12-mavzu: O‘simliklarni himoya qilishda biotexnologiya Reja

12-mavzu: O‘simliklarni himoya qilishda biotexnologiya
Reja
1. O‘simliklarning zararkunanda hasharotlariga qarshi kurashda bakteriya, zamburug‘ va virusli entomopatogen preparatlar.
2. Qishloq xo‘jaligi o‘simliklarini kasalliklariga qarshi kurashda mikrob-antagonistlarini qo‘llash.
3. Mikrob antagonistlari turlari. Mikrob antagonistlarini fiziologik va biokimyoviy xususiyatlari.
4. O‘simliklarning asosiy spetsifik kasalliklariga nisbatan mikrob antagonistlarning ta’siri.
Ma’ruza mavzusi bayoni
Hozirgi vaqtda qishloq xo‘jalik ekinlarining katta qismi- 30% ga yaqini zararkunanda va hasharotlar hisobiga nobud bo‘ladi. O‘simliklar himoyasi bo‘yicha mutaxassislarni madaniy ekinlarning kasallik, zararkunandalari va begona o‘tlariga qarshi kurash borasidagi barcha urinishlari kutilgan natijalarni bermayapti, Shuning uchun o‘simliklarni himoya qilishdagi dolzarb muammolarni hal etishda tubdan yangilangan usullar va yo‘nalishlarni izlash lozim. Bunday muammolarning yechimini topishda biotexnologiyaning o‘rni g‘oyatda muhimdir. Masalan, ajratib olingan to‘qima va organlar kulturasidan foydalanish, o‘simlikshunoslikda katta hajmdagi sog‘lomlashtirilgan ekish materiallarini olish imkonini beradi. Biotexnologiyaning mazkur soha bo‘yicha erishgan yutuqlari bilan bir qatorda, qishloq xo‘jalik ekinlarini kasallik va zararkunandalardan himoya qilishda an’anaviy biologik va kimyoviy kurash choralarini ham inkor etib bo’lmaydi. Hozirgi zamon biotexnologiyasining rivojlanishi tufayli insektisid viruslarni ishlab chiqarish va ulardan qishloq xo‘jaligida foydalanish imkoniyati paydo bo‘ldi. Ularni keng hajmda ishlab chiqarish va hayvon hujayralarida o‘stirish ishlari amalga oshirilmoqda. Ma’lumki, o‘simliklarni biologik yo‘l bilan himoya qilish deganda tirik organizmlar yoki ularning faoliyati mahsulotlaridan zararkunanda organizmlar yetkazadigan zararning oldini olish va kamaytirish maqsadida foydalanish tushuniladi. O‘simliklarni himoya qilishda turli xil zaharli kimyoviy moddalardan foydalanish natijasida hasharotlarda ularga nisbatan ko‘nikish paydo bo‘ladi. Bundan tashqari kimyoviy preparatlar maqsadga muvofiq ta’sir ko‘rsatmasdan, foydali hasharotlar va mikroorganizmlarga bir xilda zararli ta’sir ko‘rsatadi. O‘simliklarni himoya qilishda kimyoviy usullarni qo‘llashning asosiy kamchiliklarini bartaraf etishda biotexnologik usullariga katta e’tibor qaratilmoqda. Biotexnologiya o‘simliklarni himoya qilishda viruslar, bakteriyalar, zamburug‘lar, sodda hayvonlar va hasharotlar, shuningdek, tirik organizmlarning biologik faol moddalari (antibiotiklar, gormonlar, feromonlar va h.k) ishlab chiqarish texnologiyalari bilan shug‘ullanadi. Shunday qilib, mutaxassislarni o‘simliklarni himoya qilish borasida tegishli vositalardan foydalanish muammosi qiziqtirsa, biotexnologlarni ularni ishlab chiqarishni qanday tashkil etish muammosi qiziqtiradi. Bu yerda shuni ham qayd etish lozimki, bakteriya va zamburug‘larni o‘simliklarni himoya qilish maqsadida yetishtirish, turli xil moddalar, masalan, antibiotiklarni olish borasidagi ishlanmalardan tubdan farq qilmaydi. Shu bilan birga biotexnologiya va gen muhandisligi o‘simliklarni himoya qilish vositalaridan foydalanish imkoniyatlarini yanada kengaytiradi. O‘simlik kasalliklariga qarshi kurashda biotexnologik usullardan foydalanish istiqbollari
Qishloq xo‘jaligida yetishtirilayotgan o‘simliklarning katta qismi har yili turli xil kasalliklar hisobiga nobud bo‘ladi. O‘simlik kasalliklarini asosan uch toifaga mansub parazit mikroorganizmlar chaqiradi. Ular viruslar, bakteriya va zamburug‘lardir. Viruslar 300 ga yaqin turli xil qishloq xo‘jalik ekinlarida kasallik tug‘diradi. Fitopatogen zamburug‘lar va bakteriyalarga nisbatan bu ko‘rsatgich uncha yuqori emas: o‘simliklarda kasallik qo‘zg‘atadigan zamburug‘lar va bakteriyalarning soni bundan 100 marta ko‘proqdir. Biroq virusli kasalliklarning xavfi, keltiradigan zarari, bakterial va zamburug‘li kasalliklarga nisbatan kam emas, balki ulardan yuqori hamdir. Kasallangan o‘simliklarning tashqi ko‘rinishi o‘zgaradi, hosilning sifati va miqdori kamayib ketadi. Virusli infeksiyalarga qarshi kurashning qiyinligi shundaki, ular o‘simlik yoki hayvon organizmida obligat parazit hisoblanadi. Ularni yo‘qotish tirik organizm hujayralarining o‘zini nobud bo‘lishiga sabab bo‘ladi. Viruslar bilan kasallangan o‘simliklarni amalda to‘liq davolash mumkin emas, ular bilan kurash usullari, asosan, viruslarni kelib chiqishi va tarqalishini oldini olishga asoslanadi. Ekish materiallarini sog‘lomlashtirish va ularni virusli infeksiyalardan himoya qilishda ajratib olingan to‘qima va organlardan foydalanish usuli keng imkoniyatlar ochdi. Tabiiy sharoitlarda o‘simliklaming kasallik chaqiruvchi fitopatogen zamburug‘lar boshqa zamburug‘ larning parazit holda yashab, ko‘payish holatlari ham ko‘p uchraydi. Boshqa parazit zamburug‘larda rivojlanadigan parazit zamburug‘lar ikkilamchi tartibdagi giperparazitlar degan nom bilan yuritiladi. Agar birinchi parazit qaysidir kasallikni chaqiruvchisi bo‘lsa, ikkinchisidan shu kasallik bilan kurashda foydalanish mumkin. Biotexnologiyaning vazifasi ochiq va himoyalangan yer sharoitidagi fitopatogenlarga qarshi kurashda ishlatiladigan mikrobiologik preparatlarni ishlab chiqarish jarayonlarining ishlanmasini tuzishdir. O‘simliklarni kasalliklardan himoya qilishda mikroorganizmlar ishlab chiqaradigan antibiotik moddalar alohida o‘rin tutadi. Ular evolutsiya jarayonida mikroorganizmlarning bir-biriga nisbatan kuchli kurash vositasi sifatida kelib chiqqan. O‘simliklarni himoya qilishda ba’zi antibiotiklardan foydalanish biotexnologiyada yangi yo‘nalishlar - turli xil agroximikatlar, ular orasida mikroblar asosida olingan gerbitsidlar, hayvonlardan olinadigan attraktantlar, ekdizonlar, fitogormonlar va boshqa xil moddalarni ham olish yo‘llari va qishloq xo‘jaligida qo‘llash istiqbollarini ochib berdi. Antibiotiklar fitopatogen mikroorganizmlarga qarshi kurashda foydalaniladigan boshqa vositalarga qaraganda bir qator afzalliklarga ega. Ular o‘simliklarning organ va to‘qimalariga oson kirib boradi, shuning uchun ularning ta’sir etish mexanizmi tashqi muhit omillariga juda kam darajada bog‘liqdir. O‘simlik hujayralariga, ayniqsa, neytral tabiatli (xloramfenikol, pentsillin) oson o‘tsa, amfoterlari (xlortetratsiklin, oksitetrasikiri) va asosli-antibiotiklar (neomitsin, streptomitsiri) qiyin o‘tadi. O‘simlik to‘qimalariga nisbatan hayvon to‘qimalari antibiotiklarni birmuncha qiyin inaktivatsiyalaydi. Shunday qilib, antibiotiklarni o‘simlik to‘qimalariga tez o‘tishi va ularning a’zolar bo‘ylab tez tarqalishi, nisbatan qiyin parchalanishi fitopatogen mikrofloraning nobud bo‘lishi uchun zarur antibiotiklar bilan ma’lum darajada to‘yinishga sharoit yaratadi. Olimlarning ko‘plab tadqiqotlari natijasida antibiotiklarning o‘simlik to‘qimalaridagi biologik faollligi hayvon to‘qimalariga nisbatan kuchliligi isbotlandi. Ko‘pgina fitopatogen zamburug‘ va bakteriyalarni ular yordamida nobud qilish mumkinligi qayd etiladi. O‘simlikshunoslikda antibiotiklardan foydalanishga bo‘lgan qiziqishning keskin ortishiga sabab, zaharli kimyoviy moddalardan foydalanishning oqibatlari va ular qo’llanilgan o‘simliklar bilan oziqlanadigan hayvonlarning zaharlanishi bilan bog‘liqdir. Tuproqdan suv havzalariga tushgan zaharli kimyoviy moddalar suv hayvonlarining turli xil vakillari va boshqalarning ham nobud bo‘lishiga olib keladi. Antibiotiklar birinchi marta o‘simlik kasalliklariga qarshi ba’zi Yevropa mamlakatlari va AQSHda qo’llanilgan. Streptomitsin, tetratsiklin bilan kombinatsiyada sabzavot va poliz ekinlarining bakterial kasalliklariga qarshi qo‘llanilgan. Keyinroq ayni shu maqsadda siklogeksemid va grizeofulvin ishlatila boshlandi. Xorijiy mamlakatlarda o‘simliklarni kasalliklardan himoya qilishda hozir ham tibbiy maqsadlarda foydalaniladigan antibiotiklar ishlatiladi. Masalan, agrisept preparati 37% li streptomitsin sulfat, fitomitsin-20%li streptomitsin nitrat, agrimitsin-10-15% li streptomitsin va oksitetratsiklinning 10:1 nisbati va hokazolardan iboratdir. Shuni ham qayd etish lozimki, odamda kasallik tug‘diradigan ko‘plab mikroorganizmlar tuproq va o‘simliklar yuzasida uchraydi. O‘simliklarga tibbiyot maqsadlarida foydalaniladigan antibiotiklar bilan ishlov berish odamlarda kasallik chaqiruvchi mikroorganizmlarni chidamlilik belgisiga ko‘ra tanlanishiga va oqibatda tibbiyotda qo‘llaniladigan antibiotiklarning samarasi pasayib ketishiga olib keladi. Shuning uchun keyingi yillarda aynan o‘simliklarda kasallik tug‘diruvchi mikroorganizmlarga qarshi qo‘llaniladigan antibiotiklarni izlab topishga jiddiy e’tibor qaratilmoqda. Bunday izlanishlar Yaponiyada keyingi 15 yil ichida ko‘p miqdorda preparatlar - blastitsidin, kasugamin, validamitsin, sellotsidin, tetranaktin ishlab chiqarish borasida keng ko‘lamda ish olib borilmoqda. O‘simliklarning turli kasallik va zararkunandalariga qarshi dunyoning ko‘plab mamlakatlari - Kanada, Niderlandiya, Avstraliya, Ruminiya, Polsha, Misr, Pokiston va Filippin, Yaponiyada ishlab chiqarilgan antibiotik va sintetik fungitsidlar tutuvchi kompleks preparatlar qo‘llanilmoqda. Hozirgi vaqtda pomidor va boshqa o‘simliklarda so‘lish, un shudring kabi kasalliklarga qarshi o‘simliklarni himoya qilishda qo‘llaniladigan preparatlar AQSH da ishlab chiqarilayotgan bo‘lsa, Hindistonda aurefungin, Belgiyada nikomisin ishlab chiqarilmoqda. Ularning ta’sir doirasi keng bo‘lib bakterial va zamburug‘li kasalliklarga qarshi ishlatiladi. Bunday antibiotiklardan biri - fitobakteriomisin, u bakteriya va zamburug‘larga qarshi keng spektrga ega. Uni Actinomyces lavendulae aktinomitsetidan ajratib olinadi. Fitobakteriomitsin asosida bir necha xil tovar ko‘rinishidagi preparatlar ishlab chiqariladi: urug‘larga ishlov berish uchun 2-5% li fitobakteriomitsin dusti, o‘simliklarga sepish uchun fitolavin-100 ning 10% li eruvchan kukuni qo‘llaniladi. Fitobakteriomitsinning 12% li dusti loviya bakterioziga, 5% lisi bug‘doy va ildiz chirishiga qarshi qo‘llaniladi. Urug‘larga ekish oldidan ishlov berilganda loviya o‘simligida bakterioz bilan kasallanish 70% ga kamayishi va hosildorlik 1,5-3 s/ga oshishi aniqlangan. Umuman, bu preparatlarni urug‘larga ekish oldidan ishlov berishda 2-3kg/t miqdorda qo‘llaniladi. Olingan tadqiqot natijalarining ko‘rsatishicha, fitobakteriomitsin g‘o‘za gommozi, dukkakli ekinlarda fuzarioz so‘lish, garmdorida vertitsillyoz so’lish, qoraqatda antraknoz, bedada dog‘lanish kabi kasalliklarga qarshi kurashda yaxshi samara beradi. Preparatlarning samaradorligini aniqlash asosida uni sanoat miqyosida ishlab chiqarish texnologiyasi yo‘lga qo‘yilgan. Yangi texnologik ishlanmalarni amaliyotga joriy etish, ularni qo‘llash samardorligining ortishiga sabab bo‘lgan, bunday preparatlarni qo‘llash yetishtiriladigan hosil tannarxining arzon bo‘lishiga olib keladi. Fitolavin -100 fitobakteriomitsinning faol moddasi hisoblanadi. Uni bug‘doy va arpa urug‘larida ildiz chirishi va soya o‘simligida bakteriozni oldini olish uchun purkaladi. Trixotetsin - keng spektrdagi ta’sir doirasiga ega antibiotik. Uni pushti rang trixotetsium (Trichothecium roseum) zamburug‘idan ajratib olinadi. Bu nekrotrof mikroorganizm giperparazit sifatida ko‘plab fitopatogen zamburug‘larda uchraydi. Trixotetsiumning zamburug‘larda parazitlik qilishi uning tarkibida zamburug‘larga qarshi trixotetsin antibiotigi ajralib chiqishi bilan bog‘liq. Bu antibiotik zamburug‘ gifalarini nobud qiladi va pushti trixotetsium ularga joylashib olib, nobud bo‘lgan hujayralardan oziq moddalarini shimib oladi. Trixotetsin 10% li eruvchan kukun yoki 20% li dust sifatida ishlab chiqariladi. Uni ekish oldidan urug‘larga ishlov berish, o‘simliklarda ilk kasallik belgilari ko‘rinishi bilan purkaladi. Trixotetsin ochiq va himoyalangan yer sharoitida yetishtiriladigan bodringni un shudring, tamakining un shudring, uzumning oidium, danak mevali daraxtlarning monial kuyishi, olma pashshasi kasalliklariga qarshi qo‘llaniladi. Mikroorganizmlarda antagonizm xususiyati ancha ilgari aniqlangan. Ularni 20-yillarda antibiotiklar kashf etulganga qadar fitopatogen mikrofloraga qarshi qo‘llanilgan. Aktinomitsetlar va mikolitik bakteriyalar zig‘ir, g‘o‘za, sabzavot ekinlari, danakli mevalarning kasalliklariga qarshi qo‘llanilganda ijobiy samara bergan. Antagonist mikroblardan tuproqni sog‘lomlashtirish maqsadida ham foydalaniladi. Antibiotiklar kashf etilgach, mikroorganizmlarning o‘zi emas, balki ular ajratib chiqaradigan moddalar qo‘llanila boshlandi. Biroq hozirda ham ko‘pchilik mamlakatlarda mikrob preparatlari ishlab chiqarilmoqda. Ular o‘simlik kasalliklariga qarshi nobud qiluvchi ta’sir ko‘rsatadi. Shu yo‘sinda ushbu sohada ikki xil yo‘nalish - antibiotiklar va mikrob - antogonistlardan foydalanish tarmoqlari kelib chiqdi. O‘simlik urug‘laridagi infeksiyalar va o‘simliklarning o‘suv davridagi kasalliklariga qarshi ishlov berish uchun antibiotik moddalaridan foydalanilsa, o‘simlik qoldiqlari bilan birga saqlanib qolgan tuproq infeksiyalariga qarshi yoki tuproqni boyitish maqsadida kompost sifatida mikrob antagonistlarning o‘zidan yoki toza kulturasidan foydalaniladi. Chunki antibiotiklarning o‘zidan foydalanish samaradorligi past bo‘lib, bu ularning tuproq mikroorganizmlari ishtirokida tez parchalanib ketishi bilan bog‘iqdir. Antagonist sifatida bakteriyalar, viruslar, zamburug‘lar qo’llanilishi mumkin. Antagonsit - zamburug‘lar orasida trixoderma avlodi vakillari keng qo‘llaniladi. Trixoderma mevali daraxtlar kuydirgisiga qarshi qo‘llaniladi. Hozirda AQSHda trixodermani yeryong‘oq sklerotiniyasiga qarshi tuproqqa berish maqsadida ishlab chiqarish usullari takomillashtirilmoqda. Fransiyada uzumning qo‘ng‘ir chirish kasalligiga qarshi trixoderma preparatlari bilan ishlov berish ijobiy natijalar bergan. Isroilda kartoshkaning rizoktonioz kasalligi va boshqa kasalliklariga qarshi trixodermin preparati ishlab chiqarish yo‘lga qo‘yilgan. Trixodermin preparati trixoderma zamburug‘ini turli xildagi o‘simlik chiqindilari va boshqa substratlar (non mag‘zi, somon, g‘alla chiqindilari, torf) da o‘stirish asosida olinadi. U tuproqda uchraydigan turli xil qishloq xo‘jalik ekinlarining kasalliklari - ildiz chirishi, zig‘ir o‘simligi kasalliklari, g‘o‘zaning vertisellez so’lishi va boshqalarga qarshi qo‘llaniladi. Yashil trixoderma (Trichoderma viridae) va u asosida ishlab chiqarilgan preparat tarkibida ikki xil antibiotik - gliotoksin va viridin bo‘lib, ular antibakterial va zambumg‘larga qarshi ta’sir xususiyatiga ega. Trixodermin chuqur davomli ekish usulida maxsus uskunada o‘stirish yo‘li bilan olinadi. Tadqiqot natijalarining ko‘rsatishicha, bug‘doy urug‘lariga ekish oldidan 4 kg/ga miqdorda trixodermin bilan ishlov berish o‘simliklarning butun vegetatsiya davomida kasallanishini 54-71% ga kamaytirib, hosilni 2 s/ga oshiradi. Trixoderminni torf chiqindisi solingan tuvakchalarga 50 mg miqdorda kiritish bodringni ildiz chirish bilan kasallanishini 60% ga kamaytirib, hosilini 31-74% ga oshiradi. 1 gramm trixoderminni g‘o‘za o‘simligida qo‘llash samaradorligi +51,2% ga teng. Biotexnologiya va gen muhandisligi usullari o‘simlik kasalliklariga qarshi mikroorganizmlarning odam va hayvonlarga zararsiz va yuqori samarador yangi shakllarini yaratishga imkon beradi. Qishloq xo‘jalik ekinlari zararkunanda hasharotlariga qarshi kurash usullari. Bakterial preparatlar Hozirgi vaqtda o‘simlik zararkunanda hasharotlariga qarshi ko‘plab mikroorganizmlar majmualari o‘rganilgan va ular asosida mikrob biopreparatlari tayyorlashning ilmiy asoslari yaratilgan. Sanoat asosida ko‘plab preparatlar ishlab chiqarilmoqda va amaliyotda keng qo‘llanilmoqda. Bunday