib, shu joy berchlashib qolishi mumkin. Bunga o‘tmas igna yoki ignaning ingichkaligi, shuningdek infeksiya tushishi sabab bo‘ladi. Infiltrat yuzaga kelishida bemorning ahvoli ham muhim ahamiyatga ega. Chunonchi, og‘ir ahvolda yotgan bemorlarda dorining so‘rilishi sekinlashadi.
Ba'zan infiltratlar erib, madda, oqma yara hosil qiladi.
Hosil bo‘lgan infiltratlarning so‘rilishini tezlashtirish uchun qizdiradigan kompresslar, fizioterapiya qo‘llaniladi. Yiring boylagan joylar (abssesslar) yoriladi.

22. Hozirgi paytda operatsiyaga tayyorlanishda tibbiyot xodimlari ko‘proq Fyurbringer va Alfred usullari bilan qo‘lni zararsizlantiradilar. Kundalik amaliy jarrohlikda ko‘proq Spasokukotskiy-Kochergin bo‘yicha qo‘lni zararsizlantirish usulidan foydalaniladi Bu usul to‘rt bosqichdan iborat. Birinchi bosqich — qo‘lni 0,5% li novshadil spirtining iliq eritmasi solingan toslarning birinchisida sterillangan salfetkalar bilan 3–4 daqiqa va so‘ngra boshqasida ham 3–4 daqiqa davomida yaxshilab yuviladi. Qo‘llar yuvish paytida hamma vaqt suyuqlikka to‘liq botirilgan bo‘lishi kerak¿ qo‘lning har bir qismi birin-ketin tartib bilan yuviladi. Ikkinchi bosqich — qo‘l sterillangan sochiq bilan artiladi. Uchinchi bosqich — qo‘llar 96% li spirtda ho‘llangan salfetka bilan 5 daqiqa davomida artib zararsizlantiriladi. Yo‘rtinchi bosqich — barmoq uchlari, tirnoqlar va teri burmalari, yodning 5% li spirtli eritmasi bilan artiladi.

