1. Yalpi talabning narxdan boshqa omillarga va ularning ad egri chizig'iga ta'siri

DBG’I-50 guruhi talabasi Bobojonov Suhrobjon
MAKROITISODIYOT. MAKROIQTISODIYOT FANIDAN 1-ORALIQ NAZORAT ISHI

1. Yalpi talabning narxdan boshqa omillarga va ularning AD egri chizig'iga ta'siri.
Yalpi talab (inglizcha: Aggregate demand) — iqtisodda yakunlangan mahsulotlar va xizmatlar uchun maʼlum bir paytda va narxda boʻlgan umumiy talab. Yalpi talab barcha mumkin boʻlgan narx darajalarida sotib olinadigan mahsulotlar va xizmatlar qiytmatini belgilaydi. Yalpi talab biror bir mamlakatning Yalpi ichki maxsulotga boʻlgan talabdir.
Tovarlarning alohida olingan narxlarini umumiy narxga (narx darajasi) birlashtirish, individual tovarlarning muvozanat miqdorini milliy ishlab chiqarishning real hajmiga aylantirish jarayoni deyiladi. ahro'yxatdan o'tish.Agar birlashtirishning mohiyati tushunilsa, yalpi talab va yalpi taklifni tahlil qilishga o'tish mumkin bo'ladi, chunki bu tushunchalarning egri chiziqlari faqat navbati bilan ordinat va abstsissalar o'qlariga joylashtirilgan yig'ma narx (narx darajasi) va milliy ishlab chiqarishning real hajmi o'rtasidagi bog'liqlikni aniqlashtirish asosida tuzilishi mumkin.
Egri chiziq yalpi talab mahsulot. Bu shuni anglatadiki, narx darajasi bilan real ishlab chiqarish hajmi o'rtasida teskari aloqa mavjud. U yalpi talab egri chizig'i orqali eng aniq ifodalangan.
AD egri chizig'ining pasayishi shundan dalolat beradiki, past narx darajasida milliy mahsulotning katta hajmi sotiladi va shunga mos ravishda ishlab chiqariladi. Muayyan mahsulotga bo'lgan talab ko'rib chiqilganda, mahsulot narxi va uning chiqishi o'rtasidagi o'xshashlik daromad va almashtirish effektlari bilan izohlanadi. 
Narxsiz omillarning ta'siri jami talabning o'zgarishi bilan birga keladi. Agar u yalpi talabning o'sishiga hissa qo'shsa, AD chizig'i AD% ga siljiydi, agar narx bo'lmagan omillar umumiy talabni cheklasa, egri chapdan AD3 tomon siljiydi. .
Iste'mol xarajatlaridagi o'zgarishlar yalpi talabga va turli sabablar ta'siri ostida ta'sir qilishi mumkin. Yalpi talab tashqi va ichki bozordagi o'zgaruvchan narx darajasiga va doimiyga ta'sir qiladi. Yalpi talabga ta'sir qiladigan narxsiz omillar quyidagicha tasniflanadi
iste'molchilarning farovonligi, iste'molchilarning qarzlari va soliqlar kabi iste'mol xarajatlarini hisobga olish. Iste'molchining farovonligi moliyaviy aktivlar (aktsiyalar, obligatsiyalar) va ko'chmas mulk (erlar, imoratlar) sohasidagi vaziyatga bog'liq. Shunday qilib, bozordagi narxlarning doimiy darajasida aksiyalar narxining turlicha o'sishi boylik va yalpi talabning o'sishiga olib keladi. Shu bilan birga, er narxining pasayishi boylikni kamaytiradi va yalpi talabni kamaytiradi. Umumiy talab egri AD AD har qanday narx darajasida iste'molchilar sotib olishga tayyor bo'lgan tovarlar va xizmatlar miqdorini ko'rsatadi. Tovar va pul bozorlari muvozanatlashgan iqtisodiyotda ishlab chiqarish va narxlarning umumiy darajasi bunday kombinatsiyalarni beradi.
AD egri chizig'i bo'ylab harakatlanish umumiy narxlar darajasining dinamikasiga qarab yalpi talabning o'zgarishini aks ettiradi. Ushbu bog'liqlikning eng oddiy ifodasini pulning miqdoriy nazariyasi tenglamasidan olish mumkin:bu erda M - iqtisodiyotdagi pul miqdori; V - pulning tezligi; P - iqtisodiyotdagi narx darajasi, bu holda narx indeksi; Y - talab mavjud bo'lgan mahsulotning haqiqiy hajmi.
AD egri chizig'ining salbiy burchagi quyidagicha izohlanadi: narx darajasi P qanchalik yuqori bo'lsa, M / P real pul zaxiralari shunchalik past bo'ladi (AD egri chizig'i barqaror pul massasi M va ularning aylanishining doimiy tezligi sharti bilan quriladi), shuning uchun tovarlar va xizmatlar miqdori kamroq bo'ladi.
2.Iste’molga o’rtacha va chegaraviy moyillik ko’rsatkichlarini izohlab bering?
Bu ko‘rsatkichlar iqtisodiyot subyektlarining u yoki bu iqtisodiy faoliyat yoki hodisalarni amalga oshirish uchun qanchalik moyil ekanligini ta’riflaydi. Ular odatda ayrim hodisa yoki faoliyat turi natijasini barcha hodisalar yoki faoliyat turlarining umumiy yakuni bilan solishtirishdan hosil bo‘ladi va, demak, undagi hissani aniqlaydi. Masalan, mamlakat yalpi ichki mahsulotida sanoat yoki qishloq xo‘jaligining hissasi bunga misol bo‘la oladi. Bu ko‘rsatkichni hisoblayotganda milliy iqtisodiyot yoki tarmoqning xususiyatlarini e’tiborga olish kerak. Agarda unda yakka hokimlik singari salbiy iqtisodiy voqea o‘rin olsa, u o‘rtacha moyillik koeffitsiyenti shakllanishiga ham kuchli ta’sir etadi. Masalan, Saudiya Arabistoni iqtisodiyotida neft qazib olish katta o‘rin egallaydi va uning hajmi yil sayin tebranib turadi. Shuning uchun xalqaro standart mazkur mamlakat yalpi ichki mahsulotida sanoat hissasini aniqlayotganda neft qazib olishni (sanoat qo‘shilgan qiymatida ham, yalpi ichki mahsulot umumiy qiymatida ham) hisobga olmaslikni tavsiya etadi. O‘zbekiston sanoati va milliy iqtisodiyotida paxta tozalash sanoati xuddi shunga o‘xshash mavqe’ga ega. Respublika qishloq xo‘jaligida paxta yakka hokimligini bartaraf qilish maqsadida uning ekin maydoni keyingi yillarda ancha qisqartirildi. O‘rtacha moyillik koeffitsiyentlari real iqtisodiyot natijalarini, talab va taklif tuzilishini, makro darajada moliyaviy faoliyat va banklar faoliyati natijalarini, davlat budjeti daromadlari va xarajatlarini, pul muomalalarini tahlil qilishda keng qo‘llanadi. Ular yordamida yalpi ichki mahsulot tarmoqiy tuzilishi, pirovard iste’mol turlari jihatidan talab tuzilishi, ho‘jalik yurituvchi subyektlar va aholi soliqlar to‘lashga moyilligi, davlat budjetining turli xarajatlarga va taqchillikka moyilligi, tijorat banklari va korxonalarning qarzlarni to‘lovi va likvidlikka moyilligi va boshqa masalalar tadqiq etiladi.


