1-tema. Buxgalteriya esabiniń predmeti hám metodi

0410-»Patentler, licenziyalar hám nou-xau» scheti
Debet Kredit

Baslanǵısh qaldiq 100 000	2. Patent satildi ……...... 90 4. Basqa kárxana ustavi dúziwshisi sipatinda nou-xau kiritildi………. ... 120
1) Licenziya alindi …… 80 000 3) Licenziya dizimnen ótkizildi hám kiris qilindi …………………………..200 000
Jámi kiris (debet oborot) 280 000	Jámi shiǵım qilindi (kredit oborot) …..............210 000
Aqirǵı qaldiq ………. 170 000

Aqirǵı qaldiq unamsiz bolıwi múmkinbe degen sawal tuwiladi? Awa, múmkin. Bul kóp jaǵdaylarda, eger ol yamasa bul aktiv esabat ayiniń aqirǵı sánelerinde zat jetkizip beriwshi tárepinen usinis etilgen hújjetlersiz qabil qilinǵan jaǵdaylarda bolıwi múmkin. Bunday jaǵdayda belgili dáwirde qárejetler qilinǵanda keri qaldiq shiqti. Soǵan qaramastan, aktiv schettiń uliwma dúzilisin buzbaw ushın, esabat ayiniń aqirina bunday qaldiq báribir schettiń debet tárepine, biraq qizil siya menen jaziladi.

Kelesi esabat ayinda zat jetkizip beriwshi hújjetleri aliniwi menen bunday muwapiqsizlıq dúzetiledi.
Schetlarda qaldiq (saldo) shiǵariwdi matematikalıq modeller arqali sáwlelew múmkin. Aldinǵı belgiler hám misaldan paydalanip, aktiv schetlarda aqirǵı qaldiq (saldo) chshiǵariwdiń matematikalıq modelin tómendegishe dúzemiz:

S'_dt+DO_to-KO_to=S''_{dt , (4)}

Usi model aktiv schettiń málim bir sánege bolǵan debet qaldiǵı baslanǵısh qaldiqqa usi schettiń málim bir waqit araliǵındaǵı debet oborotin qosip, usi waqit ishindegi kredit oborotin ayirilǵanina teń dep oqiladi.
Passiv schetlarda aqirǵı qaldiq shiǵariw ushın kredittegi baslanǵısh qaldiqqa kredit oborotin qosip, payda bolǵan summadan debet oboroti ayiriladi. Passiv schetlarda dereklerdiń kóbeyiwi kreditte, kemeyiwi bolsa debette kórsetiliwi sebepli qaldiq tekǵana kreditte yamasa nolge teń bolıwi múmkin.
2-misal. Balanstiń «Byudjetke tólemler boyınsha qarizdarlıq» statyasinda esabat dáwiri basina 190 000 swm qaldiq kórsetilgen. Aǵımdaǵı esapta usi statya 6410-«Byudjetke tólemler boyınsha qariz» schetina tuwri keledi. Esabat dáwirinde kárxanada tómendegi xojalıq aylanısları júz bergen:

1. 
   Byudjetke dáramat saliǵı boyınsha qarizdarlıq sáwlelendirildi 400 000 swm.
   
2. 
   Esap-kitap schetinan ótkiziw joli menen 120 000 swm qarizdarlıq úzildi.
   
3. 
   Finans organlarıniń aqirǵı esap-kitaplarına kóre byudjetke tólemler boyınsha qarizdarlıq 80 000 swmǵa kóbeydi.
   
4. 
   Byudjetke qarizdarlıq bankten 160 000 swm ssuda aliw joli menen úzildi.
   

Kárxananiń byudjetke tólenbegen minnetlemeleri boyınsha kiriwshi (baslanǵısh) qaldiǵı 6410-«Byudjetke tólemler boyınsha qariz» schetiniń kredit tárepine jaziladi. Schettiń usi tárepinde kárxananiń salıq organları aldindaǵı minnetlemeleriniń 480000 swmǵa kóbeyiwi sáwlelendiriledi (400000 swm +80000 cwm). Qarizlardiń 280000 swmǵa (120000 swm +160000 swm) kóbeyiwi qarama-qarsi tárepte, yaǵniy debetinde kórsetiledi.
Schettiń aqirǵı qaldiǵı 390000 swmdi quraydi (190000 swm + 480000 swm - 280000 swm).
6410-«Byudjetke tólemler boyınsha qariz» passiv schetiniń kórinisi tómendegishe: