1. Tema. Salistiriw pedagogikasi pa`ninin` predmeti, maqseti ham waziypalari reje

Baslawish mektep Baslawish mekteplerdin` tiykarg`i waziypasi 6 jastan 15 jasqa shekem bolg`an balalarg`a toliq bilim, uliwma insaniy, olardin` a`depli bolip ta`rbiyalawdan ibarat. Baslawish klasslarda oqitilatug`in oqiw predmetleri ha`m da`stu`rleri balalardin` jasi ortaliqqa maslasip bolip, olar oqiwshilardin` uliwma sawatlilig`in ta`miyinlep beriwden tisqari belgili da`rejede ka`siplik bag`darinada iye boladi. Klasstan klassqa ko`shiriw oqiwshinin` oqiw tezligi,jaziwi, arifmetika, tariyx, geografiya, muzika o`neri siyaqli predmetlerdi baslawish klass da`stu`ri ha`mde oqiwliqlar da`rejesinde qanday o`zlestirilgenin belgileydi. Amerika mekteplerinde oqiw ta`rbiya jumislari menen baylanisli ma`selelerdi ha`r bir shtat o`zine g`a`rezsiz belgilep aliw huqiqina iye. Sol sebepten baslawish mekteplerde oqiw dawamlilig`i tu`rli shtatlarda tu`rlishe belgilenedi. Yag`niy baslawish ta`lim 4,5,6,8 jilliq boliwi mu`mkin. Oqiwshilar sol da`wirde inglis tili, ta`rbiyat ha`m gigiena, matematika, o`nermentshilik ha`m ko`rkem o`ner, dene ta`rbiyasi ha`m sport predmetlerinen sabaq aladi. AQSh mekteplerinde oqiw ha`r bir oqiwshi ushin maqtanish boliwin oqiwshi o`z bilimine, mu`mkinshiligine isenim sezimin ta`rbiyalawg`a u`lken itibar beriledi. Oqiwdin` baslawish ta`lim da`wirinen-aq oqiwshilar ushin ha`r qiyli do`gerekler, sayaxatlar sho`lkemlestiriledi. Biraq bulardin` barlig`i puli bolip, og`an sem`ya byudjetinen 10-16% isletiledi. Qoli qisqa sem`yalardin` perzentlerine ayirim jen`illikler beriledi.
Orta mektep Amerika Qurama Shtatlarinda toliq orta mektep qatarina 10-11-12-klasslar kiredi. 7-8-9-klasslarda ko`pshilik jag`dayda to`mengi mektep dep ataydi. Sebebi to`mengi mektep kursin jaqsi tamamlag`anlar joqari basqish orta mektebine toliq qabillanadi. Belgili da`rejede 9 klassti tamamlag`anlar orta mekteke tan`law joli menen qabillanadi. Biraq joqarg`i orta mektepler oqiwshilardin` bilimine qaraw kategoriyalaw sebepli 86,4% oqiwshi olarg`a qabillanadi. Amerikaliq jaslardin` ko`pshiligi orta mekteplerdi tamamlag`annan son` tiyisli diplom ha`m arnawli oqiw kursin tamamlag`anin tastiyiqlawshi hu`jjetler aladi. Oqiwshilar a`dette belgili bir klassti, kurs yamasa mektepti juwmaqlawda test sinaqlarinan o`tkeriledi.
Oqiwshilardin` bilimi to`mendegishe bahalanadi: A-95-100 ball; V-85-92 ball; S-71-80 ball;D-65-70 ball; G-0-64 ball.
Test na`tiyjelerine qaray to`men ball alg`an oqiwshilar jil dawaminda belgili waqit o`tkerilip sinaqta qayta o`tkeriledi. Amerika mekteplerinde sherek ha`m oqiw na`tiyjelerin ko`redi, oqiwshilar test sinaqlarinan o`tkeriledi. Ayirim shtatlarda sonday-aq N`yu-Yorkta da bilimlendiriw departamenti ta`repinen belgilengen imtixanlar o`tkeriledi. AQSh mekteplerinde a`dette oqiwshilar oqiw jili dawaminda eki ma`rtebe o`zlestiriw tabelin aladi. Ayirim okruglar bunday tabeller ha`r bir pa`n boyinsha 6 ma`rtebege shekem beriledi. Ha`r bir mektep oqiw jili basinan-aq o`z oqiw ta`rtibin aldinnan belgilep aladi. Ol to`mendegishe boliwi mu`mkin: 7-sentyabr` oqiw jilinin` baslaniwi; 12-oktyabr` Kolumb ku`ni mu`na`sibeti menen bayram; 21-oktyabr` oqiwshilardin` axlaqiy qa`biletin aniqlawshi test sinaqlari; 10-noyabr` shig`armalar konkursi; 22-27-noyabr` da`slepki dem alislar; 2-dekabr` kollejge kiriw imtixanlarinin` birinshi basqishi; 22-dekabr` Rojdestvo dem alisi; 13-yanvar` kollejge kiriw imtixanlarinin` ekinshi basqishi; 26-yanvar` oqiw jili ekinshi yarimina o`tiw imtixanlari; 24-fevral` jaqsi oqiwshilardi aniqlawshi milliy imtixanlar; 2-mart kollejlerge kiriw imtixanlarinin` u`shinshi basqishi; 5-aprel` 3 da`wirge o`tiw imtixanlari; 12-20-aprel` ba`ha`r dem alisi; 4-iyun` kollejlerge kiriw imtixanlarinin` to`rtinshi basqishi; 30-may eslew ku`ni; 12-iyun` pitkeriw keshesi; 20-iyun` jazg`i dem alisqa shig`iw ku`ni.
Orta mekteplerde oqiwshilarg`a o`zleri tan`lag`an bag`darlarg`a mass halda predmetler. Tan`lawda belgili erkinlikler bar. Misali inglis tili, ja`miyetlik pa`nler, matematika, fizika predmetlerine tiykarg`i pa`n bolip, shet tilleri, ko`rkem o`ner, ka`siplik ta`lim predmetleri oqiwshilardin` qa`lewlerine qarap qoyiliwi mu`mkin. Orta mektep oqiwshilari ku`ndelik ha`reketinde yarim waqitti oqiw klasslarinda, qalg`an waqtin laboratoriya, stadionlar, ta`jiriybe uchastkalari, a`meliy isler ushin arnalg`an jerlerde o`tkeriledi. 10, 11, 12 klasslarda mektep sem`ya birligi, a`sirese bekkem boladi. Sebebi sol basqishta oqiwshilardin` ka`siplerge iykemliligi toliq qarar tabadi. Oqiwshilar ha`m ata analardin` tileklerine muwapiq, ka`siplik bag`itlarg`a mas keletug`in predmetlerden alinatug`in sabaqlardi ko`beytiw mu`mkin. Basqasha aytqanda oqiwshi keleshekte qaysi tarawg`a o`z o`mirin belgilewge qarar qilg`an bolsa, sol bag`dardag`i predmetlerdi u`stin da`rejede u`yrenip tayarliq jumislarin alip baradi. Joqaridag`idan kelip shig`ip, jumaqlaw mu`mkin, AQSh orta mektepleri o`z oqiwshilarina u`sh bag`darda: akademik, ka`siplik, uliwma bag`darlarda bilim beredi. Ha`zirgi waqitta oqiwshilarg`a to`rt bag`darda o`ner, ka`siplik tiykarlari berip bariladi. Bular to`mendegiler: Birinshisi, awil xojaliq ka`sipleri ta`limi esaplanip, onda tin`lawshilarg`a fermershilik tiykarlari oqitiladi ha`m onda awil xojalig`i boyinsha menejment jetistirip beriledi. Bunday ta`lim Amerikanin` kelesi fermerler da`stu`ri tiykarinda is alip bariladi. Ekinshisi, biznes bilimi. Onda oqiwshilarg`a biznes, biznes ekonomikasi, ishki ekonomika qa`nigeligi u`yretiledi. Bunday oqiw bag`darlarinda balalardi insaniyliq sezimlerin ta`rbiyalaw ma`selelerine de a`hmiyet beriledi. U`shinshisi sawda ha`m o`ndiris ta`limi bolip, bul ta`lim sistemasi arqali ha`r tu`rli zatlar islep shig`ariw ha`m mexanikler ka`sibi u`yretiledi. To`rtinshisi, qurilis ta`limi bolip, bul ta`lim dizimi arqali ha`r qiyli qurilis ka`sipleri boyinsha bilim ha`m ko`nlikpeler beriledi. AQSh ta ha`r bir oqiwshinin` pa`nler boyinsha alg`an bilimlerin ja`mlewshi attestatlar bar. Oqiwshiladin` joqari oqiw orinlarina kiriwi ushin a`ne sol attestat nusqasi tapsiriladi. A`dette oqiwshilarg`a da`slepki 6 jil dawaminda ba`rshe oqiw predmetleri boyinsha bir mug`allim ta`lim beredi. Keyingi 6 jil ishinde ha`r bir predmet boyinsha ayirim mug`allim belgilendi.