preparatlarni tayyorlash uchun bakteriyalar, zamburug‘lar va viruslardan foydalaniladi. Preparatlarni ishlab chiqarish texnologiyalari ham xilma-xildir. Ularni ishlab chiqarishda mikroorganizmlarning fiziologiyasi va biokimyoviy xususiyatlari hamda preparat nima maqsadda qo‘llanilishi e’tiborga olinadi. Dunyoda ushbu preparatlarni ishlab chiqarishning 20 ga yaqin sanoat shakllari yaratilgan, ularning barchasi asosida Вас. thuringiensis ning u yoki bu turlari yotadi. Asosan sanoat asosida quyidagi turlardan foydalaniladi: Bacillus thuringiensis, var. thuringiensis, kurstaki, galleriae dendrolimus, israelensis. Mamlakatimizda, Respublika Fanlar Akademiyasi Mikrobiologiya institutida, professorlar Q.D. Davronov va [T.YU. Yusupov|lar rahbarligida Вас. thuringiensisnmg mahalliy shtammlari asosida biopreparat ishlab chiqarish texnologiyasining ilmiy asosi yaratildi. N.A.Xo‘jamshukurov tomonidan kolorado qo‘ng‘izi lichinkalariga qarshi Вас. thuriengiensis entomopatogen bakteriyasining mutant shtammlari asosida «Biokristall» insektisid biopreparati yaratildi va preparatning dastlabki nusxalari laborotoriya va dala sharoitida sinovdan o‘tkazilib muvaffaqiyatli deb topildi. Hozirgi kunda shunga o‘xshash, turli xil nomlar bilan bir qancha preparatlar butun dunyoda ishlab chiqarilmoqda va o‘simlik zararkunanda hasharotlariga qarshi kurashish amaliyotida keng qo‘llanilib kelinmoqda. Masalan: dendrobatsillin, hitoksibatsillin (BTB), BIP228 biologik insektitsid preparat, gomelin, lepidotsid, baktokulitsid, dipel, baktospein va boshqalar. Вас. thuriengiensis bakteriyasi asosida tayyorlangan biopreparatlar yuqori samaradorlikka ega. Bu preparatlarning barchasi Вас. thuriengiensis bakteriyasi shtammlari asosida tayyorlangan bo‘lib, hasharotlar turiga ko‘ra ta’siri, preparatni tayyorlash texnologiyasi, samadorligi va boshqa bir qancha xususiyatlari bilan bir-birlaridan farq qiladi. O‘zbekistonda bu preparatlarni yetarli miqdorda ishlab chiqarish va keng miqyosda qishloq xo‘jalik ekinlari, meva va sabzavot ekinlari zararkunanda hasharotlariga qarshi qo‘llash kimyoviy insektisidlarga nisbatan istiqbdlli va ekologik xavfsiz choralardan biri bo‘lib hisoblanadi.
O‘simlik zararkunanda hasharotlariga qarshi kurashda biologik faol moddalardan foydalanish Feromonlar biologik faol moddalar bo‘lib, hayvonlar tomonidan tashqi muhitga ajratib chiqariladi va ayni turning boshqa jinsining metabolizmi, fiziologik va emotsional holati, xatti-harakatiga ta’sir ko‘rsatadi. Odatda feromonlar hayvonlarning maxsus bezlaridan hosil bo’ladi. Ta’sir xususiyatiga ko‘ra, ularni agregasion feromonlar (to‘plovchi-g‘ujlovchi feromonlar), himoya va ogohlantirish reaksiyalarini yuzaga chiqaradigan feromonlar, hasharotning ovqat qidirish yo‘lini belgilovchi, iz qoldiruvchi feromonlar, jinsni tanib olishda yordam beruvchi, boshqaruvchi feromonlarga bo‘linadi. Eng yaxshi o‘rganilgan feromonlar turli jins vakillarining uchrashuvi va bir-birini tanib olishini ta’minlaydigan, jinsiy xatti-harakatlarni tartibga solishda ishtirok etadigan feromonlardir. Qarama-qarshi jins vakillarini jalb etadigan feromonlarni attraktantlar deb ataladi. 1959-yilda nemis biokimyogari Adolf Butenant tut ipak qurti urg‘ochisining jinsiy attraktantining tuzilishini o‘rganib chiqdi. Bu feromon bombikol deb nomlandi. Havodagi konsentratsiyasi 10"12 mg/1 bo’lganda ular erkak individlarda jinsiy qo‘zg‘alish reaksiyasini chaqiradi. 