Hozir jarrohlar qo‘lini sintetik yuvuvchi va antiseptik vositalar — detergentlar, degmin, degmisid, rokkal, novosept, oksidlovchi sistemalar (S-4) va boshqalar yordamida tozalash usuli keng tarqalgan. Ular kuchli bakterisid va yuvuvchi xususiyatga ega bo‘lib, qo‘lni ta'sirlantirmaydi hamda tejamlidir.
(o’zila internet orqali qo’l yuvish ketma-ketligini ko’rib qo’yasla)
23. Qo‘lqoplarni qon, biologik suyuqliklar, ajralmalar, axlat va zararlangan asboblarga tegish ehtimoli bo‘lgan hollarda kiyish tavsiya etiladi. Qo‘lqoplar ishlatilgandan keyin toza asboblar va ularning atrofiga teginishdan, hamda boshqa bemorlar oldiga borishdan oldin albatta yechib qo‘yiladi.
teril qo‘lqoplar – asosan aseptik muolajalar, invaziv muolajalar, operatsiyalar va veneseksiya paytida, traxeotomiya, plevra bo‘shlig‘i punksiyalari vaqtida kiyiladi.
Nosteril qo‘lqoplar esa – organizmdan ajralib chiqqan biologik suyuqliklar (qon, siydik, najas, balg‘am, yiring va hokazo) va axlat bilan ishlash muolajalari vaqtida kiyiladi.
Steril qo‘lqoplar kiyilishdan oldin qo‘llarga albatta gigiyenik ishlov berish, qo‘lqoplarning steril qismlariga tegmasdan o‘ramini ochish kerak.
Ishlatilgan (ifloslangan) qo‘lqoplarni yechishda ifloslangan tashqi tomonini o‘rab tashlagan kabi yechish lozim.
Qo‘lqoplar yechilgach qo‘llar qaytadan yuviladi.
24. Steril stolni muolajaga tayyorlash texnikasi
Operatsiya xonasining hamshirasi (qabul qilingan usullarning biri bilan) qo‘llarini yuvib, operatsiya xonasiga kiradi va bu yerda steril oqliklar solingan biksni ochib, xalatni oladi va uni kiyadi. Sanitarka orqa tomondan belbog‘ va bog‘ichlarini bog‘lab qo‘yadi. Qo‘lqopni hamshiraning o‘zi kiyib oladi va talk yuqlarini ketkazish uchun albatta 96° li spirt bilan artadi
Asboblar turadigan maxsus stolga steril kleyonka, ustidan ikki buklangan steril choyshab yoziladi. Choyshabning pastki yarmiga tikish uchun ishlatiladigan material, salfetkalar, tamponlar terib chiqiladi, so‘ngra choyshabning ustki cheti qaytarilib, material va asboblar ustiga yopib qo‘yiladi. Shoshilinch operatsiyalar xonasida katta stol ustiga choyshab yozib, unga asboblar teriladi va usti yopib qo‘yiladi. Bu yerdan boshqa operatsiya uchun ko‘chma stollarga asboblar, materiallar olib turiladi. Uzoq vaqt
ishlatilmasdan, ochiq holda yotgan asboblar qaytadan sterillanadi.
25
Og‘iz va burun bo‘shlig‘idagi mikrob florasini tekshirishda, shuningdek difteriyaga shubha bo‘lganda tomoq va burundan surtma olish zarur, buning uchun bakteriologik laboratoriyada maxsus tayyorlanadigan steril probirkalar olinadi. Probirkada qopqog‘idan o‘tkazilgan, uchiga paxta pilik o‘ralgan ingichka sim bo‘ladi. Undirish uchun odatda yaradan chiqadigan yiring, bodomcha bezlar, tanglay ravoqlaridagi karash olinadi. Og‘iz bo‘shlig‘idan surtma olish uchun bemorni yorug‘roq joyga o‘tqaziladi va undan og‘zini ochish so‘raladi (104-rasm). Hamshira shpatelni chap qo‘lga olib, u bilan bemorning til ildizini bosib turadi, o‘ng qo‘li bilan probirkadan tamponni (tiqinning yuqori qismidan ushlab) olib (tamponni boshqa hech narsaga tekkizmay) karash yoki yaradan chiqayotgan yiringning bir qismini ehtiyotlik bilan oladi va tamponni probirkaga soladi Burun shilliq pardasidan surtma olish uchun o‘ng qo‘l bilan xuddi shunday tampon olinadi, chap qo‘lning birinchi barmog‘i bilan burun uchi bir oz yuqoriga ko‘tariladi(qisqasi barcha analizimiz biomaterial hisoblanadi masalan; siydik, ahlat, qon va hak.
26. Kateterlash — qovuqni siydik chiqarish, qovuqni yuvish, unga dori moddasini kiritish yoki tekshirish uchun siydik olish maqsadida qovuqqa kateter kiritishdir. Qovuqqa mikroblar tushmasligi uchun kateterlashni g‘oyat ehtiyotkorlik bilan qilish kerak, chunki uning shilliq pardasi infeksiyaga bardosh berolmaydi. Shu sababli kateterlash zarur bo‘lgandagina va iloji boricha jarrohlik qo‘lqoplarida o‘tkazilishi lozim. Kateterlash yumshoq va qattiq kateterlar yordamida o‘tkaziladi.
Yumshoq kateter — uzunligi 25—30 sm va diametri 10 mm gacha bo‘lgan (№ 1—30) elastik rezina naychadan iborat. Kateterning yuqori uchi yumaloqlangan, berk bo‘ladi. Uning yaqinida yon tomondan oval teshigi bor. Kateterning tashqi uchi dori eritmasini yuborish uchun shpris uchligini kiritish va qovuqni yuvish uchun qiyshiq kesilgan yoki voronkasimon kengaytirilgan Ishlatishdan oldin kateterlar 10—15
daqiqa qaynatiladi. Qaynatish natijasida ular asta-sekin elastikligini yo‘qotishi va yaroq- siz bo‘lib qolishini unutmaslik kerak. Ishlatilgandan so‘ng ularni iliq suv va so- vun bilan yaxshilab yuviladi va yumshoq latta bilan artiladi. Rezina kateterlar qopqoqli va emallangan hamda uzun shisha qutichalarda 2% li borat yoki karbol kislota eritmasida saqlanadi, aks holda qurib, elastikligini yo‘qota- di va mo‘rt bo‘lib qoladi.
Qattiq kateterlar (metall kateter) uch qismdan: 1) kateter¿ 2) o‘q (ster- jen) va 3) tumshuqdan iborat (ikkita oval teshikli uretral uchli). Kateter yumaloq bo‘lib teshigining pastida kovagi bo‘lmaydi. Erkaklar kateterining uzunligi 30 sm gacha, ayollarniki 12–15 sm bo‘ladi Ayollarga kateter kiritish (86-rasm, b). Muolaja tibbiy qo‘lqoplar kiyilgan holda o‘tkaziladi yoki muolajadan oldin tibbiyot hamshirasi qo‘lini iliq suvda sovunlab yuvib, tirnoq falangalarini spirt va yod eritmasi bilan artishi lozim. Qinda ajralmalar bo‘lsa ayolning tagi yuvilib, sprinsovka qilinadi. Yibbiyot hamshirasi yoki shifokor o‘ng tomonda turadi. Chap qo‘l bilan jinsiy lablar kerilib, o‘ng qo‘l bilan esa tashqi jinsiy a'zolarni va siydik chiqarish kanali teshigini yuqoridan pastga tomon(orqa chiqaruv teshigi yo‘liga tomon)biror zararsizlaydigan eritma(sulema eritmasi 1:10000, furasillin, simob oksisianid eritmasi) bilan yaxshilab artiladi. So‘ngra pinset bilan steril vazelin moyi surtilgan ayollar kateteri olinadi va siydik chiqarish kanalining tashqi teshigini topib, ehtiyotlik bilan kiritiladi. Kateterning tashqi uchida siydik ko‘rinishi, uning qovuqqa tushganligini bildiradi.
