1. Tarbiya jarayonining maqsadi, mazmuni, vazifalari va mohiyati. Tarbiya jarayonining o’ziga xos xususiyatlari. Tarbiya qonuniyatlari va tamoyillari

Qanday xalqaro baholash dasturlari mavjud?

PISA – o‘quvchilarni ta’limiy yutuqlarini baholash xalqaro dasturi 
PIRLS – matnni o‘qish va tushunish darajasini aniqlovchi xalqaro tadqiqot 
TIMSS – maktabda matematika va aniq fanlar sifatini tadqiq qiluvchi xalqaro monitoring 
ICILS - kompyuter va axborot savodxonligi bo‘yicha xalqaro tadqiqot kabi bir qator xalqaro dasturlar mavjud bo‘lib, ular rivojlangan davlatlardagi ta’lim sifatini yanada oshirishdagi mezon sifatida keng qo‘llanilmoqda.

PISA – o‘quvchilarning ta’limiy yutuqlarini baholash bo‘yicha xalqaro dastur

PISA (inglizcha - Programme for International Student Assessment) – turli davlatlarda 15 yoshli o‘quvchilarning savodxonligini (o‘qish, matematika, tabiiy fanlar) hamda bilimlarini amaliyotda qo‘llash qobiliyatini baholovchi dastur.

Bu dastur 3 yilda bir marotaba o‘tkaziladi. Dastlab 1997-yilda ishlab chiqilgan va 2000-yilda birinchi marta qo‘llanilgan.

PISA bo‘yicha bahoning 50 ballga oshishi har yillik Yalpi ichki mahsulot (YaIM) ning 1% ga o‘sishini ta’minlaydi. 

PISAda o‘quvchilarning bilim sifati monitoringi 5 ta yo‘nalish bo‘yicha aniqlanadi.

