10-mavzu. Web sahifa yaratish imkoniyatlari
Web–saytlarni loyihalashda asos qilib olingan eng muhim pritsiplarni aniqlab olamiz.
1.
Foydalanuvchilar uchun aniqlash
Web–sayt loyihalarining yaxshi ishlashi uchun foydalanuvchilar ko‘nglini topishdagi
absolyut xohish eng muhim shart hisoblanadi. Barcha saytlar ular uchun tayyorlanadi. Bunda
yaratishdagi rejalashtiriladigan har qanday texnologiya foydalanuvchi ishini osonlashtirishni
hisobga olgan holda qabul qilinishi kerak.
1. Keng davradagi foydalanuvchilarga mo‘ljal olish
Har bir biznesning maqsadi pul topishdir. Har bir Web–saytning maqsadi esa, maqsadli
auditoriya uchun ishlash. Web–sayt maksimal miqdordagi foydalanuvchilar mushkulini oson
qilishi kerak.
2. Foydalanuvchilarni quvvatlash
Web–saytning normal ishlashi uchun foydalanuvchilar bilan teskari bog‘lanish zarur.
Ularga Web–saytda etarlicha komfort bo‘lishi kerak. Buning uchun har xil informatsion
quvvatlab turish vositalarini tatdbiq etish talab etiladi, masalan, nisbatan murakkab jarayon
ishlari bo‘yicha spravochnik materiallarini saytda chop etish; tez-tez beriladigan savollarga
javoblarni chop etish va b.q.
4. Vaqt o‘tishi bilan tekshirilgan usullarni qo‘llash
Eng avval bu texnologiyaga xos internet tadqiqotchilari eng ko‘p tarqalgan texnologiyaga
mo‘ljal olishlari zarur. Internetdagi har bir yangilik foydalanuvchilarga mos keladigan qat’iy
testdan o‘tishi kerak bo‘ladi. Aks holda texnologiyadan foydalanishda saytda qatnashuvchilar
soni kamayib ketishi mumkin.
5. Jamoa ishi
Ilgari Web–saytni ishlab chiqarish va uni kuzatish bilan bitta odam shug‘ullanishi
mumkin, deb qaralar edi. Bunday odam Web–master deb atalar edi. U bir nechta vazifalarni
bajarish kerak edi, masalan, sistema administratori, ma’lumot baza administratori, programmist,
dizayner, HTML–koder (varaqlovchi), jurnalist, marketolog, Web–loyiha menejeri va b.q. Lekin,
Web–saytni to‘g‘ri rejalashtirishda yuqoridagi vazifalarni baravariga bajara oladigan odam
topilmasligi aniq. Bu holatdan chiqib ketishning bitta yo‘li bor; bu ham bo‘lsa, Web–saytni
tatdbiq qilish bilan birga Web–sayt ish asbobi (instrument) bo‘ladigan yangi biznes–jarayonlarini
yaratishdir. Masalan, yangiliklarni kim tayyorlaydi va chop etadi? SMI vakillari va jamoatchilik
bilan Web–sayt orqali kim muomala qiladi; Web–sayt orqali xizmat va mahsulotlarga
buyurtmalarni ko‘rib chiqish vazifasini; imkoniyati bor haridorlarga maslaxat berishni;
varaqalarini tartibli va xatosiz chop etib nazorat qilishni; Web–sayt uchun kompleks reklama
kompaniyasini amalga oshirish va shu kabilarni kim bo‘yniga oladi?
Natijada Web–sayt ko‘pchilik biznes–jarayonlarda qulay va kerakli asbobga aylanadi.
Ortiqchalikni yo‘qotish
Internet–bu ortiqchalikka ko‘z yumib ketadigan muxit emas. Internetdan foydalanuvchilar
hamisha duch keladigan muammolarga quyidagilarni kiritish mumkin: aloqa kanalining
bo‘shligi; kirish narxining yuqoriligi; raqobatdagi axborotlarning haddan tashqari kupligi;
behisob axborotlar ichida mo‘ljal olish murakkabligi; monitor ekranida matnlarni o‘qish
qiyinligi; Web–saytni loyixalashda yuqoridagilarni inobatga olish zarur.
Foydalanuvchilarga qulaylik tug‘dirish maqsadida voz kechish mumkin bo‘lgan ko‘plab
uchrab turadigan ortiqchaliklar;
1. Murakkab va esga solish qiyin bo‘ladigan Web–sayt xillari.
2. Mijozga tushadigan ortiqcha yuklama, mijoz tomonidan nostandart texnologiyadan
foydalanish, (bu–kontekstda “mijoz”–Web–sayt tashrif buyuruvchilari foydalanadigan
brauzerlar).
1.
Grafika va animatsiyalardan ortiqcha foydalanish.
2.
Axborot saxifalarini ortiqcha yuklash.
3.
Menyudagi punktlarning haddan tashqari ko‘pligi (6-8 tadan kup)
4.