Ha`zirgi zaman Avstraliya bilimlendiriw sistemasinin` qurami to`mendegishe balalar baqshalari, baslawish mektep, kishi orta mektep, joqari orta mektep, joqari bilimlendiriw sistemalarina kiriwshi oqiw orinlari. Bul bilimlendiriw basqishlarinin` o`zine ta`n ta`replerin bir-bir ko`rip shig`amiz. Balalar baqshalari. Bilimlendiriwdin` bul basqishina - jasli balalar qabillanadi. Balalar jas o`zgesheliklerine qarap ,, jilliq bilimlendiriw kurslarina jalp etiledi. Avstraliya mektepke shekemgi bilimlendiriw mekemelerinin` , menshik, ,  ti munitsipial (rayon) ken`esleri qaramag`inda. Qalg`an , ti ma`mlekettiki. Ma`jbu`riy ta`lim. Bilimlendiriwdin` bul bag`anasina - jasqa shekemgi balalar jalp etilip, olar sol waqit ishinde jilliq baslawish mektep ha`m  jilliq kishi orta mektep kursin tamamlaydi.  jilliq bul ta`lim ma`jbu`riy bolip ha`mme balalar biypul oqitiladi ha`m biypul sabaqlardan paydalanadi. Mu`ta`a`j shan`araqlardin` balalari ma`ha`lliy ha`m milliy basqariw sho`lkemleri ta`repinen ajiratilg`an qarji esabinan biypul awqat, oqiw qurallari aliw ta`biyiy xizmetten biypul paydalaniw mu`mkinshiligine iye. Bunnan tisqari olarg`a biypul sayaxatlar ha`m basqa da kewil ashar tamashalar sho`lkemlestiredi. Za`ru`r bolip qalg`an jag`dayda mu`ta`j oqiwshilar ushin ekonomikaliq ja`rdem ko`rsetiledi. Bul basqishtag`i mekteplerge qabillaw ushin arnawli nizam yamasa sheklewler joq. Tek denesi ha`m aqili nawqas balalar qabillanmaydi. Ata-analar o`z balalarin menshik mekteplerge beriw huqiqina da iye. Biraq menshik mekteplerdin` o`zine ta`n sha`rt sharayatlar ha`m talaplar bar. Joqari basqish orta mektebi Avstraliyada bunday basqish mekteplerdin` ku`ndizgi, keshki ha`m sirtqi bo`limleri bar. ku`ndizgi joqari basqish mekteplerinde oqiw mu`ddeti  jil. Oqiwshilardin`   ku`ndizgi mekteplerde bilim aladi. Bul tu`rdegi mekteplerde oqiw iqtiyarli. Bunda to`mengi orta mekteplerdi tamamlag`an, joqari basqish orta mekteplerine kiriw sinaqlarinan tabisli o`tken  jastan  jasqa shekem bolg`an oqiwshi jaslar qabillanadi. Bunday tu`rdegi orta mekteplerde uliwma ha`m menshik tarawlardi qosip esaplag`anda   jas bilim aladi. Universitetler, kishi kollejler, texnikaliq kollejler, arnawli qa`niygelestirilgen kollejler Avstraliyada joqari bilimlendiriw sistemasin sho`lkemlestiredi.
Bul ma`mlekette baslawish, orta ha`m joqari oqiw orinlarinan tisqari bir birinen pariqli G`Qa`niygelik mektepleriG` ha`m turli mektepleri bar. olardn` ko`pshiligi menshik bolip tu`rli firma-kontsern ha`m sindikatlar ushin qisqa waqitli kurslarda pishiwshi, tigiwshi, toqiwshi, aspaz, esapshi, mashikada jaziwshi, avtotexnik, elektron esaplaw mashinkalari ushin da`stu`r duziwshi ha`m basqa za`ru`r ka`sipler u`yretiledi. Mekteplerdin` ayirimlari shet tillerin u`yretiw boyinsha qa`niygelestirilgen.  jildan baslap ministrliktin` aniq talaplarin bejerip atirg`an tu`rli mektepler G`qa`niygelestirilgen mekteplergeG` aylandirildi.
