1. Tadqiqot dasturining nazariy asoslari. Sotsiologik tadqiqot usullari. Eksperiment usuli

Sotsiolog olimlarining tarbiya sohasida olib borgan ilmiy tadqiqotlar ishlari
Reja:
1. Tadqiqot dasturining nazariy asoslari.
2. Sotsiologik tadqiqot usullari.
3. Eksperiment usuli.
4 Intervyu. Test usuli.
5. Xujjatlarni o’rganish usuli. 
6. Sotsiologik tadqiqot natijalarini tahlil qilish.

Ijtimoiy - ma'naviy, iqtisodiy taraqqiyotning hozirgi bosqichi, jamiyat hayotining turli jabxalariga zamonaviy texnik vositalar va yangi texnologik jarayonlarning singib borishi, yangi istiqlol mafkurasi oliy maktab tizimidagi ta'lim - tarbiya ishlari darajasining oshib borishiga sabab bo’lmokda. «Bozor munosabatiga o’tish davrida, -deb ta'kidlaydi Prezidentimiz I.A.Karimov,-ijtimoiy soha-sog’liqni saqlash, ta'lim, madaniyat va san'at, shuningdek, ilm-fan ayniqsa mushkul ahvolda qolmoqda. Hozirgi murakkab davrda bu tarmoqlarni qat'iy qo’llab quvvatlash, shu sohalarda ishlayotgan kishilar mehnatini munosib baholash uchun shart-sharoitlarni vujudga keltirishi zarur (I.Karimov. O’zbekiston kelajagi buyuk davlat, T. «O’zbekiston» 1992 y, 32-bet).
Sotsiologik dastur bo’lajak tadqiqot materiallarini to’plash, qayta ishlash va ma'lumotlarni tahlil qilishni o’z ichiga oladi. Dastur tadqiq etiluvchi ijtimoiy muammo mohiyatini aniqlash, tadqiqot ob'ekti va predmetini belgilash, maqsad va vazifalarini xarakterlab berish, ish farazi (ilmiy taxmin)ni belgilash, usullarini aniqlash, ma'lumotlarni to’plash va taxlil etish sxemasini chizib olish kabi qismlarni o’zida mujassamlashtiradi. Shunday qilib, dastur, asosan ikki katta bo’lim, ya'ni metodologik-nazariy va amaliy-uslubiy bo’limlardan iborat.
1. Nazariy-metodologik bo’lim mavzu tanlash, tadqiqot ob'ektini xarakterlash, maqsad va vazifalar faraz hamda predmetni aniqlash kabi qismlarni o’z ichiga oladi.
2. Nazariy-uslubiy esa, ma'lumotlarni to’plash usullarini bayon etish, yig’ilgan materiallarni qayta ishlash, taxlil qilish va tavsiyalar tayyorlash singari amaliy faoliyatlarini mujassamlashtiradi.
Tadqiqot dasturida qo’yidagilar bo’lishi lozim:
1. Tadqiqot o’tkazishdan maqsad.
Tadqiqot natijalari asosida oliy maktab ma'muriyati, tegishli vazirliklar va keng jamoatchilikka kasb mahorati sirlarini egallash uchun zarur hisoblanuvchi omillarga bag’ishlangan amaliy tavsiyanomalar ishlab chiqish.
2. Tadqiqot ob'ekti.
Oliy o’quv yurtlaridagi o’quv - tarbiyaviy jarayon hisoblanib, bu sohadagi umumiy ahvol, muammolar, istiqbol mo’ljallari tuliq o’rganib chiqiladi. (boshqa sohalarga ham xuddi shunday).
3. Tadqiqot predmeti.
Kasb maxoratini shakllantirish jarayonida tashkiliy-pedagogik, ijtimoiy-ruxiy omillarning o’rni va ta'siri masalalaridan iboratdir.
4. Asosiy tushunchalarning mantiqiy tahlili.
Tadqiqot maqsadiga, mavzu ob'ekti va predmeti talablariga muvofiq, ilmiy izlanishning analitik xususiyatga ega ekanligini e'tiborga olib, «umumiy rivojlanish», «kasbiy rivojlanish», «kasbiy mahorat» kabi tushunchalarni tahlil etish, ularning mazmunan o’ziga xosligini aniqlab chiqish.