Maqolalardagi ortiqcha axborotlarning mavjudligi, maqolalar yomon yozilgan.
5.
Web–saytda jiddiy informatsion yuklamalarni o‘zida aks ettirmagan ortiqcha oraliq
sahifalardan foydalanish.
6.
Sahifalarning yuqori qismida noratsional foydalanish, (muhim bo‘lmagan
axborotlarning ko‘pligi).
Web–sayt maqsad va vazifalari tahlili
Web–sayt mohiyatini aniqlash
Web–saytdagi foydalanuvchilar tartibi va ular ishlarini tashkil etish prinsiplarini aniqlash
juda muhimdir. Web–sayt foydalanuvchisining ismi bo‘lishi kerak, degan savolga aniq javob
bera olsangizgina bo‘lajak Web–saytni ko‘z oldingizga aniq keltirasiz. Buning uchun
foydalanuvchilar extiyojlar va Web–saytga jalb etish mumkin bo‘lgan jarayonlarni, axborotlar
to‘laqonligi va bajarish darajasini ko‘z oldiga keltirishi kerak. Bular barchasi kerakli qarorlarni
qabul qilishda asqotadi.
Informatsion mavzularni aniqlash va tashkil etish
Taklif qilinayotgan Web–sayt auditoriya tartibini va saytda tashkil qilinajak jarayonlarni
analiz etib, uning informatsion modelini aniqlash mumkin. Buning uchun har bir foydalanuvchi
guruh uchun mo‘ljallangan informatsion mavzularni aniqlash, keyin ularni kategoriyalar
bo‘yicha taqsimlash kerak bo‘ladi. So‘ngra informatsion mavzular o‘rtasida vertikal va
gorizontal aloqalar ko‘rsatib, Web–saytning informatsion ierarxiyasini tuzish zarur bo‘ladi.
Olingan strukturani Web–saytda amalga oshirilajak jarayonlarga mos keladigan tarzda shunday
tekshirish kerakki, undagi har bir konkret jarayon informatsion strukturaga mos tushsin.
Tavsiya qilinayotgan analiz sxemasini umuman istagan korporativ va informatsion Web–
saytlar uchun qo‘llasa bo‘ladi. Bu Web–saytning umumiy–funksionalligi va mohiyatini
aniqlashda dudmollik (ikki ma’nolik)dan voz kechishga va shu bilan tadqiqotchilar uchun
boshlang‘ich ma’lumotlarni olishga imkon beradi,[20;167-180].
Web–saytni ishlab chiqish praktikumi quyida keltirilgan:
A. Web–saytning maqsadli auditoriyasini aniqlang
1.Web–sayt foydalanuvchilari maqsadli guruh ro‘yxatini tuzing.
2.Web–saytdagi maqsad bo‘yicha bir − biriga yaqin foydalanuvchilar guruhlarini guruhga
ajrating, masalan:
mijozlar (doimiy mijozlar, potensial mijozlar);
hamkorlar (mavjud hamkorlar, potensial hamkorlar);
Mutaxassislar (noraqobat kompaniya mutaxassislari, boshlovchi mutaxassislar,
ekspertlar);
OAV vakillari.
V. Web–saytda sodir bo‘ladigan jarayonlarni aniqlang
Web–sayt orqali amalga oshirilajak jarayonlar ro‘yxatini tuzing, masalan:
mijoz tomonidan taklif qilinayotgan mahsulotlar to‘g‘risida axborot olish;
mahsulotlarni sotib olish uchun oldindan berilgan buyurtmalarni rasmiylashtirish;
korporativ yangiliklarni mijoz, hamkor, OAV vakillari tomonidan olinishi;
professional mavzular mutaxassislar tomonidan muhokama etilishi;
mijoz va hamkorlar bilan so‘rov o‘tkazish;
xamkorlik
to‘g‘risidagi
takliflarni
potensial
hamkor
(hamkor)
bilan
rasmiylashtirish.
S. Web–saytning informatsion mavzularini aniqlang
Oldingi ikki punktda olingan axborotlardan foydalanib Web–sayt informatsion mavzular
ro‘yxatini tuzing. Mavzularni ierarxiya bo‘yicha taqsimlang, masalan:
kompaniya tog‘risida umumiy axborot;
kompaniya yangiliklari;
sotuv maydonchasi (elektron vitrina)–mahsulotlar axboroti–oldindan berilgan
buyurtmalar shakli;
Hamkorlar (partner) uchun axborot–potensial hamkorlar uchun axborot–hamkorlik
to‘g‘risida taklif shakli–amaldagi hamkorlar uchun axborot;
mutaxassislar uchun axborot–informatsion maqolalar–forum;
kontaktli ma’lumotlar.