Baslawish orta bilimlendiriw oqiw protsessin sho`lkemlestiriw. Bilimlendiriw mazmuni. Basqa jerlerdegiden pariqli Avstraliya mekteplerinde oqiw  aprel`den baslanip kelesi jildin`  martinda tamamlanadi. Baslawish ha`m kishi orta mekteplerde oqiw jili semestrge bo`linedi aprel`-iyul`, sentyabr`-dekabr`, yanvar`-mart. U`lken orta mekteplerde bolsa oqiw jili  yamasa  semestrge bo`linedi. Dem alislar jazda, qista (jan`a jildan aldin ha`m keyin) ba`ha`rde boladi. Jazg`i dem alislardin` baslaniwi ha`m tamamlaniwi munipalitetlerdegi awhal, yag`niy ju`zege kelgen jag`daylar ha`m oqiw orinlarinin` jag`daylarina qarap belgilenedi. Ko`pshilik baslawish ha`m orta mekteplerde dem alislar iyun` ayinin` aqirinda baslanip, avgust aylarinda tamamlanadi. Awillarda bolsa awil xojaliq jumislarin bejeriwden kelip shig`ip ba`ha`rgi ha`m gu`zgi dem alislar jazg`i dem alislar esabinan uzaytiriladi. Oqiw jili Avstraliyada  ku`n yamasa AQShtan  ku`n ko`p. Sabaqlar  saat. Ko`pshilik mekteplerde sabaqlar ku`ndiz saat ^ baslanip, u`shten keyin tamamlanadi. Oqiwshilar ha`ptesine - saat klasstan tisqari klub jumislarinda  saat qa`niygeligi boyinsha shinig`iwlardi yamasa repititorlar iqtiyarinda boladi. Joqari basqish orta mekteplerinde barliq oqiw protsessinde oqiwshilar  sinaq tapsiradi. Oqiwshilar ma`jbu`r tiykarg`i pa`nlerden tisqari o`z qa`lewlerine ko`re ingliz tili, texnikaliq ta`lim ha`m arnawli pa`nlerden sinawlarg`a jalp etiledi. Avstraliya mekteplerinde elektron esaplaw mashinalari ha`m basqa oqiw texnikaliq zatlari menen toliq ta`miyinlengenine qaramay, qa`niygelerdin` pikirinshe tiykarg`i itibar oqitiwshi jumisi sabaqliqqa qaratiliwi kerek. Olardin` pikirinshe, oqitiwshi ha`m oqiwshi ortasindag`i jaqsi qatnas ornin ha`r qansha rawajlang`an mashina da basalmaydi. Ha`mme sabaqliqlar menshik baspaxanalarda basiladi. Olardi basiwg`a qarjini ministrlik ajratadi. Joqarida aytip o`tilgenindey sabaqliqlar baslawish ha`m to`mengi orta mekteplerde biypul, joqari orta mekteplerde bolsa pulli. Sabaqliqlar bahasi sonday, olardi satip aliwg`a ha`mmenin` mu`mkinshiligi bar. Paydalanilg`an sabaqliqlar pulli bolsa da biypul bolsa da oqiwshinin` o`zinde qaldiriladi. Avstraliyada oqitiwshi kadrlar tayarlaw sapasina ju`da` u`lken talaplar qoyiladi. Bul talaplar sonday belgili ka`sipke talantsiz ha`m bag`dari tuwri kelmeytug`in tosinnan kisilerdin` kirip qaliwi a`melde mu`mkin emes. Oqitiwshilar  jilliq universitetlerde ha`m  jilliq kollejlerde tayarlanadi. Bul oqiw orinlarinin` pitkeriwshilerine birinshi ha`m ekinshi da`rejeli guwaliqlar beriledi. Mektep direktori boliw ushin  da`rejeli guwaliqqa iye boliwi sha`rt. Avstraliya oqitiwshilarinin` ja`miyette tutqan abroy itibari u`lken, sonin` menen birge olardin` is haqilarida joqari   oqitiwshi ja`ma`a`t ha`m kasaba assotsiatsiyasina ag`za. Bul olarg`a bilimlendiriw mazmunin ha`m uslubin dodalaw mu`mkinshiligin beredi.