Siydik o‘zicha aj- ralmaganda qolgan siydikni chiqarish uchun qorin devori orqali qovuq sohasini biroz bosish mum- kin, so‘ngra kateterni asta-sekin chiqarsa bo‘ladi, shundagina qoldiq siydikning oz- roq miqdori kateter chiqarilgandan keyin, siydik chiqarish ka- nalini yuvib chiqadi. Ayollarda u deyarli uzun bo‘lmaydi Siydikni ekma (sinama) uchun olish kerak bo‘lsa, steril probirka chet- larini alanga ustidan o‘tkaziladi va u to‘lgandan so‘ng steril paxta tiqin bilan berkitiladi. Kateterlash nosteril kateter yoki yuvilmagan qo‘l bilan o‘tkazilsa, qovuqqa infeksiya tushib yallig‘lantirishi mumkin, bu ko‘pincha bemor ahvolini og‘irlashishiga sabab bo‘ladi, shuning uchun hamshira aseptika va antiseptika qoidalariga qat'iy rioya qilishi kerak.
Erkaklarga kateter kiritish (86-rasm, a). Erkaklarga kateter kiritish birmuncha qiyin, chunki ularda siydik kanalining uzunligi 22—25 sm bo‘ladi va ikkita fiziologik torayish hosil qilib, ular kateterning o‘tishiga to‘sqinlik qiladi. Muolaja tibbiy qo‘lqoplarda bajariladi. Bemor kateterlash vaqtida oyoqlarini tizzasidan biroz bukib, chalqancha yotqiziladi, oyoqlari orasiga
«utka», lotok yoki krujka qo‘yilib, siydik kateterdan shu idishga oqib tushadi.
Hamshira yoki vrach chap qo‘liga jinsiy olatni olib uning boshchasini zarar- sizlovchi eritmaga ho‘llangan paxta bo‘lakchasi bilan yaxshilab artadi. O‘ng qo‘li bilan steril vazelin moyi surtilgan kateterni asta-sekin, ko‘p kuch sarflamay siydik chiqarish kanaliga kiritadi. Kateter pinset yoki steril doka salfetka bilan olinadi. Kateterlashni rezina kateterdan boshlash kerak. U yumshoq va ayni vaqtda qayishqoq bo‘lganligidan osongina turli shaklni egallaydi, bu mavjud to‘siqlarni chetlab o‘tishga imkon beradi. Kateter qovuqqa tushishi bilan siydik paydo bo‘ladi.
Erkaklarga metall kateterni faqat vrach kiritadi.
Qovuqni yuvish. Qovuq yiring, to‘qimalarning parchalanish mahsulot- larini mexanik chiqarish uchun, shuningdek, sistoskop kiritish oldidan yuviladi. Odatda qovuq rezina kateter yordamida yuviladi. Oldin qovuqning sig‘imi aniqlab olinadi, buning uchun bir marta siydik ajratishda chiqqan siydik miqdori o‘lchanadi. Bemor tizzalarini bukib, sonlarini kerib va chanog‘ini ko‘targan holda chalqancha yotqiziladi. Bu muolajani urologik kursida bajarish mumkin. Rezina naychasiga kateter kiygizilgan Esmarx krujkasida va Jane shprisi bilan qovuqni yuviladi. Bunda kaliy permanganat (1:100000), furasillin eritmasidan foydalanish mumkin. Asboblar steril bo‘lishi kerak. Qo‘lqoplar kiyiladi. Qovuqqa kateter kiritiladi va siydikni chiqarib, uni Esmarx krujkasining rezina naychasi bilan ulanadi. Qovuqni tiniq suyuqlik paydo bo‘lguncha yuviladi va shundan so‘ng sistoskop kiritilmaydigan bo‘lsa, qovuqning yarmigacha eritma bilan to‘ldiriladi va kateter chiqariladi.
Yuvishdan keyin bemor 30—60 minut yotishi zarur. Agar qovuq dori moddalari bilan yuviladigan bo‘lsa, bu ishni har kuni yoki kunora bajariladi. Odatda jami 12—14 marta yuviladi.
27Qon aylanish tizimining asosiy vazifalari – yurak oziqlanishi va kislorod bilan ta'minlanishi toj tomirlar deb ataluvchi qon tomirlar orqali amalga oshiriladi. Ana shu tomirlarning turli kasalliklar, ta'sirotlar natijasida o‘zga- rishga uchrashi (torayib qolishi, tiqilib qolishi, qisilishi va boshqalar) toj tomirlar o‘tkir yetishmovchiligi sindromi deb ataluvchi holatni keltirib chiqaradi. Ushbu sindrom bevosita ikkita asosiy kasallik: stenokardiya va miokard infarktining belgilarini o‘z ichiga oladi. Bu kasalliklar hayot uchun xavf tug‘diruvchi kasalliklar hisoblanib vaqtida, malakali yordam ko‘rsatilmasa og‘ir oqibatlar bilan yakunlanadi. Quyida ana shu ikki kasallik haqida ma'lumot beriladi.
tenokardiya – (lot, «stenokardiya» – yurak qisilishi yoki ko‘krak qisilishi) to‘sh osti va yurak sohasida xurujsimon og‘riqlar sindromi hisoblanib, yurak muskullarining ehtiyoji va toj tomirlar orqali oqib kelayotgan qonning qisqa muddatli mos kelmasligi natijasida kelib chiqadi.Aksariyat (90% hollarda) toj tomirlar aterosklerozida, ba'zanboshqakasalliklarda ham kuzatiladi (revmatizm, cho‘ziluvchan endokardit, tugunchali periarteriit, zaxm, yurak aortal nuqsoni, anemiya vaboshqalar) , Stenokardiyaning asosiy belgisi og‘riq bo‘lib og‘riq to‘sh suyagi marka- zida (to‘sh orti og‘rig‘i), ba'zida yurak sohasidaseziladi (125-rasm). Og‘riq turli xarakterga ega bo‘ladi: ko‘pchilik bemorlar siqilish, bosilish, og‘irlik sezadi, ayrim hollarda og‘riq o‘tkir yokipichoq kesgandek bo‘ladi. Og‘riq sezgilari o‘ta intensivligidan ko‘pincha o‘lim talvasasigacha yetib boradi. Og‘riq chap yelkaga, chap qo‘lga, bosh va bo‘yinning chap qismiga, past- ki jag‘ga, kuraklararo sohaga, ba'zida qorinning o‘ng yoki, yuqori tomonla- riga tarqaladi. Og‘riqlar aksariyat yurganda, ayniqsa tez-tez va boshqa jis- moniy zo‘riqishlardan so‘ng paydo bo‘ladi. Og‘riq ko‘pincha bir necha da- qiqadan bir necha soatgacha davom etadi, odatda nitroglitserin iste'mol qilingach tezda bartaraf etiladi. Xuruj vaqtida bemorlar har qanday harakatdan to‘xtaydi, yuzi dardchil, rangi o‘chgan va sovuq ter qoplagan bo‘ladi.
hoshilinch yordam. Stenokardiyada og‘riq sindromini tezroq bartaraf etishga qaratilgan bo‘lib, koronar (toj tomirlar orqali) qon oqishi yaxshilanib infarkt kelib chiqishining oldi olinadi.