D.Web–sayt dizayni konsepsiyasini aniqlang
Dizaynga bo‘lgan korporativ talablar va uning maqsadli moxiyatidan kelib chiqib,
dizaynga quyilgan muhim talablarni aniqlang, masalan:
sahifa yuqori qismidagidagi logotip;
yorug‘ fan, korporativ ranglar ( ko‘k, sariq);
hamkorlar bilan puxta ishlashga, mijozlarga sifatli xizmat ko‘rsatishga e’tibor
beradigan, mavjud an’analar bilan dinamik shaklda rivojlanadigan kompaniya
obrazi. Biz, bozor sektorida qonunshunos kabi ish ko‘rarmiz.
Har bir etuk mutaxassis faqat bizda ishlashni xoxlaydi.
-kolontitul pastki qismidagi kopirayt.
Web–sayt navigatsion modelini loyihalash
Web–sayt navigatsion modeli foydalanuvchilar maqsadli guruhi xoxishlarini inobatga
olgan holda informatsion ierarxik struktura asosida quriladi va Web–saytning barcha zarur
sahifalari ta’riflarini va navigatsiya elementlarni o‘z ichiga oladi.
Birinchi navbatda, saytning bosh menyusi va servislar menyusini aniqlash zarur. Web–
sayt bosh menyusiga bosh sahifa (main page, homepage)dagi giperbog‘lanish (ssыlka) va
saytning asosiy informatsion bo‘limlari kiradi. YA’ni, Web–saytning informatsion
to‘ldiruvchilariga tegishli bo‘limlar. Bunaqa bo‘limlar soni uchdan oltigacha bo‘lishi kerak, aks
holda sayt bo‘yicha navigatsiyani amalga oshirish qiyinlashadi. Agar informatsion bo‘limlar soni
ko‘p bo‘lsa, mavzu yoki foydalanuvchilar guruhlari bo‘yicha o‘xshash bo‘limlarni joylashtirish
mumkin. Masalan, yangiliklar, press–relizlar va OAV vakillari uchun axborotlarni “Press–Sentr”
bo‘limiga birlashtirish mumkin. Bosh menyuni tuzishda asosiy e’tiborni turli xil kategoriyadagi
foydalanuvchilar uchun qulaylik yaratishga qaratish kerak; har xil murakkablikdagi axborotlarga
(boshlovchi va ekspertlar); birinchi marta tashrif buyuruvchilarga va doimiy tashrif
buyuruvchilarga.
Servislar menyusiga Web–saytning informatsion to‘ldiruvchilariga tegishli bo‘lmagan
bo‘limlar kiradi. Lekin ular yordamchi servislar hisoblanadi. Masalan, sayt bo‘yicha sayt kartasi,
umumiy savollar bo‘yicha kontaktli ma’lumotlar; umumiy savollar bo‘yicha teskari bog‘lanish
formasi va b.k. Bunday servislar har bir tashrif buyuruvchi va har bir Web–sayt saxifasida doim
saqlanishi kerak.
Bosh menyu va servislar menyusi aniqlab bo‘lingach, Web–sayt bo‘limlarining ichki
strukturasi va navigatsiyalarini analiz qilish zarur.
Web–navigatsiyaning 4 xili mavjud.
1. YAssi–barcha saxifalar umumiy giperbog‘lanishga ega. Bunda bir sahifadan boshqa
ixtiyoriy sahifaga o‘tish mumkin. Sayt sahifalari yuqori darajali yoki yirik sayt bo‘limlari
ko‘rniishida ishlatiladi.
2. Ketma-ket–har bir sahifa oldingi va keyingi sahifalar uchun giperbog‘lanishga ega.
Asosan, sahifalar ketma-ket ko‘rib chiqish talab etiladigan ko‘p sahifali chop etishlarda
ishlatiladi.
3. Ierarxik–barcha ketma-ket keladigan sahifalar faqat bosh sahifa (roditelskiy) bilan
giperbog‘lanadi, lekin bir − biri bilan kesishmaydi. Murakkab menyularni ko‘rishda elektron
kataloglar ishlatiladi.
4. Aralash–oldingi uch xil navigatsiyaning har xil variantlarida uchraydi.
Navigatsiyaning barcha xillaridan foydalangan holda Web–sayt bo‘yicha navigatsiya
uchun qo‘shilishning maksimal darajasi 4-5 daraja bo‘lgani ma’qul.
Demak, ideal holatda tashrif buyuruvchi saytning har bir sahifasini sichqonchani 3-4 ta
chiqillatish mobaynida ko‘rish imkoniyatiga ega bo‘ladi.
Sayt bo‘limlari strukturasini qurishda yaxshi anglash uchun uning tiniqligiga e’tibor
berish kerak.
Web–sayt navigatsion modelining birinchi varianti qurilgach, quyida keltirilgan test
bo‘yicha tekshirib chiqing.
1. Web–sayt yaratish uchun qanday axborotlar mavjud va foydalanuvchilar uchun
qanaqasi kerak?