1980-yillarda 700 dan ortiq hasharotlardagi feromonlar o‘rganilib, ulardan 220 turining kimyoviy tuzilishi aniqlandi. Kimyoviy tabiatiga ko‘ra, feromonlar kimyoviy birikmalarning biror sinfiga kiritiladi. Tangacha qanotlilarning jinsiy feromonlari odatda 10-18 uglerod atomli spirt, asetat va aldegidlarga yaqin bo’ladi. Ular alohida kimyoviy birikmalar sifatida ifodalanadi, lekin biologik ta’siri bir necha xil komponentlarni o‘z ichiga oladi. Odatda feromonlarning biologik ta’siri uchun tur spetsifikligi xosdir. Hasharotlarning turli xil turlari feromonlari sifatida muayyan kimyoviy birikmalar yoki muayyan tartibdagi komponentlar aralashmasidan foydalanadi. Feromonlarning kashf etilishi ularni zararkunanda hasharotlarga qarshi qo’llashda keng imkoniyatlar ochdi. Hasharot bezlaridan ajratib olingan attraktantlarni ishlab chiqarish samaradorligi ko‘p mehnat talab qilishi va mahsulot chiqishi unumi pastligi sababli kam samaraga ega. Kimyoviy feromonlarning ham spetsifikligi past bo’lib hisoblanadi, chunki ko‘plab hasharotlarning tabiiy feromonlari alohida kimyoviy birikmalarning yig‘indisidan iborat bo‘lib, bir qator feromonlarning ba’zi komponentlari bir necha hasharot turlari uchun umumiy bo‘ladi. Yuqori spetsifik feromonlarni ishlab chiqarish kimyoviy toza birikmalar va ularning muayyan nisbatdagi kombinatsiyalarini olishning qiyinligi sababli, shuningdek, hasharotlarning juftlashish jarayonidagi xatti harakatlarini boshqarishda jinslarning alohida o‘rni to‘g‘risidagi ma’lumotlarning yo‘qligi kabi ko‘plab muammolarga duch kelinmoqda. Ma’lumki, sharq mevaxo‘rida juftlashish to‘rt bosqichda amalga oshadi: erkagini urg‘ochiga jalb qilinishi, uning yaqinlashishi, urg‘ochining orietatsiyasi va kopulatsiya. Har bir bosqich muayyan kimyoviy komponent ta’siri bilan tavsiflanadi. Sun’iy feromonlarning samarasi pastligi sababli o‘simliklarning tabiiy attraktantlar hosil qilishdagi rolini alohida qayd etish lozim. Masalan, daraxtlarning lub qavatini kemirib zarar keltiruvchi lubxo‘r qo‘ng‘izning feromon kompleksiga mirsen kiradi, u o‘simliklarda ham hosil bo‘ladi. Hasharotlar o‘simliklarning ba’zi alkoidlaridan jinsiy feromonlari sintezida oraliq mahsulot sifatida foydalanadi. Xo‘jayin o‘simliklarda uchraydigan a-pinen moddasi Ips paraconfusus qo‘ng‘izlari sis-verbenoli biosintezida dastlabki birikma sifatida xizmat qiladi. Shuni ham qayd etish lozimki, a - pinenning verbenolga aylanishini Bacillus cereus shtammi amalga oshiradi.
Feromonlarning oraliq mahsulotlari o‘simlik hujayralarida sintezlanib, bakteriyalar ishtirokida hasharot feromonlariga aylanishi ularning kimyoviy yo‘l bilan emas, biologik yo‘l bilan olingan turlaridan amaliyotda foydalanish imkonini beradi. Biotexnologik usullar, jumladan, o‘simlik to‘qimalari kulturasi usullari, shuningdek, gen muhandisligi usullari yuqori samarador feromonlar ishlab chiqarishni tashkil etishda istiqbolli hisoblanadi. O‘simliklarni himoya qilishda feromonlardan foydalanishning uch xil yo‘li mavjud; - hasharot turlarini topish; - hasharotlarni ommaviy tutish; - turli xil jins vakillarining fazoviy juftlashishiga xizmat qiladigan hid bo‘yicha mo‘ljal olish tizimini izdan chiqarish. Kimyoviy va tabiiy feromonlarni zararkunanda hasharotlarga qarshi amaliyotda qo‘llashning asosiy yo‘llaridan biri - ularning populatsiyalarini monitoringini o‘tkazish, tutqich yordamida zararkunandalarning sonini aniqlashdan iborat. Oddiy kuzatuvlarni ekin maydonlarida olib borish zararkunandalarning uchrash darajasi va ekin maydonlarining zararlanganlik holati to‘g‘risida aniq va to‘liq ma’lumot bera olmaydi. Tutqichga tushgan alohida hasharotlar ma’lum turdagi hasharotning yaqin atrofda uchrashidan dalolat bersa, tutilgan hasharotlarning soni ularga qarshi kurash choralari to‘g‘risida bir to‘xtamga kelish imkonini beradi. Bunday tadqiqotlar natijasida, zararkunanda hasharotlarga qarshi kurash uchun sarflanadigan xarajatlarni keskin qisqartirish, hasharotlarning boshqa hududlarga tarqalmasligini oldini olish mumkin. Feromonli tutqichlar karantin zararkunandalarini topish imkonini beradi. Hozirgi vaqtda karantin obyektlarini erta aniqlashda feromonlardan dunyo amaliyotida keng foydalanilmoqda (sharq mevaxo‘ri, kartoshka kuyasi, amerika oq kapalagi, kaliforniya qalqondori va h.k.) 1976-yilda AQSHda birinchi marta yirik hajmdagi maydonlarda 17 mingdan ortiq trimedlyur, kyulyur va metilevgenol feromoni saqlovchi tutqichlar qo‘yilib mamlakat janubidagi uch xil havfli zararkunandalar:
O‘rta yer dengizi meva pashshasi, qovun pashshasi va sharq meva pashshasini topishga muvaffaq bo‘lingan. Ular zararkunandalarni yangi maydonlarga o‘rnashib olmaslaridan oldin topish va yo‘qotish imkonini beradi. Zararkunandalarni bunday erta aniqlash ularni qirish uchun ishlatiladigan o‘ta xavfli introdusentlarni qo‘llashga sarflanadigan millionlab dollarlarni tejashga sharoit yaratadi. Bunday maqsadlarda import mahsulotlari olib o‘tiladigan portlarda tutqichlar halqa shaklida qo‘yiladi. Agar qaysidir zararkunanda hasharot joylashib olgan bo‘lsa, feromonli tutqichlar zararkunandalar joylashgan joyni aniqlab, ularga qarshi qo‘llaniladigan kimyoviy insektitsidlarni mo‘ljal bo‘yicha qo‘llash imkonini beradi va tabiatning ifloslanishni oldini oladi. Masalan, 1956-yilda Floridada o‘rta yer dengizi meva pashshasi 0,4 mln ga yerga tarqalib ketadi. Attraktantlar bilan qo’llanilgan tutqichlar zararkunanda hasharot joylashgan joyni aniqlash va O’rta yer dengizi meva pashshasini kimyoviy insektitsidlar bilan to‘liq qirib tashlash imkonini beradi. Olimlarning hisob-kitoblariga qaraganda, zararkunandalar populatsiyasini yo‘qotish uchun agar ularning soni ko‘p bo‘lsa, 1 ga yerga 4,5 mingta yoki har bir daraxtga 50 ta tutqich zarur. Agar zararkunanda hasharotlar soni birmuncha kam bo‘lsa, bog‘ zarar-kunandalarga qarshi 1 ga yerga 30-50 ta tutqich kifoya qiladi. O‘zbekistonda ham feromonlar zarakunanda hasharotlarga qarshi kurashda foydalaniladi. Feromon tutqichlar o‘simlikning o‘suv davrida himoya tadbirlari o‘tkazishning zarurati va muddatlarini aniqlash maqsadida qo‘llaniladi. Jumladan, Armigal preparati 2 gektarga 1 dona miqdorda g‘o‘za tunlamiga qarshi, atrakton (trans-10, trans - 12, sis-14-geksadektrienil atsetat) tut parvonasiga qarshi qo‘llaniladi. Zararkunanda hasharotlarga qarshi yuqori samarador preparatlarni yangicha turlarini yaratish zarur. Feromonlarning narxi juda qimmat, shuning uchun olimlar ulardan foydalanishda boshqa usullarni ham taklif qilmoqdalar, bunda ta’sir etuvchi moddaning bug‘lanishi sekin borib. Uzoq vaqt davom etadi. Ularga misol sifatida disparlyur - mikrokapsulalarini keltirish mumkin. U toq ipak qurtining jinsiy attraktanti hisoblanadi. Mikrokapsulalar jelatin yoki poliamid sharchalar bo‘lib, diametri 3- 40 mkm gacha, ichki qismiga sekin bug‘lanuvchi feromon joylashtirilgan. Bu feromon yordamida toq ipak qurtini to‘rt hafta ichida 98% gacha yo‘qotish mumkin. Shuningdek, hozirgi vaqtda olimlar polimer dispenser (tashuvchi)lar va ularni qo‘llash ustida ham izlanishlar olib bormoqdalar. Feromonning 1 ga yerga bir mavsumda ishlatiladigan miqdori bir necha grammni tashkil etadi. Zararkunanda hasharotlarning fiziologik faol moddlaridan foydalanish ham juda istiqbolli soha hisoblanadi. Feromonlar bilan birga o‘simliklarni himoya qilishda hasharotlarning boshqa xil fiziologik faol moddalarini ham qo‘llash mumkin. Ichki sekretsiya bezlari turli xil gormonlarni ishlab chiqaradi. Ular ichida eng ko‘p o‘rganilgani yuvenil (lichinka gormoni) va tullash gormoni (ekdizon) dir. Ular hasharotlarning gormon boshqariluvida asosiy ahamiyatga ega. O‘simliklarni himoya qilish sohasi mutaxassislari bu gormonlardan hasharotlardagi normal rivojlanish va ko‘payish jarayonlarini izdan chiqarishda foydalanishlari mumkin. Begona o‘tlarga qarshi kurash usullari o‘simliklarni himoya qilishdagi yana bir muhim yo‘nalish - begona o‘tlarga qarshi kurash. Hozirgi vaqtda begona o‘tlarga qarshi kurash gerbitsidlarni qo‘llashga asoslangan kimyoviy usullar bilan olib boriladi. Zamonaviy o‘simlikshunoslikda gerbitsidlarni qo‘llash qishloq xo‘jalik ekinlarining hosildorligini oshirish va ishlab chiqarishi samaradorligini yuqori ko‘tarish yo‘llaridan biridir. Gerbitsidlarning asosiy kamchiligi - ularning hayvon va odam organizmi uchun oz yoki ko‘p darajada zaharliligi bilan bog‘liq. Ko‘plab mutaxassislar begona o‘tlarga qarshi