1. 
   Eng avvalo bemorga to‘la tinch (ruhiy va jismoniy) holat, toza lekin sovuq bo‘lmagan havo kelishi ta'minlanishi kerak. Kislorod ingalatsiyalari va chalg‘ituvchi muolajalar (oyoqlar va qo‘l barmoqlariga isitgich (grelka), ko‘krak va orqaga xantal qog‘oz) foydalidir.
   
2. 
   Agar og‘riq xuruji birinchi marta bo‘layotgan bo‘lsa validol tabletkasi til ostiga qo‘yib to‘liq so‘rilguncha shimiladi. Validol tomchilarda ham berilishi mumkin (bir bo‘lak qandga 5 tomchi tomizib til ostiga). Validol o‘rniga valokardin yoki korvalol (30–40 tomchidan oz miqdordagi suyuqlikda suyultirilib) berish ham mumkin.
   

Bordi-yu yuqorida ko‘rsatilgan «reflektor» tomir kengaytiruvchi vositalar 2–3 daqiqa davomida og‘riqni to‘xtatmasa – nitroglitserin buyuriladi. 1 tabletka nitroglitserin (5 mg) yoki 1% li spirtdagi eritmasidan1 tomchi bir bo‘lak qandga tomizib til ostiga qo‘yiladi. Odatda 2–3 daqiqada og‘riq xurujlari bartaraf etiladi. Agar 5 daqiqa o‘tishi bilan ham anginoz xuruj qo‘yib yubormasa, preparat qayta buyuriladi (o‘sha dozada). Ikki marta buyurilishi bilan ham og‘riq bartaraf etilmasa, infarkt oldi holati yoki miokard infarkti rivojlanganligi haqida o‘ylash va kuchliroq dori vositalari, jumladan narkotik analgetiklar buyurish tavsiya etiladi.

1. 
   Stenokardiya xurujini tomir kengaytiruvchi vositalar yordamida ham muvaffaqiyat bilan bartaraf etishga erishilmoqda. Ko‘pincha ushbu vositalardan papaverin (2% li eritmasi 2 ml teri ostiga yoki muskul orasiga), platifillin (0,2% li eritmasi 2–4 ml muskul orasiga), no-shpa (2% li eritmasi muskul orasiga), galidor (2,5% li eritmasi 2 ml muskul orasiga) preparatlarni qo‘llaniladi.
   

Gipertoniya kasalligi gipertonik kriz bilan kechayotganda 2,4% li eufillin eritmasidan 10–15ml fiziologik eritmada venaga asta-sekin yuborish yaxshi natija beradi.

2. 
   Stenokardiya xurujlarida og‘riq qoldiruvchi vositalar bilan birgalikda tinchlantiruvchi vositalardan ham foydalanish tavsiya etiladi.
   
3. 
   Bemor og‘ir holatlarda tez yordam mashinasida gospitalizatsiya qilinadi. Agar xuruj joyida bartaraf etilmasa maxsus kardiologik brigada chaqirilib keyin transportirovka qilinadi.
   

O‘tkir miokard infarkti deb yurak toj tomirlarida qon aylanishining buzilishi natijasida kelib chiquvchi miokardning mahalliy o‘limiga aytiladi. Yurak toj tomirlarining tortishib, torayib qolishi yoki yurak tomirlari devoridagi sklerotik pilakchalar miokard infarktiga olib keluvchi sabablar hisoblanadi.

1. 
   Miokard infarktining asosiy belgisi yurak sohasida to‘satdan og‘riq paydo bo‘lishi bo‘lib, og‘riq chap qo‘l, chap yelka va kurak ostiga tarqaluvchan bo‘ladi. Ba'zan og‘riqlar to‘sh ostida yoki to‘sh orqasida boshlanadi. Bu og‘riqlar turli xarakterda – siqadigan, achishtiradigan, sanchadigan bo‘lib sezilishi mumkin. Og‘riqlar, odatda, arterial bosimning keskin pasayib ketishi, pulsning ipsimon bo‘lib qolishi, oyoqlarning sovqotib, badan terisida muzdek ter paydo bo‘lishi bilan birga davom etadi. Ushbu og‘riqlar bir necha soat, ba'zida esa bir necha kun davom etib, validol yoki nitroglitserin qabul qilingani bilan to‘xtamaydi. Og‘ir hollarda hansirash paydo bo‘lib, nafas siqib qolishi mumkin. Bemorning umumiy ahvoli og‘irlashib, badan terisi oppoq oqarib ketadi, og‘riqning zo‘ridan bemor o‘zini har yonga tashlaydi, dod-voy solib baqiradi Miokard infarkti bilan og‘rigan bemorlar uzoq vaqtgacha o‘rinda yotishlari, jismoniy va ruhiy jihatdan batamom tinch bo‘lishlari kerak. Barcha sanitariya - gigiyenik muolajalar, fiziologik bo‘shalishlar o‘rinda, juda ehtiyotlik bilan kichik tibbiyot hamshirasi yordamida amalga oshiriladi. Bemorga jismoniy tinch sharoit yaratish zarur. Bir yonboshidan ikkinchi yonboshiga o‘girilishga ruxsat etilmaydi. Yurakda og‘riqlar boshlanganida til ostiga tashlash uchun validol yoki nitroglitserin beriladi. Birinchi kunlari bemorga yarim suyuq ovqatlar qoshiq yoki suvdondan berib turiladi. Be- morning o‘ziga ovqatlanib olishini tayinlash mumkin emas.
   
