1 Willem F. van Eekelen

Silahlara Regional/Subregional  

Nəzarət Qonşuluq Siyasətinin Tərkib Hissəsi Kimi 

 

Silahlanmaya nəzarətin tətbiqi bir alət kimi Soyuq Müharibə dövründə  ən 

yüksək zirvəyə çatdı. Bunun iki səbəbi vardı: 1) Soyuq Müharibənin iki əsas tərə-

fi arasında barışmaz ziddiyyət, o cümlədən dar ayaqda onların hərbi vasitələrdən 

istifadə etməyə hazır olmaları; 2) nüvə silahı da daxil olmaqla, əldə olan hərbi 

vasitələrlə törədilə biləcək dağıntıların miqyası. Beləliklə, həm niyyətlər, həm də 

imkanlar tərəfləri hərbi münaqişəyə diqqət verməyə və istifadə ediləcək vasitələri 

məhdudlaşdıracaq alətlər tapmağa sövq edirdi. Avropa çərçivəsində  təqdim edi-

lən tədbirlər bütün qitədə yayılırdı. Soyuq Müharibənin sona çatması və təhlükə-

sizlik tələblərinin dəyişməsi bu yanaşmanın təftişinə gətirib çıxarmadı. Bütün iş-

tirakçı dövlətlər bəzi kənaraçıxmalarla bütün Avropa ərazisində etimad doğuran  

tədbirlərin işlənib hazırlanmasını davam etdirirdilər. Lakin təhlükə duyğusunun 

dəyişməsinə, başqa sözlə desək 1990-cı illərin başlanğıcında yaranmış proqnoz-

laşdırıla bilməyən vəziyyətə nə cür qarşılıq vermək haqqında tədbirlər təklif edil-

dikdə vəziyyət dəyişdi. Bosniya və Herseqovinada müharibənin sona çatması ilə 

imzalanmış  və subregionun səciyyəvi ehtiyaclarını  nəzərə alan silahlara nəzarət 

üzrə saziş gələcəkdə bütün qitə üçün tədbirlərin işlənib hazırlanması konsepsiya-

sından uzaqlaşmanın nümunəsi idi. Bütün qitənin ehtiyaclarına uyğunlaşdırılmış 

tədbirlərə sonuncu dəfə ciddi şəkildə 1999-cu ildə yenidən baxıldı. O zaman eti-

madın və təhlükəsizliyin təmin edilməsi üzrə tədbirlər haqqında sənəd (CSBM –

lər) yenidən nəzərdən keçirilərkən subregional tədbirlərin tətbiq edilməsi müm-

kün hesab edildi.

311

 Həmin dövrdən, Avropada silahlara nəzarət üzrə bütün qitəyə 

şamil edilən tədbirlərə nisbətən, silahlara subregional nəzarət daha geniş yayıldı. 

                                                            

311

 

Regional sözünün mənasını müəyyən etmək çətindir. O Avropa/ATƏT səviyyəsindən aşağı 

ərazilərə aiddir. Formal olaraq ATƏT BMT Xartiyasının VIII fəslinə  əsasən regional təşkilatdır. 

Beləliklə, ATƏT coğrafi məkanında bir sıra qurumlar sub-regional hesab edilməlidir. 

 

355

Müəlliflərin əksəriyyəti hadisələrin belə inkişafını müsbət qarşıladı, amma dəyişik-

liklərin əsasında duran ən əhəmiyyətli səbəbə və sağlam düşüncə ilə yalnız üzdən razı-

laşanlara diqqət vermədilər. Sual verilə bilər ki, doğrudanmı Avropanın təhlükəsizliyi 

tez-tez deyildiyi kimi bölünməzdir. Bu sualın cavabı heç də sadə deyil. Avropada təh-

lükəsizliyin nüvəsində qarşılıqlı asılılığın olduğunu göstərən əlamətlər mövcuddur. Və-

ziyyətin istənilən şəkildə gərginləşməsinin qitənin bütün əsas oyunçularının diqqətini 

çəkməsi bunu əks etdirən bir faktdır. Qeyri-sabitlik baş verdikdə təsisatlar və dövlətlər 

vəziyyətə təsir etmək və onu nəzarətdə saxlamaq üçün dərhal buna vaxt sərf edir və 

diplomatik cəhdlər edirlər. Bununla belə, bu faktın həqiqətən Avropanın təhlükəsizliyi-

nin bölünməz olduğunun inandırıcı sübutu olması sualı hələ də açıq qalır. Fərqli yanaş-

ma tətbiq etməklə fərqli nəticələrə gəlmək mümkündür. Soyuq müharibə, və ya ən azı 

keçmiş Yuqoslaviyada müharibə bitdikdən sonra qitənin ucqar ərazilərində dondurul-

muş münaqişələri nəzərə almasaq avropalıların əksəriyyəti tam hərbi təhlükəsizlik şəra-

itində yaşayıb. Dağlıq Qarabağda uzun sürən münaqişə  və ya Çeçenistanda davam 

edən zorakılıq deyək ki, belçikalıların, norveçlilərin və polşalıların düşüncələrini çox 

da məşğul etmir. Baxmayaraq ki, terrorçuların hücumları səhnəni canlandırır və terror-