2. Web–sayt tashrif buyuruvchilari bilan teskari bog‘lanish qanday uyushtiriladi?
3. Web–sayt davomatini oshirish uchun qanday imkoniyatlar mavjud?
1. Web–saytning alohida bo‘limlari qanday tez-tez va qanaqa vositalar bilan yangilanib
turadi?
2. Web–sayt foydalanuvchilarning maqsadli (tematik) guruhlari uchun qulay bo‘ladimi?
3. Birinchi marta kiruvchilar uchun Web–sayt bo‘ladimi? Yigirmanchi marta kiruvchilar
uchunchi?
4. Tayyorgarlik darajasi har xil bo‘lganlar uchunchi?
5. Turli xil mamlakat, mintaqalardan kelgan kishilar uchun Web–sayt qulaymi?
Birinchi to‘rtta savollarga berilgan javoblar Web–saytning oldingi yaratilgan
informatsion strukturasini korreksiyalash (tuzatish)ga yordam berish mumkin. Keyingi to‘rtta
savollar esa navigatsion strukturalarni tekshirishda yordam beradi.
Web–saytning informatsion to‘ldirilishini loyihalash
Web–saytni loyixalash jarayonida uning informatsion to‘ldirilishi–kontent (content–
ichidagi bor narsalar)ga alohida e’tibor berish zarur. Web–saytning informatsion va navigatsion
strukturalari aniqlangach, sayt alohida sahifalarni konkret ravishda informatsion to‘ldirilishi va
uning ketma-ketligini aniqlashga kirishish zarur bo‘ladi.
Buning uchun informatsion to‘ldirish uchun mas’ul hisoblangan odam bilan birgalikda
Web–saytning har bir saxifasida qanaqa axborotlar (matn, tasvir, animatsiya va b.k.)
joylashganligi aniqlanadi. Barcha olingan ma’lumotlar har bir masala qarshisida bajaruvchi va
bajarish muddati ko‘rsatiladigan jadvalga o‘tkazilishi shart.
Bundan tashqari, Web–dizayner bilan birga Web–saytning har bo‘limlarida ishlatish
mumkin bo‘lgan sahifalar shablonlariga belgi qo‘yish va ularning miqdorini aniqlash zarur
bo‘ladi. Masalan, “Bosh sahifa”, “Bo‘lim bosh sahifasi”, “Bir sahifali maqola”, “ Ko‘p sahifali
maqola” va b.q.
Olingan axborotlar Web–dizayner va HTML–koder uchun to‘la ish hajmini aniqlab
beradi; loyihani bajarish uchun zaruriy vaqtni ob’ektiv baholashda yordamlashadi.
SHunday qilib, Web–saytni amalga oshirish uchun quyidagilar mavjud:
maqsadli foydalanuvchilar aniqlanadi;
informatsion struktura aniqlanadi;
navigatsion model tadqiq qilinadi;
informatsion to‘ldirishning hajmi aniqlanadi;
sahifa shablonlari xususiyati (spetsifika) va miqdori aniqlanadi.
Bu bosqichda Web–sayt uchun masalaning ko‘ndalang qo‘yilishi tugallanadi. Lekin,
dinamik Web–sayt uchun uning funksionalligini aniqlash, ya’ni Web–sayt dasturiy qismining
zarur funksiyalarini ro‘yxat qilish, “texnik topshiriqlar”ni tuzish qoldi.
Misol:
Funksional nomi: Web–sayt tashrif buyuruvchilari bilan teskari bog‘lanish.
Ahamiyati.: Web–sayt tashrif buyuruvchilaridan informatsion xabarlarni Web–sayt
administratori tomonidan yig‘ib olish.
Tashrif buyuruvchilar funksiyasi: majburiy maydon (joy) hisoblanadigan “Ism”,
“Kontaktli e-mail” va “Xabar”larni o‘z ichiga olgan xabarlar formalarini to‘ldirish va jo‘natish.
xabarlarni muvaffakiyatli jo‘natilgach, xabarlar muvaffaqiyatli jo‘natilganligi
to‘g‘risidagi
xabarni olish;
xabar muvaffaqiyatsiz jo‘natilgach, muvaffaqiyatsiz jo‘natilgan xabar to‘g‘risidagi
xabarni (formani takroriy to‘ldirish taklifnomasi bilan) olish;
To‘ldirilgan maydon (joy)li formalar jo‘natishga harakat qilishda–to‘ldirish shart
bo‘lgan maydonlar to‘ldirilmaganligi to‘g‘risidagi xabarni olish.
Web–sayt administratori vazifa (funksiya) lari:
1. Teskari bog‘lanish formalarini yaratish, tahrir qilish.
1. Web–interfeys orqali xabarlarni ko‘rib chiqish, ya’ni xabarlarni kelib tushish vaqtiga
qarab filtrlash; e-mail ning xabarlarda ko‘rsatilgan kontaktli adresi bo‘yicha javobli xabarlarni
jo‘natish va xabarlarni yo‘qotish.