2. 
   Infarkt bo‘lgan bemorlar ikki haftagacha qimirlamay chalqancha yotgan holatda bo‘lishlari kerak, bemorning qanday bo‘lmasin biror xil mustaqil harakatlar qilishi taqiqlab qo‘yiladi. Yotoq yaralar paydo bo‘lishining oldi olinadi, zaruratga qarab rezina chambardan foydalanish ham mumkin. Bemorlarni har qanday hayajon va bezovtalanishdan ehtiyot qilish lozim. Ana shu maqsadda bemorni alohida palataga yotqizish, hadeb chalg‘itavermaslik va dam olishiga xalaqit bermaslik uchun keluvchilarning soni cheklab qo‘yilishi kerak.
   
3. 
   Yurak kasalligi bilan og‘rigan bemorlar odatdagicha ovqatlanisha- di. Ularga 10-stol buyurilib, barcha zarur oziq moddalarga boy bo‘lgan ovqatlar beriladi. Quyuq ovqatlar, baliq sho‘rva, qovurilgan go‘sht, sho‘r- achchiq dudlangan narsalar, qiyin singiydigan yog‘lar va suyuqlik miqdori cheklab qo‘yiladi.
   
4. 
   Ruhiy va jismoniy osoyishtalik yaratish maqsadida dori vositalardan ham foydalanish mumkin (relanium, elenium, natriy oksibutirat va boshqalar).
   
5. 
   Og‘riqlar kuchli bo‘lsa narkotik analgetiklar (og‘riq qoldiruvchilar) 1% li morfin gidroxlorid 1–2 ml, 1% li promedol 1–2 ml, talamonal 0,005% li, fentanil 2 ml + 0,25% li droperidol 2 ml aralashmasi 1–2 ml qilinadi, zarurat tug‘ilganda esa davolovchi narkoz beriladi.
   
6. 
   Yromb hosil bo‘lishining oldini oluvchi (trombolitik) vositalar: streptokinaza, streptodeksaza fiziologik eritma bilan sinamadan so‘ng tomchilab venaga yuboriladi. Fibrinolitiklardan 30000 YB dagi fibrinolizin 15000 YB dagi geparin bilan fiziologik eritmada tomchilab venalarga yuboriladi. Shu bilan birga qon ivish vaqtini hisobga olib har 4–6 soatda 5000–10000 YB dagi geparin muskul orasiga yuborib turiladi. Nekroz bo‘layotgan sohani chegaralash maqsadida ferment ingibitorlardan 20– 40000 YB dagi kontrikal, 100000 KiE gordoks fiziologik eritmada venaga tomchilab yuboriladi .
   
7. 
   Qutblovchi eritma 200 ml 20% li glukoza + 40 ml 4% li kaliy xlorid + 10 YB dagi insulin venaga tomchilab yuboriladi. Antiaritmik vositalar
   
8. 
   – izoptin, fenoptin, novokainamid ko‘rsatmalarga qarab yuboriladi. Yurak glikozidlari (0,5 ml 0,05% li strofantin, 0,5 ml 0,06% li korglikon) alohida ko‘rsatmalarga binoan fiziologik eritmada venaga sekinlik bilan yuboriladi Qon bosimi past ko‘rsatkichlarda bo‘lsa (kardiogen shok holatlarida)
   

400 ml poliglyukin eritmasi, gormonal preparatlar (prednizolon, gidrokortizon, deksazon va boshqalar) qo‘llanilishi mumkin.

9. 
   Antigistamin vositalar – dimedrol (1% li 1 ml), pipolfen 2 ml muskul orasiga yuboriladi.
   
10. 
    O‘pka shishi belgilari kuzatilganda namlangan kislorod beriladi va gemodinamik ko‘rsatkichlar yaxshilangach diuretiklar(laziks, fruziks, bufenoks va boshqalar) qo‘llaniladi.
    