çuluqla mübarizəyə gəldikdə ümumavropa təhlükəsizliyi doğrudan da bir vahiddir və 

bölünməzdir. Lakin onu da qeyd etmək lazımdır ki, uzunmüddətli regional və sub-regi-

onal münaqişələrə münasibətdə Avropa təhlükəsizliyi belə hesab edilə bilməz. Bu mə-

nada nəzərə almaq vacibdir ki, Avropada bir bölünə bilən təhlükəsizlik durumu ele-

menti də mövcuddur. 

 

Gözlənilməz Hadisələri Aradan Qaldırmaq Tədbirləri:  

Qeyri-adi Hərbi Əməliyyatlarla Bağlı Məsləhətləşmələr 

və Əməkdaşlıq Mexanizmi 

 

Soyuq Müharibə bitdikdən sonra təhlükənin sistemli təhlili belə bir faktı üzə çı-

xara bilər ki, Avropada ya heç bir münaqişə olmayacaq, ya da münaqişə baş verər-

sə onun mənbəyini  əvvəlcədən təxmin etmək mümkün olmayacaq. Münaqişənin 

hansı  səbəbdən və  nə üçün baş verəcəyini heç kim bilmirdi. Soyuq Müharibənin 

sonunda məhz bu fikirlər üstünlük təşkil edirdi. Bu mənada gözlənilməz hücum və 

Şərq-Qərb kontekstində qabaqcadan planlaşdırılmış iri miqyaslı hücum aksiyaları 

təhlükəsini azaltmaq üçün etimadın möhkəmləndirilməsi ilə bağlı Soyuq Müharibə 

dövründə razılaşdırılmış  tədbirlər fakt olaraq əhəmiyyətini itirdi. Hadisələrin qa-

baqcadan təxmin edilməyən inkişafına reaksiya verə bilmək üçün kifayət qədər çe-

vik mexanizmlər işlənib hazırlanmalı idi. Bir neçə mexanizm, o cümlədən, insan 

hüquqları  və demokratiya sahəsində problemlər olduqda tətbiq ediləcək Moskva 

mexanizmi, böhranlı situasiyalarla bağlı məsləhətləşmə və əməkdaşlıq üzrə Berlin 

mexanizmi və qeyri-adi hərbi əməliyyatlarla bağlı Vyana mexanizmi təklif edildi.  

 

356

Vyana mexanizmi, xüsusi olaraq, qeyri-müəyyən hərbi situasiyalarda tətbiq 

edilməsi üçün işlənib hazırlanıb. Bu onun işə salınmasına gətirib çıxaran hərəkətlə-

rin müəyyən edilməsində əks olunub. Bu mexanizm o halda tətbiq oluna bilər ki, 

“hərbi qüvvələrin sülh dövründə daimi dislokasiya yerlərindən kənarda hərbi nöq-

teyi-nəzərdən əhəmiyyətli olan istənilən qeyri-adi və planlaşdırılmamış fəallığı”

312

  

müşahidə olunsun. Bu tərifdən görünür ki, bu mexanizmin işə salına biləcəyi və-

ziyyət qəsdən iki mənalıdır. Ondan, vəziyyətin ümumiyyətlə beynəlxalq xarakter 

daşımadığı hallarda, məsələn, ölkə öz ərazisində silahlı qüvvələrin yerləşdiyi yeri 

dəyişdikdə istifadə edilə bilər. Mexanizmin işə salınması diqqəti uzunmüddətli per-

spektivdə beynəlxalq təhlükəsizliyi təhdid edə biləcək hərbi riskin baş verəcəyini 

ehtimal edən bəzi fəaliyyətlərə  cəlb edilməsi ola bilər. Öncədən təxmin etmənin 

mümkün olmaması üzündən ölkələrin hüquqi sistemə    yerləşdirmək istədikləri 

məhz baza situasiyasının təyin edilməsindəki həmin iki mənalılıqdır. 

