11-mavzu. To‘ldiruvchilarni ishlab chiqarish va qo‘llashning iqtisodiy samaradorligi. Reja

G‘ovakli to‘ldiruvchilar ishlab chiqarishda 
sanoat chiqindilardan foydalanish 
Turli sanoat chiqindilardan to‘ldiruvchi sifatida maksimal darajada foydalanish
darslikning 6 –bobida asoslangan.
Sanoat chiqindilardan foydalanish samaradorligi quyidagilar bilan belgilanadi:
- sanoat chiqindilarni saqlash uchun katta maydon talab etiladi, ularni saqlash
va bartaraf etish uchun katta mablag‘lar sarflanadi;
- sanoat chiqindilari atrof muhitga katta zarar etkazadi;
- to‘ldiruvchlar olish uchun tabiiy resurslar zahirasi chegaralangan;
- sanoat chiqindilari tabiiy xomashyodan arzon;
- ko‘pincha sanoat chiqindilarni ishlov bermasdan yoki kam ishlov berib
qo‘llash mumkin;
-
sanoat chiqindilari asosida sun’iy g‘ovak to‘ldiruvchilar ishlab chiqarish
iqtisodiy samaralidir.
Barcha sun’iy g‘ovak to‘ldiruvchilar ichida shlakli pemza eng arzonidir, uning
tannarhi keramzitga nisbatan, 5 barobar kamdir. SHlakli pemza ishlab chiqarishda
xomashyo sifatida domna shlaki ishlatiladi.
Gilli jinslardan olinadigan agloporit uchun xomashyoni qazib olish va tashishdagi
sarf-xarajatlar mahsulot tannarxining 20% ni tashkil etadi. Qo‘llanadigan ko‘mir
ham taxminan shunchani tashkil qiladi. SHu sababli agloporit ishlab chiqarishda
xomashyo sifatida yoqilg‘i tarkibli sanoat chiqindilari (ko‘mir qazib olish va
boyitish, issiqlik elektrostansiya kullari) dan foydalanish to‘ldiruvchi tannarxini
pasaytiradi va agloporit ishlab chiqarish va ishlatishda texnik-iqtisodiy
samaradorlikni oshiradi.
To‘ldiruvchilarni fraksiyalash va boyitish 
To‘ldiruvchilarni fraksiyalash va boyitish quyidagi texnologik jarayonlarni o‘z
ichiga oladi:
- yuvish;
- zarraviy tarkibi bo‘yicha klassifikatsiyalash;
- zichligi bo‘yicha klassifikatsiyalash;
- mustahkamligi bo‘yicha klassifikatsiyalash.
Bu jarayonlar to‘ldiruvchilarni ishlab chiqarishda qo‘shimcha sarflarga olib
keladi, biroq ular sement sarfini kamaytiradi, beton birjinsligini va
mustahkamligini oshiradi.

---

151
Yuvilgan qum nafaqat beton sifatini oshiradi, balki sement sarfini kamaytiradi,

chunki changsimon va gilli zararli qo‘shimchalar beton sifatini kamaytiradi va
betonni talabdagi mustahkamligini olish uchun sement sarfini oshirishni talab
etadi.
Beton uchun sifatsiz to‘ldiruvchi ishlatilganda sement sarfi oshadi. Misol
uchun beton qorishmasining kerakli yoyiluvchanligi va mustaxkamligi bo‘yicha
betonni talabdagi markasini olish uchun qum-shag‘al aralashmalari ishlatilganda
sement sarfi 100 kg

m
3
oshadi.
Yana bir misol keltiramiz, sun’iy g‘ovakli to‘ldiruvchi to‘kma zichligi
400...600 kg/m
3
. Seperator yordamida ularni yengil (400...500 kg/m
3
) va zichliroq
(500...600 kg/m
3
) ga ajratilsa, birinchisini tashqi devorlar uchun, ikkinchisini
orayopmalar uchun ishlatilsa, devor qalinligini 5 sm ga kamaytirish, orayopmaning
1m
3
betonida 100 kg ga yaqin sementni tejash mumkin bo‘ladi.
To‘ldiruvchilarning sifatini yaxshilash va turli vazifani bajaruvchi betonlarda
ratsional qo‘llash, beton va temir-beton konstruksiyalar tannarxini pasayashini va
sifatini oshirishni ta’minlaydi.