2. Administratorning e-mail adresiga xabarlarni jo‘natish, shu bilan birga, unga xabarlarni
jo‘natish uchun e-mailni o‘zgartirish imkoniyati borligi.
Web–sayt loyihasini amalga oshirishning navbatdagi bosqichi Web–sayt sahifalari
shablonlarini tayyorlash va ular asosida harakatdagi modellarni yaratish hisoblanadi.
Web–sayt bajarish sifatini tekshirish uchun quyidagi savollar to‘plamidan foydalanish
mumkin:
Web–sayt dizayni va navigatsiyasini tekshirish.
1. Web–saytning nimaga bag‘ishlanganligi birinchi qarashdan tushinarlmi?
2. Web–sayt dizayni uning mohiyatiga va korporativ talablarga mos keladimi?
3. Sahifaning yuqori qismida joy iqtisod qilinyaptimi?
4. Sahifada ortiqcha qo‘pol va foydasiz elementlar yo‘qmi? Ulardan voz kechilsa yoki
kamaytirilsa yomon bo‘lmaydimi?
Foydalanuvchi Web–saytning xohlagan sahifasini ko‘rib chiqqach, quyidagi savollarga
javob bera oladimi?
u qaysi sahifada joylashgan?
endi qaysi tomonga siljishi mumkin?
bu joyga qaytib kelish mumkinmi?
orqaga qanday qaytiladi? (Web–saytning ichki sahifalari uchun);
Web–sayt administratori bilan qanday bog‘lanish mumkin?
Turli xil tayyorgarlik darajasidagi foydalanuvchilarga Web–saytning funksional
qismi (formali to‘ldirish, Web–sayt administratori bilan o‘zaro muloqotda bo‘lish
va b.q.) dagi foydalanish yo‘llari tushunarlimi?
SHuni yodda tutish kerakki, WWW 1989 yil boshida paydo bo‘ldi. Tadqiqotchilar–
SHveysariyadagi elementar zarrachalar Evropa laboratoriyasning olimlari. Bu taklifni amerikalik
Teodor Nilson bergan.
TCP/IP
internetdagi
protokollarning
asosi
hisoblanadi.
Web «klient–server»
arxitekturasidan foydalaniladi.
Brauzerlar Web–sahifalarni ko‘rib chiqish uchun xizmat qiladi. Eng ommabop
brauzerlar: Netscape Comminicator (Navigator) va Microsoft Acsetnt, Mosaic, Ammeter ham
bor.
Web–saytni ishlab chiqishdan oldin qator asosiy masalalarni echish talab qilinadi,
masalan: auditoriya, raqobatchi, byudjet, biznes − protsess, Web–sayt tadqiqodchisi, joylash,
quvvatlash va ko‘rib chiqish.
Web–saytni loyihalashning asosiy prinsiplari orasida quyidagilarni ajratib ko‘rsatish
mumkin: foydalanuvchilarga mo‘ljal olish: foydalanuvchilarni quvvatlab turish; vaqt bilan
tekshirib chiqilgan uslublarni ishlatish, jamoa bo‘lib ishlash; ortiqchalikning yo‘qligi.
Hyper Text Markup Lanquage (HTML)ni belgilash tili to‘g‘risida umumiy ma’lumot
Butun dunyo o‘rgimchagi–World Wide Web (WWW) HTML gipermatn bog‘lanish tili
yordamida tuzilgan Web-sahifalardan iborat. HTML ancha murakkab til (Standart Generalived
Marnup Language SGMLning hisoblanadi. Ananaviy tushuncha bo‘yicha HTML butunlay
dasturlash tili hisoblanmaydi. HTML–hujjatni belgilash tili. HTML–hujjatni tadqiq qilishda
matnli hujjatlar teg(tag)lar bilan belgilanadi. Ular maxsus burchakli ishoralar bilan o‘rlagan
bo‘ladi, (< va >). Teglar matnlarni formatlashda va matnga har xil nomatn elementlarni masalan,
grafiklar, qo‘shimcha ob’ektlar va shu kabilarni o‘rnatishda ishlatiladi.
HTML tilining asosiy qoidalari quyidagicha:
1 −
qoida. HTMLdagi istagan harakat teglar bilan aniqlanadi. Bitta teg (chap) harakatning
bosh qismida, ikkinchisi esa, (o‘ng) oxirida turadi. Bunda teglar « < » yoki « > » ishoralar bilan
yonma-yon turadi. YOlg‘iz o‘zi ishlatiladigan teglar ham mavjud.
2 − qoida. Brauzer darchasidagi burchakli qavs ichiga joylashtirilgan istagan teg yoki
boshqa instruksiya tashqariga chiqarilmaydi va HTML–fayl uchun ichki buyruq
hisoblanadi,[19;56-68].