Stenokardiya va miokard infarkti xurujlari natijasida ba'zida yurakning to‘xtab qolish holatlari (tasodifiy o‘lim) sodir bo‘ladi. Bunday holatda bevosita asosiy reanimatsion choralar: yurakni bilvosita massaj qilish, nafas to‘xtagan bo‘lsa, sun'iy nafas oldirishga to‘g‘ri keladi.
28
Yaradorlarda jarohatlanishdan so’ng tez orada reflektor ravishda siydik tutilishi mumkin. 1-2 kun o’tgach siydik chiqarish faoliyati asli holiga keladi. Jarohat infeksiyasi zamirida ko’p hollarda yuqumli toksik nefropatiya kuzatiladi. U jarohatlanishning dastlabki kunlaridayoq boshlanib, buyrakdagi kichik o’zgarishlar (siydikda bitta-yarimta gialin va donachali silindrlar, biroz oqsil paydo bo’lishi) bilan ifodalanadi. Kasallik bir oycha davom etadi va jarohatdagi yuqumli asorat ketishi bilan buyrak faoliyati tiklanadi. Nefritlar odatda jarohatlanishdan so’ng ancha vaqt o’tgach kuzatiladi. Kasallikning dastlabki kunlarida bemor shishib ketadi, qon bosimi ko’tariladi (sistolik bosim 200 mm s. u., diastolik bosim 100- 120 mm. s. u.). Siydik tarkibida oqsillar, qon hujayralari, ko’plab gialin silindrlari, donachali silindrlar uchraydi. Ba'zan buyrak yetishmovchiligi (uremiya) bemor o’limiga sabab bo’ladi. Jahon urushi davrida nefritlar buyrak xastaligi bilan og’rigan yaradorlarning taxminan yarmida ko’zatilgan. Nefrozlar kamroq (buyrak kasalliklarining 6,4 %) uchraydi. U ko’proq yiringli osteomielit bilan og’rigan yaradorlarda ko’zatiladi. Bemorda turli darajadagi shishlar paydo bo’ladi. Siydik tarkibida oqsillar, gialin, donador va mumsimon silindrlar ko’payadi. Gematuriya nefrozlarda uchramaydi. Ba'zi yaradorlar buyragida tosh hosil bo’lishi tufayli ularning buyragi sanchib og’riydi. Bu hol urush sharoitida ko’p kuzatilgan. Buyrak kasalliklarini o’z vaqtida aniqlash, yaradorlarning tezroq safga qaytishlariga imkon berishi shubhasiz.
29. Ichak 7—8 metr uzunlikda bo‘lib, ikkita asosiy bo‘limdan: ingichka ichak (o‘n ikki barmoq ichak, och ichak va yonbosh ichak) va yo‘g‘onichak (chuvalchangsimon o‘simtali ko‘richak, chambarichak, sigmasimon ichak va to‘g‘ri ichak)dan iborat. Yo‘g‘ri ichak orqa chiqaruv yo‘li sfinkteri bilan tugaydi. Ichakning asosiy vazifasi ovqatni hazm qilish, surish va harakatdan iborat. Ichaklarda ovqat hazm qilish jarayoni me'da osti bezi sekreti, o‘t, ichak shirasi ta'siri ostida kechadi va so‘rila oladigan moddalar hosil qilish bilan tugallanadi. Ichakda ovqat hazm qilish va ayrim vitaminlarning
hosil bo‘lishida ichaklardagi bakterial flora ishtirok etadi.
Aminokislotalar, monosaxaridlar yog‘ kislotalari ingichka ichakda so‘riladi, yo‘g‘on ichakda esa faqat suv so‘riladi. Ichaklarning harakat faoliyati asosan ovqatning aralashuviga sabab bo‘ladigan tebranma harakatlar va ichakdagi ovqat moddasining yo‘g‘on ichakka tomon suriladigan peristaltik harakatlar bilan ifodalanadi. Ovqat moddasi ingichka ichak orqali 3—4 soat, yo‘g‘on ichak bo‘ylab esa 17—24 soat mobaynida suriladi. Ichak faoliyatining buzilishi. Yurli kasalliklarda ichak funksiyalari buzilib, og‘riq, ich qotishi, axlatni tutib tura olmaslik, meteorizm, ichakdan
qon ketishi, beixtiyor defekatsiya hodisalari bilan o‘tishi mumkin.
Ich ketar — ichaklarning motor va sekretor funksiyalarining buzilishi natijasida paydo bo‘ladi. Ichak shilliq pardasining yallig‘lanishi peristaltikani kuchaytiradi, hazm bo‘lish va so‘rilishga ulgurmagan ovqat qoldiqlari ichak bo‘ylab tez suriladi va undan tashqariga chiqadi. Agar bunda ichak shilliq pardasi yallig‘lansa, bu holatda suyuq axlatda har xil aralashmalar paydo bo‘ladi.
Ingichka ichakdagi yallig‘lanish jarayoni (enterit)da axlat suyuq, mo‘l, och sariq-ko‘kimtir (o‘t aralashganidan) bo‘lib, kuniga 3—6 marta ich ketadi. Yo‘g‘on ichak shilliq pardasi yallig‘langan (kolit) da odam bundan ko‘p (sutkasiga 10—15 marta) hojatga boradi, ichi oz-ozdan shilimshiq, yiring va qon aralash keladi.
Ichi ketayotgan bemorlarni parvarish qilish. Bemorning badanini, ich kiyimlarini va o‘rin-ko‘rpasini toza tutish lozim. Buning uchun har bir defekatsiyadan so‘ng orqa chiqaruv yo‘lini iliq suv yoki zararsizlantiradigan kuchsiz eritma bilan yuvish lozim.
1;2nisbatda quruq xlorli ohak sepib, bir soat qoldirish va shundan keyingina kanalizatsiyaga oqizish kerak. Bemordan qolgan ovqat qoldiqlari ham shunday yuqumsizlantiriladi Shaxsiy tuvak yoki tagiga qo‘yiladigan sudnoni zararsizlantiradigan eritma bilan yuvish, suvda chayish, ustiga qopqog‘ini yopish va tagiga bir varaq qog‘oz solib, polga qo‘yish lozim. Qog‘ozni tez-tez almashtirib turish va yoqish kerak.
Bemorni parvarish qilishda ishlatiladigan buyumlarni har kuni issiq suv bilan sovunlab yuvish, o‘yinchoqlarni 15 daqiqa qaynatish yoki zararsizlovchi eritmaga ho‘llangan cho‘tkada tozalash kerak.
Bemorning kir choyshab, ich kiyimlarini alohida bakka yig‘ish va yuvishga qadar sovun-sodali eritmalarda 15 daqiqa qaynatish zarur. Agar ularga axlat tegib ifloslangan bo‘lsa, qaynatishgacha chayish va chayindi suvini hojatxonaga to‘kishdan avval bir soatga quruq xlorli ohak (1 l suvga 2 osh qoshiqdan) sepib qo‘yish kerak.
