1. Tadqiqot dasturining nazariy asoslari. Sotsiologik tadqiqot usullari. Eksperiment usuli

6.2. Sotsiologik tadqiqot usullari.
Oldingi ma'ruzalarimizdan bizga ma'lumki, sotsiologiyada so’rov, intervyu, kuzatish, eksperiment, xujjatlarni o’rganish, test, statistik, kabi tadqiqot usullari mavjud. Biz endi bu usullarga batafsil va kengroq to’xtalib o’tamiz.
So’rash usuli sotsiologiyada keng yoyilgan tadqiqot shakli hisoblanadi. Bu usulda guruh yoki ayrim kishilarga savollar bilan murojaat qilib, dastlabki, birlamchi ma'lumotlar to’plab olinadi. So’rash usulining yozma (anketa) va og’zaki turlari mavjud. Bundan tashqari statsionar va sirtqi (telefon orqali, matbuot orqali), ommaviy va ekspertlar uchun, saylanma va yalpi (referendumlar ham shunga kiradi) shakllarda namoyon bo’ladi. So’rash usullarining bugungi kunda keng tarqalganligi, aloxida e'tibor va obro’ga ekanligi ko’pgina sabablarga bog’liqdir. So’rash usullari orqali shunday ma'lumotlarga ega bo’lishi mumkinki, bunday ma'lumotlarni hamisha xam hujjatli manbalardan olish mumkin emas. Lekin shunga qaramay 1930 yillar boshlarida bu usul Sobiq Ittifoqda inqirozga yuz tutdi. Genetika singari fanlar qatorida sotsiologik so’rovlar ham man etilgan edi.O’tkazilganda ham yuzaki ravishda o’tkazilar edi. Anketa usuli va uni qo’llanilishi. Anketa so’zi fransuzcha atama bo’lib, tadqiq etish, o’rganish, so’rash degan ma'nolarda qo’llaniladi. Anketa usuli ommaviy faktlar (voqea-hodisalar) kelib chiqish sabablarini aniqlash, mazkur faktlarning turli qirralari, umumiy tendensiyalarini, jamoatchilik fikrining bu hodisalariga nisbatan munosabati masalalarini o’rganadi. Odatda, anketa deganda, muayyan mavzu tevaragidagi savollar to’plami tushunilib, bu savollarga tadqiq etiluvchi kishilar guruhi javob berishi nazarda tutiladi.
Anketa o’tkazishdan maqsad sotsiologik tadqiqotlar nuqtai nazaridan dastlabki, aksariyat hollarda muayyan mo’ljal olinuvchi ma'lumotlar to’plashdan iboratdir. Anketa ba'zi xususiyatlariga ko’ra intervyu janriga yaqin turadi, ammo beriladigan savollar alohida olingan respondentga emas, balki ko’pgina kishilar gurhxiga qaratilgan bo’ladi. Ayni vaqtda tuzilgan savollar og’zaki tarzda emas, balki yozma shaklda beriladi. Anketa jamoatchilik fikrini atroflicha o’rganish omili sifatida sotsiologik tadqiqot usullari orasida alohida o’rin tutadi. Anketa ayni vaqtda shunday janrki, bu usulni qo’llagan tadqiqotchi odatda so’roq qog’ozlari yoki anketani respondentlarga tarqatgandan boshlab tadqiqot ma'lumotlarini to’plash jarayoni ustidan nazorat qilish imkoniyatidan mahrum bo’ladi.
Anketa so’rovi shaklining asosiy komponentlari sotsiolog, respondent va anketadan iboratdir.
Anketa savollari respondent tomonidan to’ldiriladi. Shu boisdan ham anketa bilan ishlash usulida savollar respondent uchun juda ravshan va aniq bo’lishi zarur. Yuqorida qayd etganimizdek, anketa bir necha qismdan iborat bo’lib, tadqiq etilayotgan ilmiy-ijtimoiy muammo uchun zarur bo’lgan, tegishli ma'lumotni olishga imkon beruvchi turli-tuman, ammo mantiqiy-yakuniy savollar majmuasidan iboratdir.
Shu o’rinda yana bir karra qayd etish lozimki, anketa shunchaki tuzilmaydi, balki muayyan tadqiqot natijalariga erishish vositasi sifatidagina tuziladi va amalga oshiriladi. 
Demak, anketa vosita, muayyan maqsadga erishish omilidir. Anketaning kirish qismida sotsiolog tadqiqot o’tkazayotgan ilmiy tashkilot yoki tadqiqot guruhi manzilgoxi, tadkikotning nomi va maksadi, anketani tuzuvchining ismi- sharifi, ilmiy unvoni va darajasi, anketa tuzilgan vaqt va respondentga berilgan savollarga qay tarzda javob qilish usuli va nihoyat, to’ldirilgan anketani kimga va qaerga topshirish yo’llari qisqa va lo’nda bayon etiladi. Bu muqaddimaning ahamiyati shundan iboratki, respondentdan kirish qismidan dastlabki ma'lumotlarni oladi va tayyorgarlik ruhiga ega bo’ladi.