5. Tadqiqot gepotezasi (farazi).
Asosiy ilmiy taxmin.
6. Tadqiqot vazifalari.
Sotsiologik tadqiqotlarda ilmiy maqsad muhim axamiyat kasb etib, tadqiqotlarning nazariy yoki amaliy yo’nalishlarda bo’lishini ko’rsatuvchi mo’ljal vazifasini o’taydi. Maqsadni amalga oshirish jarayonida bir qator ijtimoiy ziddiyatli holatlargi duch kelish mumkin.
Dekart, «Agar siz qandaydir o’ylanmagan, kutilmagan, xayolingizga keltirmagan narsani topishni o’ylamaydigan bo’lsangiz, siz bu narsani hech qachon topa olmaysiz degan edi. Dasturda ilmiy izlanishga sabab bo’lgan ijtimoiy ziddiyatli muammolar va ularning asosiy tushuncha, atamalari atroflicha izohlab beriladi.
Dasturda kompleks sotsiologik tadqiqot natijalarini qo’lga kiritish, o’rganilayotgan ob'ekt va predmet xususiyatlarini aniqlash maqsadlarida sotsiologik tadqiqotlar instrumentarisiga alohida to’xtalib o’tishimiz lozimdir. Instrumentariy deganda biz -sotsiologik tadqiqotlar o’tkazish uchun zarur bulgan metodik va texnik usullar yig’indisini e'tiborga olamiz. Har qanday tadqiqot biron bir muammoni qo’yilishidan boshlanadi. Bunday muammo tashqaridan buyurtmachi tomonidan berilishi yoki jamiyat xayotida o’zining ilmiy echimini kutayotgan muammo bo’lishi mumkin.
Sosilogik tadqiqotlarning sifat darajasini oshirish uchun empirik ma'lumotlarning ishonchli ekanligini, ilmiy asoslanganligini ta'minlash uchun uning metodologik asosiga alohida e'tibor qaratilmog’i lozimdir:
1. Sotsiologik tadqiqotni tayyorlash va tashkil etish.(yuqorida qayd etganimizdek, buyurtma va ob'ektning mavjudligi).
2. Amaliy tadqiqot ishlari olib borish jarayoni.
3. Empirik ma'lumotlarni sifat va aniqlik darajasini nazorat qilish.
4..Olingan ma'lumotlarni taxlil qilish umumlashtirish. (Biz bunga sal keyinroq to’xtalib utamiz).
Har qanday tadqiqot dasturining umumiy talablari mavjud. Bularga, tadqiqotning asosiy maqsad va vazifalarini aniqlash; ishchi farazni ishlab chiqish, dasturni ishlab chiqish jarayonida kompyuter texnikasidan foydalanish kabilar kiradi. (Sotsiologiyadan ma'ruzalar matni. Qarshi. 2000 yil 38-45 betlar).
Tadqiqot dasturi ichki tuzilish jarayoni qo’yidagicha bo’ladi:
1. Nazariy metodologik qism.
a). Sotsiologik muammoni ishlab chiqish, tadqiqot maqsadi va vazifasini belgilash.
b). Ob'ekt va predmetini belgilash. 
s). Asosiy tushunchalarni ishlab chiqish. 
d). Predmetning dastlabki taxmini. 
e). Ishchi farazni ishlab chiqish.
II. Amaliy sotsiologik tadqiqot ish jarayoni.
a). Tadqiqotning umumiy rejasi.
b). Asosiy amaliy ish jarayonlari.
s). Tanlov ishlari.
d). Dastlabki olingan ma'lumotlarni tahlil qilish. 
e). Natijalarni umumlashtirish.
Yuqoridagi tushunchalar mazmunining atroflicha ochib berilishi dastur farazini tuzish uchun keng yo’l ochilishiga imkon yaratadi.
Ilmiy faraz-ob'ektning tuzilishi xaqidagi nazariy asoslangan ilmiy taxmin bo’lib, mazkur ob'ektning tashkil etuvchi turli xil elementlar va aloqalar xarakteri, ularning faoliyati yuritishi va taraqqiyotini o’zida ifodalaydi. Xulosa qilib aytadigan bo’lsak, xozirgi bozor iqtisodi sharoitida tadqiqotlar mufassal ishlab chiqilgan dasturlariga ega bo’lishi zarur.