Belə vəziyyətdə ATƏT –in istənilən üzv ölkəsi digər dövlətə mövcud vəziyyət və 

ya qeyri-adi fəallıqla bağlı sorğu göndərə bilər. Sorğu sorulan ölkə 48 saat ərzində ca-

vab verməyə borcludur. “Sorğu və cavab yubadılmadan digər iştirakçı ölkələrin hamı-

sına ötürülməlidir”

313

.  İkitərəfli danışıqların materialları bütün digər iştirakçılara da 

təqdim edildiyindən, proses “çox- ikitərəfli”

314

 adlandırılır. Bunun ardınca sorğu verən 

iştirakçı dövlət respondent-dövlətin cavabını qeyri-qənaətbəxş hesab edərsə, proses da-

vam edir. Sorğu verən tərəfin iki seçimi vardır. O ya cavab verən dövlət, ya da ATƏT 

iştirakçısı olan bütün dövlətlərlə görüş xahiş edə bilər. Bütün iştirakçı dövlətlərə müra-

ciət etməzdən əvvəl ikitərəfli görüş mərhələsindən keçməyin məcburi olması mətndən 

aydın deyil. Baxmayaraq ki, mətndə verilmiş ardıcıllıq (başqa heç bir şey) sanki bu tə-

ləbi nəzərdə  tutur,  amma  bərqərar olmuş  təcrübə bu interpretasiyaya uyğun gəlmir. 

Hansı variantın (ikitərəfli ya çoxtərəfli) seçilməsi bütünlüklə sorğu verən dövlətdən ası-

lıdır. Qeyri-adi hərbi fəallığın yaratdığı təhlükəni qiymətləndirib, bütün ATƏT ölkələ-

rinin iştirakını tələb edən mexanizm, yoxsa digər tərəfdaşları məlumatlandırmaqla, iki-

tərəfli görüşlərin kifayət etdiyi mexanizm müəyyən edilir. Nəzərə alınması  gərəkən 

başqa bir məsələ ilkin ikitərəfli görüşləri keçirmədən, dərhal çoxtərəfli görüşün keçiril-

məsi üçün müraciət, digər mümkün variantların tükənməsinə gətirər və gələcəkdə qey-

ri-adi hərbi fəallığın davam etdiyi dövrdə, sorğu verən tərəfi “artan şiddət nərdivanı” 

üzrə əlavə addımlar atmaqdan məhrum edəcəkdir. 

                                                            

312

 "Avropada Təhlükəsizlik və  Əməkdaşlıq Konfransı Vyana görüşü Yekun Sənədinin müvafiq 

müddəalarına əsasən çağırılmış 1990-cı il Etimad və Təhlükəsizliyin Təmin Edilməsi Danışıqlarının 

Vyana Sənədi", Vyana, 17 dekabr 1990-cı il, Arie Bloed (red.), Avropada Təhlükəsizlik və 

Əməkdaşlıq Konfransı. Təhlillər və Əsas Sənədlər, 1972-1993 (Doordrext - Bostin - London, 1993), 

səh. 494-495. 

313

 Vyana mexanizmi. Bənd 17.1.4. 

314

 Victor-Yves Ghébali, L’OSCE dans l’Europe post-Communiste, 1990-1996. Vers une Identité 

Paneuropéenne de Securité (Brussels: Bruylant, 1997), səh. 42. 

 

357

Qüvvəyə mindikdən sonra Vyana mexanizmi cəmi bir neçə dəfə tətbiq edilib. Onu, 

daha tez-tez, buraxıldıqdan az müddət sonra tətbiq ediblər, 1999-cu ildə isə ondan bir 

daha  xüsusi şəraitlərdə istifadə edilib. 1991-ci ildə, ondan, keçmiş Yuqoslaviyada mü-

haribə ilə bağlı Avstriya, İtaliya və Macarıstan tez-tez istifadə ediblər. Avstriya və İtali-

ya çoxtərəfli görüşlər üçün təşəbbüs göstərmiş, lakin Macarıstan onlara tamamilə biga-

nə qalaraq Belqrad ilə Vyanada, münaqişələrin qarşısının alınması Mərkəzində ikitərəf-

li mübadilə aparmışdı. 1999-cu il aprelin 1-də Vyana mexanizmindən Belarus istifadə 

edib. Bu Kosovodakı əməliyyatlarda iştirak edən və ya bunun üçün öz ərazilərində xa-

rici qoşunları yerləşdirən yeddi ölkə ilə əlaqədar idi. Qeyri-adi hərbi fəaliyyət ilə bağlı 

Vyana mexanizmindən istifadə edilməsində iki element mütləq qeyd edilməlidir: 

Birincisi, iki hal istisna olmaqla hər dəfə proses ATƏK/ATƏT iştirakçı ölkələri-

nin hamısının iştirakı ilə çoxtərəfli olub. İki müstəsna hal Macarıstanın 1991-ci ildə 