SHakl: ...sahifa matni...<|HTML> bunda chapki teg HTMLdagi
hujjatning boshlanishini, <|HTML> teg esa oxirini anglatadi. Agar brauzer chapki tegga duch
kelsa, navbatdagi matn–bu HTMLdagi kod ekanligi ma’lum bo‘ladi. Brauzer o‘z darchasida
tegni emas, balki teglar o‘rtasidagi matnni ko‘rsatadi. Bu teglar bilan HTMLdagi istagan hujjat
boshlanadi va tamom bo‘ladi.
HTML qoidalariga ko‘ra, yopuvchi (o‘ng) teg xuddi ochuvchi (chap) teg singari yoziladi,
lekin teg nomi oldiga «|» (to‘g‘ri slesh) simvoli qo‘shib qo‘yiladi. Qo‘shaloq teglar orasida
yagona prinsipial farq shundaki, yopuvchi teglar parametrlardan foydalanmaydilar.
Mos yakunlovchi teglarga muxtoj bo‘lgan teglar konteyner teglar deyiladi. Ochuvchi va
yopuvchi teglar orasida yozilganlarning barchasi teg-konteynerga tegishli bo‘ladi. Ba’zida
yakunlovchi tegni tushirib qoldirsa ham bo‘ladi. Masalan,
jadvalining yacheykasidagi
ma’lumotlarni ifodalovchi teg uchun unga mos bo‘lgan yopuvchi teg <| TD> ni doimo tushirib
qoldirish mumkin, jadval yacheykasi uchun ma’lumotlarning tugallanganligi navbatdagi |
tegning paydo bo‘lishi orqali aniqlanadi.
Qator teglar yakunlovchi teglarga muxtoj bo‘lmaydi. Misol tariqasida quyidagilarni
keltirish mumkin: tasvirni o‘rnatish tegi;
satrining majburiy ravishda uzatilishi;
bazaviy shriftning ko‘rsatmasi va boshkalar. Ko‘pincha tegning mohiyatiga
qarab uning yakunlanishiga muhtojligi to‘g‘risida fikr qilish mumkin.
HTMLda teglarning noto‘g‘ri yozilishiga e’tibor berish odat tusiga kirmagan. Noto‘g‘ri
yozilgan teg yoki uning parametrini brauzer aniqlanishi kerak. Bu barcha brauzerlar uchun
umumiy qoidadir. Ba’zan brauzerlar ta’siri ostiga xato yozilgan teglar bilan birga, brauzerning
ma’lum versiyasi anglanmagan teglar ham tushib qoladi.
HTML teglari «hissa qo‘shish» darajasi bo‘yicha ajralib turadi. Murakkab HTML–
hujjatlarda ba’zi elementlarning xissa qo‘shish darajasi 10dan ham oshishi mumkin. Bunda
oldingi hissa qo‘shish darajasida bo‘lgan teglar mavjud teglarga nisbatan Bosh (roditelskiy) teg
deyiladi. Mavjud teg esa, tarmoqlanib chiqqan (docherniy) yoki sho‘‘ba teg hisoblanadi. O‘z
navbatida, sho‘‘ba–teg o‘z hissasini qo‘shgan boshqa teglarga nisbatan bosh teg hisoblanishi
mumkin.
Teglar parametrlar yoki atributlar (ang. attribute) bilan yozilishi mumkin. Ruxsat etilgan
parametrlar yig‘indisi har bir teg uchun individual hisoblanadi. Parametrlar yozishining umumiy
qoidasi quyida keltirilgan. Teglar nomidan keyin bir-birlari bilan probellar bilan ajralib turadigan
teglar yozilishi mumkin. Teg parametrlarining ketma-ketligi ixtiyoriy ravishda bo‘ladi. Ko‘p
parametrlar ularning mohiyatini (znachenie) ko‘rsatishni talab qiladi, lekin ba’zi parametrlar
ularsiz yozilib fikr bildirmaslik (jim turish)ni ma’qul ko‘radi. Agar parametr mohiyat talab
qilsa, u holda parametr nomidan keyin tenglik (=) ishorasi orqali ko‘rsatiladi. Parametr mohiyati
qavs ichida yoki kavssiz yozilishi mumkin. Agar parametr mohiyatida probel ishtirok etgan
bo‘lsa, u holda qavs, albatta yoziladi. Parametr mohiyatida (teg va parametrlar nomidan farqli
ravishda) ba’zida yozuv registri muhim bo‘ladi. Tegning parametr bilan yozilishiga misol:
< TABLE BORDER ALIGN= “left”>
Bu erda tegi uchun ikkita parametr berilgan. Moxiyatsiz ko‘rsatilgan birinchi
parametr BORDER. Ikkinchi parametr ALIGN left mohiyatiga ega.