Qabziyat (ich qotishi) — ichakda ovqatning sekin surilishi oqibatida yuzaga kelib, ichakni ozgina qattiq axlat kelishi bilan turib-turib bo‘shalishiga (defekatsiyaga) olib boradi. Qabziyat ichakda biror kasallik bo‘lmay turib, faqat noto‘g‘ri ovqatlanish natijasida, ovqat miqdori va sifat jihatdan ichak peristaltikasini yetarli darajada ta'sirlantirmaganda paydo bo‘lishi ham mumkin. Odam juda kam ovqatlanganda yoki axlatning shakllanishi uchun qoldiqlari (o‘simlik kletchatkasi) kam, oson singiydigan, konsentrlangan ovqat bilan kun kechirganda shunday bo‘ladi. Umumiy suvsizlanishda ichaklardagi suyuqlik miqdorining yetarli bo‘lmasligi peristaltikani va axlat massasining surilishini qiyinlashtiradi Yotug‘lik bemorlarda ko‘pincha qabziyat bo‘ladi, bunga sabab ulardagi asosiy kasallikkina emas, balki kam harakat qilish, ishtaha yo‘qligidan kam ovqat yeyishdir. Shuning uchun hamshira bemorga qarayotganda uni ovqatning hammasini yeyishga undashi va ko‘proq suyuqlik ichirishi kerak. Qabziyatda bemorlarda qorin og‘irlashadi, dam bo‘lib, ichakning to‘la bo‘shalmaganligiga xos sezgi paydo bo‘ladi. Ichakda axlat massasi turib qolishi natijasida chirish mahsulotlarining so‘rilishi organizm- ning zaharlanishiga olib keladi. Bu – bosh og‘rig‘i, lanjlik, behollikda
ko‘rinadi.
Qabziyatga qarshi kurashish uchun shifokor buyurganiga qarab vaqti- vaqtida har xil surgi dorilar beriladi va huqna qilinadi. Hamshira bemorning faqat ichi kelganligini emas, axlat miqdorini ham kuzatib borishi kerak.
Beixtiyor ich kelishi (defekatsiya) — bemorlarda defekatsiya akti nerv boshqaruvi buzilganda, nerv sistemasi kasalliklarida, hushdan ketish bilan o‘tadigan xastaliklarda (infeksiyalarda, miyaga qon quyilganda va hokazolarda) kuzatiladi. Axlatni tutib turolmaslikka to‘g‘ri ichak sfinkteri sohasidagi mahalliy yallig‘lanish va o‘smalar, travmatik kasalliklar sabab bo‘lishi mumkin. Beixtiyor ichi keladigan bemorlar alohida xonalarga joylashtiriladi. Ularga yuqori kaloriyali va oson hazm bo‘ladigan ovqatlar berish lozim. Bunday ovqat organizm ehtiyojlarini qondirib, axlat shaklla- nishi uchun juda kam qoldiq beradi. Bemorga har kuni ertalab huqna qilib, ichaklari yuviladi. Ular vaqti-vaqtida rezina sudnoda (79-rasm) yoki maxsus jihozlangan karavotda yotadilar. Badanni toza tutish uchun bemor ostini tez-tez yuvib turish, nam sochiq bilan artish, ich kiyimlarini vaqtida almashtirish lozim. Meteorizm — hazm yo‘lla- rida gazlarning ortiqcha to‘pla- nishi natijasida qorinning dam bo‘lishidir. Meteorizm aksariyat qorin bo‘shlig‘idagi operatsiyadan keyin va qorin parda kasalliklarida bemorlarni ko‘p bezovta qiladi. Bunday holat yuz berganda bemor ovqatida uglevodlar cheklanadi, chunki ular bijg‘ishni, binobarin, gaz hosil bo‘lishini ham kuchay- tiradi. Kuniga 2—3 marta bir qoshiq (choy qoshiqda) faollash- gan ko‘mir qabul qilish, moyche- chak va boshqa o‘tlarning damla- masini ichish tayinlanadi. Yoza- lash huqnalari ichaklardan axlat- nigina emas, gazlarning ham chi- qarilishiga imkon berib, bemor- ning ahvolini birmuncha yengil- lashtiradi. Huqnaga ruxsat etil- maganda yoki huqnadan keyin ham qorinning dam chiqarish uchun uzunligi 40—50 sm, dia- metri 5—10 mm bo‘lgan rezina naycha — gaz chiqaruv nay- chasi qo‘llaniladi, bu naychaning uchi yumaloq qilingan va yon tomonlarida bitta yoki ikkita oval teshigi bor. Hamshira qo‘llarini yuvib, qo‘lqoplarni kiygach, nay- chaning yumaloqlangan uchiga vazelin surtib uni to‘g‘ri ichakka 20—30—40 sm ichkariga aylan- ma harakatlar bilan kiritadi. Gaz o‘tkazuvchi naychaning tashqi uchini bemorning tagiga, oyoqlari orasiga qo‘yilgan yoki uning yonida turgan sudnoga tushiradi (80-rasm). Naychadan tasodifan tushgan suyuq axlat o‘rin-boshni ifloslantirmasligi uchun shunday qilinadi, xuddi shu maqsadda muolajani bajarish vaqtida bemor tagiga ustiga choyshabcha yozilgan kleyonka solib qo‘yiladi. Bir soat o‘tgach, naychani ehtiyotlik bilan chiqarib, orqa chiqaruv teshigi nam doka bilan artiladi. Hamshira qo‘lqoplarni yechib, qo‘llarini yuvadi. Gaz chiqaruv naychasi bemor orqa chiqaruv yo‘lida ko‘pi bilan 2 soat turishiga ruxsat beriladi. Shu vaqt o‘tgach u chiqarib olinadi va bemorga biroz dam beriladi.
30. O’pka to’qimalarining yallig’lanish sindromi – o’pkada zardob yig’iluvchi zotiljam, o’choqli zotiljam, o’pka sili xastaliklarida ko’zatilib,
tana haroratining ko’tarilishi, isitmali qaltiroq tutishi,nafas olish va yo’talishda, o’pkaning zararlangan qismida og’riq turishi, buning
natijasida bemor yo’tala olmay qiynalishi va nafas olishning yo’zakiligi ko’zatiladi. 2 kundan so’ng oz miqdordagi shilimshiq yopishqoq
balg’am (gohida qonli) paydo bo’ladi. Eritrotsitlarning parchalanib ketishi natijasida tez orada balg’am qizqish jigarrang tusga ("zanglagan" balg’am) kiradi. Balg’am ko’chishi ortib boradi, lekin sutkasiga 100 ml.dan oshmaydi.
Kasallik to’zala borgani sari balg’amning yopishqoqligi kamayib, ajralishi osonlashadi va uning qo’ng’ir rangi yo’qolib boradi.