Ikkinchi toifadagi xalqaro standart ko‘rsatkichlar chegaraviy moyillik ko‘rsatkichlari deb ataladi. Bu yerda «chegaraviy» so‘zi qo‘shimcha, ustama degan ma’noga ega. Bu ko‘rsatkichlar qo‘shimcha resurslar yoki omil hisobiga olingan qo‘shimcha natija (samara)lar o‘rtasidagi o‘zaro nisbatga asoslanadi. Demak, ular qo‘shimcha omil yoki resurs birligiga nisbatan o‘rtacha qancha qo‘shimcha natija qo‘lga kiritilganini ko‘rsatadi. Makroiqtisodiy tahlilda keng qo‘llanadigan muhim chegaraviy moyillik ko‘rsatkichlaridan ayrimlarini qarab chiqamiz.
1. Chegaraviy iste’molga moyillik koeffitsiyenti (MRS) pirovard iste’mol uchun qo‘shimcha sarflangan daromad (S) qo‘shimcha yaratilgan yalpi ichki mahsulotdan (GDP) qancha foiz tashkil etishini aniqlaydi, ya’ni MRS=S*100/GDP. Masalan, 2004 yilda O‘zbekistonda yaratilgan yalpi ichki mahsulot 12189,5 mlrd.so‘m, 2003y. esa 9837,8 mlrd.so‘m, pirovard iste’mol uchun 8386,4 mlrd.so‘m va 7191,5 mlrd.so‘mlik sarflangan. Bundan chegaraviy moyillik koeffitsiyenti





2000 yilda esa qo‘shimcha yaratilgan yalpi ichki mahsulotdan 84,8% pirovard iste’mol uchun sarflangan edi.
2. Chegaraviy jamg‘armaga moyillik koeffitsiyenti (MPS) jamg‘arma uchun qo‘shimcha sarflanadigan daromad (S) qo‘shimcha yaratilgan yalpi ichki mahsulotdan (GDP) qancha (foiz) tashkil etishini ko‘rsatadi. Masalan, 2004 yilda O‘zbekiston yalpi kapital jamg‘armasi 2913,4 mlrd.so‘m, 2003 yilda esa 2036,4 mlrd.so‘m edi. Bundan chegaraviy jamg‘armaga moyillik darajasi



Vaholanki, 2000 yilda u atiga 13,3 % tashkil etgan edi.
3. Chegaraviy importga moyillik koeffitsiyenti (MPM) qo‘shimcha olingan yalpi ichki mahsulotdan (GDP) qaysi qismi (foizi) qo‘shimcha import (M) hissasiga to‘g‘ri kelishini ko‘rsatadi, ya’ni MPI=(I)/ (GDP). Masalan, 2004 yilda O‘zbekiston importi (FOB) 3816,0 mln. AQSh doll., 2003 yil esa 2964,2 mln. AQSh doll. edi.





Demak, import ortirmasiga yalpi ichki mahsulot ortirma sonini 57,7% to‘g‘ri keladi. Chegaraviy moyillik koeffitsiyentlarini yuqorida ko‘rib chiqilgan o‘rtacha moyillik koeffitsiyentlari qo‘llanadigan barcha hollar uchun hisoblash mumkin.