HTML teglari turli xil parametrga ega bo‘lishi mumkin, lekin barcha teglarga mos
tushadigan qator parametrlar ham mavjud. Masalan, HTML hujjatidagi bulimida
foydalanishga ruxsat etilgan barcha teglar quyidagi parametrlarga ega bo‘lishi mumkin: CLASS,
ID, LANG, LANGUAGE, STILE va TITLE. Parametrlar CLASS, ID, STILElar Internet
Explorerning 3.0 versiyasidan boshlab va Netscapening 4.0 versiyasidan boshlab kuvvatlanib
keladi. Bu parametrlar uslub (stil)lardan fodalanilganda kerak bo‘ladi. Parametrlar LANG,
LANGUAGE, TITLElar faqat Internet Explorerning 4.0 versiyasidan boshlab quvvatlanib
keladi. Bu parametrlar mos kelgan foydalanadigan tillarni ko‘rsatadilar (masalan, Rossiya uchun
LANG=ru), skript yozish tilini (masalan, LANGUAGE=Java Script) va boshqalar.
Zamonaviy HTMLda til teglari va unda ko‘rsatilgan qiymatlar bilan birga, boshlang‘ich
HTML-kodda ssenariy kodlari(Java Script yoki VB Script) ham yoziladi.
90-yillarning o‘rtalarida internet tarmog‘ining eksponensial o‘sishi oqibatida HTML tili
ommaviy tus oldi. Bu vaqtga kelib, tilni standartizatsiyalash zarurati tug‘ildi, chunki ko‘p
kompaniyalar Internetga kirish uchun ko‘plab dasturiy ta’minotlar ishlab chiqdilar, to‘xtovsiz
o‘sib borayotgan (HTML instruksiyasi bo‘yicha) o‘zlarini variantlarini tavsiya qildilar. HTML
tili teglarini qo‘llash bo‘yicha yagona bir qarorga kelish payti yaqinlashgan edi.
World Wide Web Consortium (qisqacha–WZS) deb nomlangan tashkilot HTML standarti
(spetsifikatsiya)ni yaratish ishlarini o‘ziga oldi. Uning vazifasiga brauzerlar tadqiqotchi
kompaniyalarning har xil takliflarini hisobga olgan holda tilning zamonaviy rivojlanish
imkoniyatlari darajasini aks ettiruvchi standartni yaratish kiradi. Spetsifikatsiyaning tasdiqlash
sxemasi quyidagilardan iborat: WZS konsorsiumi standart loyihasini tayyorlaydi. Muhokama
qilingandan so‘ng, uning ishchi (draft) varianti chiqariladi, so‘ngra uni ma’lum bir davrga yana
muhokama qilish uchun tavsiya qilinadi. Istagan xohlovchi odam HTML standartining yangi teg
va versiyalari muhokamasida ishtirok etishi mumkin. Muhokama davri tugagandan keyin,
standartning ishchi varianti tavsifnoma hisoblanadi, ya’ni HTML spetsifikatsiyaning rasmiy tan
olingan varianti bo‘ladi. Qabul qilingan standart Document Type Definition (hujjat xilini
aniklash) yoki DTD deb ataladi.
Internetda birinchi marta ko‘rsatilgan (taqdim qilingan) HTMLdagi DTD–standartning 1.0
versiyasi bo‘ldi. So‘ngra 1995 yil noyabr oyida WWW uchun ancha aniq va o‘ylab qilingan 2.0
versiya yaratildi.
1996 yil sentyabr oyida bir necha oylik muxokamadan so‘ng 3.2 versiya tasdiqlandi (3.0
versiya nashr qilinmadi).
1997 yil iyun oyida HTML–standartining 4.0 versiyasi e’lon qilindi va 1997 yil dekabrida
rasmiy standartga aylandi. Bugun bu qabul qilingan standartlarning eng oxirgisidir.
Umuman, HTML hujjat standart hisoblanishi uchun yana prolog (muqaddima) ham
kerak. Hujjatga qanday ishlov berishiga qarab u o‘rnatiladi. Prolog quyidagi ko‘rinishga ega:
Prolog bu maxsus ko‘rinishga ega bo‘lgan yolg‘iz teg. Bu teg ochuvchi oldida
HTML–hujjatning eng oldiga o‘rnatiladi va HTML 4.0–spetsifikatsiyasiga qat’iy mos kelgan
holda rasmiylashtirilgan hujjat hisoblanadi.
HTML–hujjatga prologni o‘rnatish–bu WZS talabidir, (Internetdagi ko‘pchilik HTML
hujjatlarda prolog qo‘yilmaydi).
HTML 4.0 spetsifikatsiyasida monitor ekranida taqdim etilgan ta’rifdan hujjat strukturasi
ta’rifini ajratish asosiy (klyuchevoy) g‘oyaga aylandi. Tajriba ko‘rsatishi bo‘yicha hujjatning bu
ikkala ta’rifini bir-biridan ajratish platforma, muhit va shu kabilarni keng miqyosda quvvatlashga
qilinadigan sarf-harajatlarni ancha kamaytirar ekan, shu bilan birga hujjatlarga o‘zgarishlar
kiritishni osonlashtirar ekan. Bu g‘oyaga asosan, stil (uslub) jadvali yordamida, xujjatlarni
taqdim qilish usulidan ko‘plab foydalanish maqsadga muvofiq keladi.