Yuqoslaviya ilə təkbətək və Belarusun 1999-cu ildə yeddi ölkəyə qarşı etdikləri tə-

şəbbüslər olub. Birinci halda Macarıstan öz hava sərhədlərinin Yuqoslaviya təyya-

rələri tərəfindən tez-tez pozulmasına aydınlıq gətirilməsini tələb edib. Təxminən 

buna bənzər vəziyyət Avstriya və  İtaliyanı çoxtərəfli görüşlər keçirməyə  məcbur 

etdiyindən, Macarıstan da bu yolla gedə bilərdi. Lakin o bilərəkdən düşünərək, bu 

variantdan imtina etdi və ikitərəfli görüş variantını seçdi. Macarıstanın öz hərəkət-

lərini necə diqqətlə ölçüb-biçməsi tərifəlayiqdir və bu ölkənin əsas tərəfdaşlarının 

əksəriyyəti də məhz bu cür etdilər. İkitərəfli görüşlərdə məqsəd Macarıstanın suve-

renliyinin pozulmasının təkrar davam edəcəyi halda “çoxtərəfli görüş variantını eh-

tiyatda saxlamaq”

315

 idi. 1999-cu ilin yazında Miloşeviç rejiminə qarşı müharibə 

zamanı Belarus Respublikası bu mexanizmi işə saldıqda isə hətta mövcud qeyri-adi 

hərbi fəaliyyətin izah edilməsi ilə bağlı müraciət ünvanladığı həmin yeddi ölkə ilə 

belə heç bir görüş keçirmədi.

316

 Belarus Yuqoslaviyadakı  əməliyyatların beynəl-

xalq hüquq normalarına uyğunluğu, onda iştirak edən bölmələrin ölçüləri və əmə-

liyyatların ehtimal edilən müddəti haqqında bəzi müvafiq suallarla müraciət etdi. 

İki həftə sonra Belarus nümayəndiliyi qeyd etdi ki, üç ölkə sorğuya vaxtında cavab 

verməyib. Böyük Britaniya, İtaliya və Makedoniya Etmadın və Təhlükəsizliyin Tə-

min Edilməsi Tədbirləri haqqında Vyana Sənədi ilə müəyyən edilmiş 48 saatlıq li-

miti aşıb. Bir ölkə, Bosniya və Hersoqovinya isə ümumiyyətlə cavab verməyib.

317

 

                                                            

315

 Formal olaraq səbəb, əlbəttə ki, bu deyildi. Ölkənin suverenliyinin pozulmasını müzakirə etmək üçün 

çoxtərəfli görüşün keçirilməsi faktı oxşar qeyri-adi fəaliyyət təkrar baş verdiyi halda bütün iştirakçı-

dövlətlərin cəlb edilməsi ilə belə bir görüşün keçirilməsinin mümkünsüz olduğu demək deyil. Lakin siyasi 

və diplomatik nöqteyi-nəzərdən eyni çoxtərəfli mexanizmi təkrar-təkrar işə salmaq çox çətindir.

 

 

316

 Müraciət edilmiş yeddi ölkə bunlar idi: Fransa, Almaniya, İtaliya, Böyük Britaniya, ABŞ, 

Makedoniya və Bosniya və Hersoqovinya. 

317

 Bax: Belarus Respublikasının ATƏT üzrə daimi nümayəndiliyinin başçısı səfir V. N. Fisenkonun 

ATƏT Daimi Şurası  və  Təhlükəsizlik Sahəsində  Əməkdaşlıq Forumunun birgə iclasındakı  çıxışı/ 

PC.DEL/195/99, 16 Aprel 1999, səh. 1. 

 

358

İkincisi, Vyana mexanizminin subyekti olan “nəzərdə tutulmamış və qeyri-adi” 

hərbi fəaliyyət bir mənalı ifadə deyil. Bu kateqoriyaya, sülh dövründə hərbi hissə-

lərin öz adi yerləşmə yerlərindən kənarda hərbi anlamda əhəmiyyətli olan müxtəlif 

cür çoxlu hərəkətləri daxildir. Bəzi müşahidəçilərdə belə bir təəssürat yaranıb ki, 

əsas ideya “silahlı hücuma hazırlığı məxvi saxlamaq üçün aparılan sirli əməliyyat-

larıın üstünü açmaqdır”.