Bemorni ko’rishning 1 - kunidayoq yo’zning giperemiyasi ko’zatiladi va zararlangan tomonda ko’proq bilinadi, lablar sianozi, akrosianoz va burun va burun kataklarida, yo’z va lablarda gerpetik toshmalar paydo bo’ladi.

Ko’pincha, yo’zaki, tez - tez nafas olinishi ko’zatilib, o’pkaning yallig’langan qismida harakatlanish chegaralangan bo’ladi. Kasallikning 1 - kunida o’pkani barmoq bilan urib eshitishdayoq kasallangan qismda qisqa ovozning pasayishi holatlari aniqlanadi. Kasallikning dastlabki davrida ovoz titrashi bir muncha kuchayadi, avjiga chiqqanda esa aniq kuchayadi.

Dastlabki eshitib ko’rishda susaygan vezikulyar nafas aniqlanadi, 2 -bosqichda esa bronxial nafas eshitiladi. Aksariyat hollarda kasallikning birinchi kunlaridanoq krepitasiya holatlari (cripitatio inducs), o’pkadagi oz miqdordagi tarqoq quruq va nam xirillash aniqlanadi. Kasallikning o’pka pardasiga tarqalishida o’pka pardasining ishqalanish - tebranish shovqini ko’zatiladi.

Kasallikning 2 - bosqichida ko’p hollarda organizmning zaharlanishi simptomlari; bosh og’rishi, serzardalik, bo’shashish, uyqusizlik, bequvvatlik ko’zatiladi. Og’ir
holatlarda xayajonlanish, ongning xiralashuvi, alaxsirash, ruhiy holatning o’zgarishi, gallyusinasiya ko’zatiladi. Tananing boshqa a'zolarida ham o’zgarishlar sodir bo’ladi: taxikardiya, qon bosimining pasayishi, ba'zi hollarda yurak faoliyatining keskin susayishi (kollaps) holatlari, o’pka arteriyasi II to’n tovushning boshqacha holatlari yo’zaga keladi. Keksaygan va qari kishilarda yurak va yurak toj tomirlari yetishmovchiligi, ba'zi hollarda yurak urishi maromining bo’zilishi ko’zatiladi.

Rentgen tekshiruvida o’pkaning ma'lum bir bo’g’inlarida dog’lar ko’zatiladi. Qonning tahlilida esa neytrofil leykositoz 20 10⁹ l gacha, neyrofil yadro tayoqchalarining chapga surilishi 6 - 30 % atrofida ekanligi ma'lum bo’ladi. Shu jumladan, nisbiy limfopeniya ham ahamiyatga ega. EChT ning o’sishi, fibrogenlar, sial kislotasi, seromukoid, zardoblarning yuqoriligi ko’zatiladi. S-reaktiv oqsilga nisbatan ijobiy reaksiya. Isitmalayotgan davrida peshob (siydik) taxlilida mo’tadil proteinuriya, silindruriya, kam miqdorda eritrotsitlar aniqlanishi mumkin. Sog’ayish jarayonida ahvol yaxshilanadi, yo’tal kamayadi, nafas olish keskinlashib, keyin sekin-asta mo’tadillashadi, bu holatda krepitatsiya eshitiladi, tekis xirqiragan tovushlar kamayib boradi.