Tadqiqot yo‘nalishlari 

• 
  O‘qish savodxonligi 
  
• 
  Matematik savodxonlik 
  
• 
  Moliyaviy savodxonlik 
  
• 
  Kompyuter savodxonligi 
  
• 
  Tabiiy-ilmiy savodxonlik
  

Zamonaviy globallashuv va o’sib borayotgan xalqaro raqobat sharoitida “Xar tamonlama rivojlanish konsepsiyasi” yosh avlodning bilim darajasiga bog’liq bo’lib qolmoqda. Shu maqsadda O’zbekiston Respublikasida yosh avlodni XXI asr bilim va ko’nikmalarini egallashlari uchun zarur shart-sharoit yaratish maqsadida ta’lim sohasida tizimli islohotlar amalga oshirilib kelinmoqda. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2018-yil 8-dekabrda “Xalq ta’limi tizimida ta’lim sifatini baholash sohasidagi xalqaro tadqiqotlarni tashkil etish chora-tadbirlari to’g’risida”gi qarori asosida O’zbekiston Respublikasi VazirlarMahkamasi huzuridagi Ta’lim sifatini nazorat qilish davlat inspeksiyasi huzurida Ta’lim sifatini baholash bo’yicha xalqaro taqdiqotlarni amalga oshirish Milliy markazi tashkil etildi. Bunday markazning tashkil etilishi o’quvchilarning ta’limdagi yutuqlarni baholash va nazorat qilish imkonini beradi. Bundan ko’rinadiki, mamlakatimizda ta’lim sifatini baholashning yangicha tizimi shakllanmoqda. Hozirda zamon talablariga javob beradigan munosib milliy baholash tizimini takomillashtirish maqsadida xalqaro tashkilotlar bilan hamkorlik aloqalari rivojlantirilmoqda. Jumladan, 2018-yil 12-noyabrda Xalqaro hamkorlik va taraqqiyot tashkiloti o’rtasida Xalqaro talabalar bilimini baholash dasturi (programme for international student assessment (PISA) da ishtirok etish to’g’risida kelishuv imzolandi.
O’zbekiston Respublikasi ta’lim tizimida bunday xalqaro baholash tendensiyalariga amal qilish yosh avlodni intelektual faolligini oshirish, ularning ta’limdagi kompetentligini va kreativligini rivojlanishiga hissa qo’shadi. Yuqorida keltirilgan xalqaro baholash dasturlari tahsil oluvchilarning shu kabi qobiliyatlarini rivojlantirishga qaratilgan. Bugungi kunda bu baholash dasturlarini ta’lim jaraoyoniga integratsiya etsih zarur hisoblanadi.
Shuningdek, Vazirlar Mahkamasining tegishli qarori asosida dunyoda taʼlim sifatini baholash boʻyicha yetakchilik qilib kelayotgan xalqaro baholash dasturlari, jumladan PISA va PIRLS dasturlarida ishtirok etishga kirishildi.
Xalqaro baholash dasturlarida muvaffaqiyatli ishtirok etish, bevosita taʼlim sifatini oshirish bilan bogʻliqdir. Unda ishtirok etish, nafaqat Oʻzbekiston, balki, jahon hamjamiyatida oʻquvchilarning oʻquv dasturlarini yodda saqlab qolganligini baholashdan ularning kompetensiyalarini baholash, yaʼni maktabda egallagan bilimlarini real hayotiy vaziyatlarda qoʻllay olishi, ijodiy va mantiqiy fikrlash koʻnikmalarini rivojlantirish va uni baholashga oʻtishda muhim vosita boʻlib hisoblanadi.
Oʻqituvchilar va oʻquvchilarning PISA va PIRLS tadqiqotlari haqidagi tasavvurlarini boyitish, xalqaro tadqiqotlarga tayyorgarlik darajasini oshirish, oʻquvchilarning ijodiy va mantiqiy fikrlash koʻnikmalarini rivojlantirish, shu orqali taʼlim sifatini oshirishga hissa qoʻshish maqsadida Taʼlim inspeksiyasi, uning huzuridagi Milliy markaz hamda xalq taʼlimi tizimidagi mutaxassislar bilan hamkorlikda 2019-yil davomida qator ishlar amalga oshirildi.
Xalqaro tadqiqotlar boʻyicha xorijiy davlatlarda Inspeksiya va Xalq taʼlimi tizimining 30 nafar xodimlari malaka oshirdi.
Respublikamizning 14 ta hududida, jumladan, xorijiy ekspertlar ishtirokida Toshkent shahri, Samarqand, Qashqadaryo va Surxondaryo viloyatlarida seminarlar tashkil etilib, umumtaʼlim muassasalarining 2800 nafarga yaqin jamoalari qamrab olindi, 260 nafar trener tayyorlandi.
Xalqaro tadqiqotlar boʻyicha 191 ta maktablarda PISA savollari negizida dastlabki tajriba-sinovlar oʻtkazilib, 4873 nafar oʻquvchilar qamrab olindi. TIMSS dasturi savollari negizida Jahon banki bilan hamkorlikda 150 ta maktablarda tadqiqot oʻtkazilib, 4051 nafar oʻquvchilarning matematik savodxonligi baholandi.
PISA 15 yoshli oʻquvchilarning savodxonligini baholash va PIRLS 4-sinf oʻquvchilarining matnni oʻqib tushunish darajasini baholash dasturlaridir.
PISA va PIRLS doirasida tajriba-sinov oʻtkazish uchun 200 dan ortiq topshiriqlar tarjima qilinib, xalqaro lingvistika markazlari tasdigʻidan oʻtkazildi.
Oʻquvchilarning ijodiy va mantiqiy fikrlash koʻnikmalarini rivojlantirishga bagʻishlangan 20 ta videodars va videoroliklar, 7 ta oʻquv-uslubiy qoʻllanma va topshiriqlar toʻplami, shu jumladan 4 nomdagi metodik qoʻllanmalar 10,0 ming nusxadan chop etilib, barcha maktablarga yetkazildi, shu bilan birga ijtimoiy tarmoqlarda eʼlon qilindi.
“Xalqaro tadqiqotlarda oʻquvchilarning oʻqish savodxonligini baholash”, “Xalqaro tadqiqotlarda oʻquvchilarning matematik savodxonligini baholash”, “Xalqaro tadqiqotlarda oʻquvchilarning tabiiy fanlar boʻyicha savodxonligini baholash”, “Xalqaro tadqiqotlarda boshlangʻich sinf oʻquvchilarining oʻqish savodxonligini baholash” nomli metodik qoʻllanmalar xalqaro baholash dasturlari haqida umumiy tushunchalar, asosiy tamoyillar haqida maʼlumotlar berish va oʻquvchilarda amaliy koʻnikmalarni rivojlantirishga moʻljallangan topshiriqlardan namunalarni hamda ularni baholash mezonlarini oʻz ichiga oladi.
Ushbu qoʻllanmalarning ahamiyati shundaki, ulardagi topshiriqlar namunalari respublikadagi bir nechta maktablarda tajriba-sinovdan oʻtkazilib, takomillashtirilgan holda nashr etildi. Ulardan sinfdan tashqari va toʻgarak mashgʻulotlari davomida yoki mustaqil ravishda oʻquvchilarning savodxonligini oshirish, berilgan topshiriqlarni yechish orqali ularning ijodiy, mantiqiy fikrlash va hayotiy muammolarni hal qilish koʻnikmalarini rivojlantirish, shuningdek, 2021-yilda oʻtkaziladigan xalqaro PISA va PIRLS tadqiqotlariga tayyorgarlik koʻrishda foydalanish tavsiya etildi.
2021-yilda oʻtkaziladigan PIRLS xalqaro baholash dasturida 70 ga yaqin davlatlar qatorida mamlakatimizdagi 4-sinf oʻquvchilari ham ilk marotaba ishtirok etadi.
Tadqiqotlar 2001, 2006, 2011, 2016-yillarda oʻtkazilgan boʻlib, 2021-yil tadqiqotning beshinchi davriyligi hisoblanadi. Har besh yilda oʻtkaziladigan PIRLS dasturi 4-sinf oʻquvchilarining oʻqib tushunish koʻnikmasini xalqaro darajada baholaydi.
Mazkur dastur 4-sinf oʻquvchilarining matematika va tabiiy fanlardan bilim darajasini baholaydigan TIMSS dasturini toʻldirishga yoʻnaltirilgan boʻlib, Boston kollejidagi TIMSS va PIRLS xalqaro markazi, IEA tashkilotining Gamburg va Amsterdam shaharlaridagi idoralari bilan yaqindan hamkorlikda boshqariladi.