318

 Bunun əsası yoxdur. Sənədin layihə müəlliflərinin əsas 

ideyası heç bir əhəmiyyətli hərbi fəaliyyətin bu mexanizmdən kənarda qalmaması 

üçün hər şeyi son dərəcə birmənalı ifadə etmək olub. Doğrudan da silahlara nəzarə-

tin iri təlimlər, qoşunların yerdəyişməsi və s. bu kimi çoxlu gizlədilməyən fəaliy-

yətləri əhatə edən digər təəhhüdlərinin mövcud olduğu bir şəraitdə Vyana mexaniz-

minin həm də  irimiqyaslı gizli hərbi fəaliyyətlərə də aid olacağı gözlənilirdi. Xatır-

latmaq vacibdir ki, qeyri-adi hərbi fəaliyyətlər CSBMlər üzrə digər müddəaların tə-

sir dairəsinə düşmürlərsə Vyana Sənədi həmin “qeyri-adi hərbi fəaliyyətlər haqqın-

da məlumat vermək”

319

 təlimatını daşımır.  Lakin reallıq bu yazılmamış gözləntiləri 

doğrultmadı və mexanizm istisnasız olaraq bütün birbaşa hərbi fəaliyyətlərə, əsasən 

də Yuqoslaviya və NATO qoşunlarının irimiqyaslı manevrlərinə tətbiq edildi. La-

kin bunu öncədən görmək mümkün deyildi. Axı 1990-cı ildə belə hesab edilirdi ki, 

Avropada son 45 ildə olduğu kimi bundan sonra da müharibə olmayacaq. Bu təsəv-

vürün yanlış olduğu ortaya çıxan kimi mexanizmin funksiyaları dəyişdi. 

Tətbiq olunmasından imtina edilməsinə baxmayaraq, bu mexanizmdən qonşuluq 

münasibətləri baxımından bir neçə əhəmiyyətli dərs götürmək olar. Bu mexanizm qə-

bul edildikdən sonra ona getdikcə daha az müraciət edilməsi faktının özü göstərir ki, 

daha Avropada təhlükəsizliklə bağlı vəziyyət 1990-cı illərin əvvəllərində olduğu kimi o 

qədər də qeyri-müəyyən deyil. O zaman qeyri-sabitlik iki amildən qaynaqlanırdı. 

Birincisi, hadisələrin inkişaf ssenarisi qeyri-müəyyən idi, belə ki, Avropa Birliyi 

və NATO –dan şərqdəki bütün ərazilərdə hansı növ münaqişələrin baş verəcəyi ay-

dın deyildi. Belə münaqişələrin baş qaldıra biləcəyi ölkələrin sayı bir neçə dövlət 

ilə məhdudlaşmırdı. Qərb Şərqi-Mərkəzi Avropaya öz təsirini artırdıqca və müxtə-

lif yerli subyektlər arasında fərqləri anlamağa başladıqca vəziyyət dəyişdi. Təhlükə 

mənbələri (etnik düşmənçilik, biri digərini istisna edən qarşılıqlı ərazi iddiaları) da-

ha aydın şəkildə müəyyən edildi. 

İkincisi, beynəlxalq davranış normalarını poza biləcək subyektlərin sayı da ciddi 

şəkildə azalıb. Nəticədə bu mexanizmin əsasında duran ehtimallar da dəyişib. 

                                                            

318

 Sitat: Riçard Ueytz “The CSCE and the Yugoslav Conflict”, Azad Avropa Radiosu/Azadlıq 

Radiosu tədqiqat məruzəsi , 31 yanvar 1992, səh 25.                                                                                                          

319

 Rusiya “Albaniya ərazisində qeyri-adi hərbi fəaliyyət” ilə bağlı izahat verilməsini tələb edəndə 

Albaniya bunu Rusiya Federasiyasına xatırlatmışdı. Bax. Albaniya Respublikasının ATƏT –dəki 

Daimi nümayəndəliyinin Rusiya Federasiyasının ATƏT –dəki Daimi Nümayəndəliyinə 12 may 1999-

cu il 37/99 E saylı notasının 1-ci bəndi. 

 

359

ATƏT ərazisində dövlətlərarası ədavətin alovlanması mümkünlüyü keçmiş SSRİ –

nin konkret regionları ilə məhdudlaşır və münaqişənin yenidən qızışması təhlükəsi 

müəyyən dərəcədə Balkan yarımadasının qərbində də qalır. Məhz həmin ərazilərdə 

belə mexanizm, münaqişələrin  qabağını almağa və əgər müəyyən hərəkətlər zora-

kılığın yenidən baş verə biləcəyini göstərərsə vaxtında xəbərdarlıq vasitələri ilə tə-

min etməyə əhəmiyyətli dərəcədə kömək edə bilər 

Nisbətən xoşagəlməz bir amil də var. Yəni, potensial problemli ölkəni və ya ay-

rı-ayrı araqarışdıranları dilə tutmaq və ya sakitləşdirmək üçün geniş alət dəstinin 