HTML–standarti to‘g‘risidagi rasmiy ma’lumotlarni WZS kansorsiumining–Web–saytidan
quyidagi adres bo‘yicha olish mumkin:
http:|www.WZ. org|TR|.
4.0 spetsifikatsiyasi quyidagi adresda tayinlangan:
http:||www.WZ.org|TR|REC.html 4u-971218
HTML ning asosiy teglari
Oldingi bobda aytib o‘tilganidek, HTML hujjatlari–bu matnli fayllar bo‘lib, ularga
belgilash teglari deb nomlangan maxsus kodlar kiritilgan. Bu teglar Web-brauzerlarga matn va
grafiklarni qanday qilib sharhlash va aks ettirish lozimligini ko‘rsatib turadi. HTML-fayl–bu
oddiy matnli fayl. SHuning uchun uni istagan matn redaktorida, masalan MS Word yoki oddiy
«Bloknot»da yaratish mumkin. Hujjat yaratilgach, uni matn formatida saqlash kerak. Lekin, bu
ishni bajarishda oldin uning kengayishini o‘zgartirish, ya’ni TXT o‘rniga HTML yoki HTMni
qo‘yishni esdan chiqarmaslik kerak. HTML va NTM kengayishi HTML-fayl uchun standart
hisoblanadi. Bundan tashqari, bu kengayishlar kompyuterga faylda matnlardan tashqari HTML
kodlari ham mavjudligini ko‘rsatib turadi. HTML tili harflar razmeriga befarqdir, ya’ni bosh va
kichik harflar bir xil qabul qilinadi. Lekin teglarni yozishda ko‘pincha bosh harflardan
foydalaniladi.
Web-sahifa ko‘rinishi va aks ettirilayotgan axborotning qanaqaligidan qat’iy nazar, HTML
va WWW spetsifikatsiyasiga asosan har bir Web-sahifada ishtirok etishi zarur bo‘lgan quyidagi
to‘rtta teglar mavjud:
1. brauzerga hujjat HTML tilida yozilganligi to‘g‘risida xabar beradi.
2. HTML–hujjatning kirish va bosh qismini belgilaydi.
3. asosiy matn va axborotni belgilaydi.
4. bu Web-sahifa to‘g‘risida ko‘proq to‘la-to‘kis axborot olish uchun kerak
bo‘ladigan elektron pochta manziliga ega.
Bu teglar Web-brauzerga HTML–hujjatning har xil qismlarini aniqlash uchun juda
zarurdir, lekin ular Web-sahifaning tashqi ko‘rinishiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’sir etmaydi. Ular
HTMLga kiritilgan navbatdagi yangi ma’lumotlar uy sahifalarida to‘g‘ri sharhlash, shu bilan
birga barcha Web-brauzerlarda bir xil ko‘rinishga ega bo‘lishi uchun juda zarurdir. Masalan,
sizning Web-serveringizda barcha HTML-hujjatlarni ko‘radigan va ularning ro‘yxatini tuzadigan
dastur ishga tushirilgan. U teglari ichida joylashgan matnlarni ko‘radi, xolos (bu erda
hujjatlar nomi ham joylashtirilgan bo‘ladi). SHunday qilib, agar uy sahifalarida va
teglari bo‘lmasa, u holda u ro‘yxatga kiritilmaydi. Anchagina nomi chiqqan Web-
serverlar–qidiruv vositalarining ko‘pchiligi mana shunday ishlaydi. Ular axborotlarni
teglaridan oladi.
va teglari
Bu teglar brauzerlarga ular orasidagi matnni xuddi HTML matni kabi sharhlash
(izohlash) zarurligi to‘g‘risida xabar beradi, chunki HTML-hujjatlari faqat matnlidir.
teg esa, faylning gipermatn bog‘lanish tilida yozilganligini gapirib turadi.
va HEAD> teglari
Ular Web-sahifalar nomlarini belgilaydi. Buning uchun va teglar
orasida Web-sahifa nomi kiritiladi. *. Har bir HTML–hujjat faqatgina bitta nomga ega bo‘ladi.
So‘ngra uning oldi va orqa tomonlarini va teglari bilan belgilang.
U, odatda brauzer darchasi sarlavhasida ko‘rsatiladi. Konteyner tegini hujjat
faylining nomi bilan adashtirmaslik kerak. Aksincha u fayl nomi va manziliga butunlay bog‘liq
bo‘lmagan matn satridir. Fayl nomi kompyuterning operatsion tizimi (OT) orqali qat’iy
ravishda aniqlanadi. SHu bilan birga, hujjatlar nomi (teg bilan birga)ni hujjat ichidagi
ko‘pincha teglari bilan joylashadigan sarlavhalardan farqlash kerak bo‘ladi.
va |