köməyi ilə cəhdlərin edildiyi keçmiş zamanlardan fərqli olaraq kifayət qədər cəlbe-

dici mükafatı və kifayət qədər çəkindirici cəzası olmayan belə mülayim mexanizm 

artıq adekvat hesab edilmir. Dövlətlərin və onların liderlərinin “özlərininmi” yara-

maza çevrildikləri, yoxsa  kənar qüvvələrin onları belə adlandırdıqları

320

 sualı hələ 

də cavabsızdır. Yaramazla üzləşdikdə yalnız o tədbirlərin mənası var ki, onlar təsir-

li sanksiyalara söykənir. 1999-cu ildə Kosovo əməliyyatında Slobodan Miloşeviçə 

qarşı məhz bu cür  rəftar edilmişdi. 

Yekunda onu qeyd etmək olar ki, iki əsas tendensiya bu mexanizmin tətbiqinə 

olan ehtiyacı praktiki olaraq aradan qaldırıb. Bir tərəfdən getdikcə daha çox ölkələr 

hərbi təhlükənin yaranmasından və ya digər ölkələrdəki siyasi qeyri-sabitlikdən 

qaçmaq üçün belə mexanizm tələb etməyən Qərb təsir dairəsinə, demokratik sülh 

zonasına qoşulub. Digər tərəfdən Avropada bu qitənin əməkdaşlıq prinsip və qay-

dalarından müəyyən kənara çıxmalara  yol verən  məhdud sayda subyektlər vardır 

ki, onlara mülayim mexanizmlərlə effektli təsir etmək mümkün deyil. Belə olduğu 

halda Vyana mexanizmi bəzi ölkələrin fəaliyyətinə kifayət qədər təsiredici olmasa 

da, vacib olaraq qalmaqda davam edə bilər. 

 

Münaqişə Sonrası Silahlara Nəzarət və Etimadın Təmin Edilməsi 

 

Silahlar üzərində nəzarəti həyata keçirən dünya birliyi Şərq-Qərb münaqişəsinin 

bitməsi ilə bu nəzarətin səvyyəsinin açıq-aşkar aşağı düşməsinin qarşısını almağa 

çalışırdı. Silahlara nəzarətin qüvvədə qalması üçün müxtəlif vasitələr icad edilirdi. 

Xüsusi olaraq qeyd edilirdi ki, silahlara nəzarət yalnız müqavilələrin imzalanması 

ilə bitmir, həmçinin, onların yerinə yetirilməsini və yoxlanılmasını da nəzərdə tu-

tur. Beləliklə, silahlara nəzarət Soyuq Müharibə dövründə razılaşdırılmış müqavilə-

lər paketinin yerinə yetirilməsi sayəsində  əhəmiyyətini qoruyub saxlayır. Razılıq 

əldə edilməmiş ayrı-ayrı məsələlər üzrə danışıqlar davam etdirilməli idi. Bunun ar-

                                                            

320

 Sonralar ABŞ Prezidenti Corc Buş bəzi ölkələri “şər oxları” adlandırmışdı. ATƏT iştirakçısı olan 

heç bir ölkə həmin kateqoriyaya aid deyil. Onlar istisnasız olaraq Afrika və Asiya qitələri dövlətləri, 

daha doğrusu rejimləridir. 

 

360

dınca Avropada Adi Silahlı Qüvvələr üzrə Müqavilə prosesi çərçivəsində şəxsi he-

yətin sayının məhdudlaşdırılması, Açıq Səmalar Müqaviləsi və gələcək CSBM-lər 

üzrə razılaşma məsələləri gəldi. Silahlara nəzarət üzrə  tədbirlərin uzlaşdırılması, 

başqa sözlə desək, o zamankı NATO və Varşava Müqaviləsi üzvləri tərəfindən ra-

zılaşdırılmış sazişlərin o zamankı neytral və bloklara qoşulmayan ölkələrə də şamil 

edilməsi ideyası irəli sürüldü və müzakirə edildi. Silahlara nəzarət, münaqişələrin 

həllinin bir hissəsi hesab edildi və diqqəti minalar, kiçik silahlar və yüngül mərmi-

lər üzərinə cəmləşdirməklə fərdi təhlükəsizliyin bir hissəsi kimi ortaya çıxdı. 

Proses bitdikdə aydın oldu ki, artıq Avropada təhlükəsizliyi iki hərbi blokun 

toqquşması deyil, daha çox yerli və subregional münaqişələr hədələyir. Ortaya mü-

naqişəsonrası münasibətlərdə silahlara nəzarət məsələsi çıxdı. Artıq münaqişələr-

dən birinin çözülməsi zamanı yetişmişdi – Bosniya və Herseqovinada üç əsas tərəfi 

(Bosniyanın özü, Xorvatiya və o zamankı Yuqoslaviya Federativ Respublikası) nə-

zərə almaqla  keçmiş Yuqoslaviyadakı müharibə. Münaqişənin həlli Deyton Razı-

laşması əsasında regionda sülhün bağlanması və həmin ərazidə sülhməramlı əmə-

liyyatların aparılması sayəsində mümkün oldu. Sonradan aydın oldu ki, silahlara 

nəzarət və yerlərdə onların genişmiqyaslı monitorinqi tədbirlərinin həyata keçiril-

məsi xüsusilə daimi hərbi iştirak sayəsində monitorinqin effektinin artdığı hallarda 

sabitliyə öz töhvəsini verib. Lakin münaqişənin səbəblərini aradan qaldırmadan sa-

bitliyə nail olmaq mümkün deyil. Münaqişədə  fəal rol oynamış Franko Tucman, 

Aliyə İzzətbəyoviç və Slobodan Miloşeviçin 2000-ci ildə bu və ya digər səbəbdən 

hakimiyyətdən kənarlaşdırılmasından sonra müəyyən mənada sabitliyə nail olmaq 

mümkün oldu. Əgər keçmiş Yuqoslaviyanın hazırkı statusu və dövlətçilik problem-

ləri bütün tərəflərin qəbul etdiyi və qane olduğu şəkildə nizamlanacaqsa və sabitli-

yin qar uçqunu misallı pozulması baş verməzsə, sabitlik 21-ci əsrin birinci onilliyi-

nin ikinci yarısında da davam edəcək. 

Daha sonra iki saziş bağlandı. Onlardan, etimadın təmin edilməsi tədbirləri haq-

qında birinci saziş 1996-cı ilin yanvarında, silahların məhdudlaşdırılması haqqında 

digəri isə 1996-cı ilin iyununda imzalandı. Birinci saziş  əsas etibarilə ATƏT-in 

1994-cü ildə CSBMlər ilə bağlı qəbul etdiyi sənəddən, ikincisi isə Avropada Adi 

Silahlar Haqqında Müqavilədən yararlanırdı. Hər iki Deyton-sonrası  sənəd qeyd 

edilən həmin sənədlərin bəzi bölmələrini təkrarlayırdı. Hər iki sənədin həyata keçi-

rilməsi çox uğurla baş tutdu. Şübhəsiz ki, bu, silahların azaldılması nəzərdə tutulan 

əraziləri nəzarətdə saxlayan xarici ölkə silahlı qüvvələrinin xoşməramlı rolu və şəf-

faflığın təmin edilməsi üçün görülmüş tədbirlər sayəsində mümkün olmuşdu. Düz-

dür, kimsə deyə bilər ki, keçmiş münaqişə tərəfləri olan ölkələrin əhalisi zorakılıq-

dan yorulmuşdu və bu mənada “münaqişənin həlli üçün yetişmişdi”, lakin silahla-

rın məhdudlaşdırılması  və etimad yaratma tədbirlərinin həyata keçirilməsində iri-

miqyaslı xarici hərbi yardımın rolunu da nəzərə almaq çox vacibdir. Əgər belə bir 

 

361

nəticəyə gəlsək ki, yaxşı qonşuluq münasibətlərinin inkişafına yardım etməsi, şüb-

hə doğurmayan  belə tədbirlərin həyata keçirilməsi xarici hərbi qüvvələrin prosesdə 

iştirakından asılı idi, o zaman qarşımızda açılan mənzərə uzunömürlü (dondurul-

muş) münaqişələrin həlli üçün ümidverici heç nə vəd etmir. Və yaxud əgər belə he-

sab etsək ki, tərəflərin münasibətləri gözəl günlərin birində xarici (o cümlədən hər-

bi) yardım olmadan da düzələ bilərdi, çıxarılan nəticə tamamilə fərqli olacaq. 

Belə bir nəticəyə gəlmək doğru olar ki, uzunömürlü münaqişələrin həllinin onun 

tərəfləri üçün nəticələri də uzunmüddətli olur. Bunun təkcə keçmiş Yuqoslaviyada 

deyil, Cənubi Qafqazın bəzi yerlərində və bu kimi başqa ərazilərdə bir fakt olması 

şübhəsizdir. Beləliklə, xarici oyundaşlar, dövlətlər və beynəlxalq təsisatlar xeyir-

xah qonşuluq münasibətlərinin normallaşmasına və ya yenidən bərpa edilməsinə 

yalnız münaqişənin həllinədək deyil, ondan sonra da kömək etməyə çalışmalıdırlar.  

Bosniya və Herseqovinada federasiya təşkil edən tərəflərin birləşməsi o qədər 

uğurla baş tutdu ki, 2004-cü ilin iyununda keçirilən yekun konfransında tərəflər də-

yişmiş situasiyada Sazişin real olaraq lazımsız olduğu və onda nəzərdə tutulan bir 

çox  tədbirlərin dayandırılması və 2004-cü il sentyabrın 29-da Sazişin ləğv edilmə-

si üzrə razılığa gəldilər.

321

 Birləşmənin başqa bir göstəricisi o oldu ki, tezliklə Fe-

derasiyanın iki subyekti üçün ümumi ordu formalaşdırılacaq. 

Keçmiş Yuqoslaviyada Deyton-sonrası silahlara nəzarət sazişlərinin uğurları işı-

ğında mütəxəssislər bəyan edirlər ki, harada baş verməsindən asılı olmayaraq bütün 

münaqişələrin dayandırılması üzrə razılaşma paketinin ayrılmaz hissəsini oxşar 

müqavilələrdən formalaşdırmaq lazımdır. Buna baxmayaraq, belə bir sual yaranır 

ki, biz Avropada qarşılaşacağımız  bütün münaqişələrdən neçəsinə silahlara nəzarət 

tədbirləri vasitəsi ilə  təsir edə biləcəyik? Münaqişələrin həll edilməsi üçün onları 

necə “yetişdirmək” olar? Əgər silahlar üzərində nəzarət tədbirlərini yalnız bir neçə 

halda effektli tətbiq etmək mümkündürsə,

322

 bu heç də həmin tədbirlərin əhəmiyyə-

tini azaltmır, amma belə vəziyyət silahlar üzərində nəzarətin yaxşı qonşuluq müna-

sibətlərinin möhkəmlənməsinə  və regional təhlükəsizliyə töhvəsini azalda bilər. 

Bundan əlavə, bir halda ki, silahlara nəzarət (yəni silahlara nəzarət üzrə həm struk-

tur, həm də əməliyyat tədbirləri) geniş mənada yalnız bir neçə halda münaqişənin 

həllinə kömək edir, onu silahlara nəzarətin yeni funksiyası kimi təqdim etmək çətin 

olacaq. Bu bir faktdır ki, Avropa regionunda həllinə silahlara nəzarətin kömək edə 

                                                            

321

 Bax: Heinz Vetschera, Mission accomplished in Bosnia and Herzegovina: Agreement on Confidence- 

and Security-Building Measures declared obsolete. OSCE Magazine, June 2005, səh. 28-30. 

322

 Deyton sazişləri təcrübəsi əsasında belə bir nəticə hasil olur ki, “belə sazişlərin cənubi Qafqazda 

oxşar müsbət təsirləri olacağını güman etməyə  əsas var”. Bax: Neil Macfarlane, ‘Arms Control, 

Conflict and Peace Settlements: The Caucasus’, in Keith Krause and Fred Tanner (eds.), Arms 

Control and Contemporary Conflicts: Challenges and Response, (Geneva: HEI, 2001), səh. 50. 

 

 

362

biləcəyi çox az sayda münaqişə var. Əlbəttə, silahlara nəzarət dövlətlərarası müna-

qişələrin həllinin ayrılmaz hissəsi ola bilər. Əgər münaqişələrin siyasi həllinə nail 

olmaq mümkün olmayıbsa, silahlara nəzarət tədbirlərinin tətbiq edilməsindən heç 

danışmağa dəyməz. Bu vəziyyət yaxşı qonşuluq münasibətləri üçün faciəvi olmasa 

da, silahlara nəzarətin əhəmiyyətini azalda bilər.   

CSBMlər də daxil olmaqla, silahlara nəzarət, keçmiş Yuqoslaviyada münaqişə sonra-

sı sabitlikdə mühüm rol oynaya biləcəyini göstərdi. CSBMlərin münaqişə mərhələsində 

siyasi atmosferə öz töhvəsini verə bilməsini nümayiş etdirən nümunələr vardır. Kosovo-

ya tam olmasa da ən azı müəyyən dərəcədə uğurlu olmuş müdaxilə zamanı CSBMlərdən 

istifadə edilmişdi. 2000-ci ildə Rusiya bir addım irəli ataraq könüllü olaraq digər Avropa 

ölkələrinin nüümayəndələrinin Çeçenistanda “hərbi  əməliyyatların getdiyi” rayona bir 

dəfəlik tanışlıq səfərini təşkil etmişdi. Bundan sonra, Rusiya, Vyana Sənədinin özü tərə-

findən əlavələrlə işlənmiş variantında, böhranlı vəziyyətlər zamanı, nəticələrini sonradan 

yoxlamaq şərtilə, CSBMləri işə salmağı təklif etdi.