kurashda biologik usullar, tirik organizmlar va ularning mahsulotlaridan foydalanish ustida tinimsiz izlanmoqdalar. Bunda biotexnologiya va gen muhandisligi yutuqlarini qo‘llash keng imkoniyatlar ochmoqda. Biotexnologik usullar vositasida begona o‘tlami nobud qiluvchi organizmlarni ko‘paytirish, mazkur maqsad yo’lida tegishli moddalarni ham ishlab chiqarish mumkin. Hozirgi vaqtda ekotoksikologik va samaradorligi jihatdan ham yuqori bo‘lgan gerbitsidlarning yangi avlodlari yaratilmoqda. Ularni ko‘pincha mikroorganizmlardan olinadi. Mikrob gerbitsidlari ishlab chiqarishning afzalligi - gerbitsid sintezlovchi mikroorganizmlarni o‘stirish uskunalari (fermentyorlar) ning universalligidir. Ikkinchi yana bir muhim afzalligi - ularni ishlab chiqarishdagi chiqindilarning atrof muhitga nisbatan zararsizligidir. Uchinchidan, mikrobli gerbitsidlar tabiat uchun begona emas. Chunki tuproqda yashovchi aktinomitsetlar ularni doimiy ravishda ishlab chiqib, tashqi muhitga ajratib turadi. Tabiiyki, tuproq biosenozida evolutsiya davomida aktinomitsetlar tomonidan ishlab chiqariladigan moddalarni parchalaydigan tizimlar ham kelib chiqqan. Mazkur tizimlar o‘simliklarga faqat aktinomitsetlar asosida olingan gerbitsidlar bilan ishlov berilganda ishga tushadi. Natijada tabiatda zaharli moddalar to‘planmaydi. Bu xususiyat o‘z navbatida inobatga olinishi lozim, chunki ularni ko‘pchiligining samarasi bevosita tuproqqa kiritilganda yuqori emas. Hozirgi vaqtda gerbitsid ishlab chiquvchi mikroorganizmlarning bir qator turlari aniqlangan. Ularni amaliyotga joriy etish, gen muhandisligiga oid chuqur tadqiqotlarni o‘tkazish, biotexnologik ishlab chiqarishda mikroorganizmlardan keng foydalanish imkoniyatlarini ochadi. Yaponiyada begona o‘tlarga qarshi Streptomyces hygrosroricus va S.viridochromogenes aktinomitsetlari ajratib chiqaradigan bialofos gerbitsididan foydalanish taklif etilmoqda. Bu gerbitsid keng spektrga ega bo’lib, bir qator begona o‘tlarga qarshi unib chiqish davridan boshlab butun o‘suv davri mobaynida foydalanish imkonini beradi. Biroq, bialofosni bevosita tuproqqa kiritilganda, uning samarasi deyarli bo’lmaydi, buning sababi yuqorida keltirilgan edi. O‘simliklarga gerbitsid eritmasi purkalganda, u o‘simlik ildizlariga o‘tadi va o‘simlik nobud bo‘ladi. Ushbu gerbitsidning bu boradagi ta’siri glifosat (fosfonametilglitsin)ga o‘xshash, lekin uning begona o‘tlarga ta’siri birmuncha kuchlidir. Uning tavsiya etiladigan me’yori 1 kg/ga. Hozirgi vaqtda Yaponiyada bu preparatni ishlab chiqarish yo‘lga qo‘yilgan. Aktinomitsetlarning ba’zi shtammlari anisomitsin deb nomlanuvchi modda ishlab chiqaradi. U maymunjon, beda, pomidor kabi o‘simliklarning o‘simtalarida ildiz o‘sishini pasaytiradi. Bir yillik begona o‘tlarning ko‘pchiligiga qarshi samarali ta’sir ko‘rsatadi. Bu modda anisomitsinning juda ko‘p hosilalarini olish uchun dastlabki material bo‘lib xizmat qiladi. Bunday hosilalarning tuzilishi va biologik faolligini o‘rganish natijasida yangi gerbitsid «Metoksifenon» olingan. «Metoksifenon» o‘simliklarning unib chiqishi oldidan qo‘llaniladi. Unib chiqqan ko‘plab bir yillik begona o‘t o‘simtalari gerbitsid ta’sirida xlorozga uchraydi va nobud bo’ladi. Bu gerbitsid sholi ekinlaridagi begona o‘tlarga qarshi kurashda qo’llaniladi. S. saganonensis 4075 shtammi filtratlarida gerbitsid faolligiga ega ikkita metabolit topilgan bo’lib, keyinchilik yana uchtasi aniqlandi - C, D, E. Ular ikki pallali begona o‘tlarga qarshi tanlab ta’sir ko‘rsatish xususiyatiga ega bo’lib, urug‘ unuvchanligini pasaytiradi. Ilmiy manbalarda mikroorganizmlarning gerbitsidsimon moddalaridan yana boshqa xil turlari - naramitsin, toyokamitsin, piolyuterion, sitobaritsin, formitsin A va В turlari ham keltiriladi. Gerbitsidsimon moddalarning istiqbolli produsentlari sifatida S.toyocaensis, irpeks zamburug‘lari (Ipexpacyodon) kabilarni ko‘rsatish mumkin. Shuningdek, Rhizobium japonicum bakteriyasining ba’zi shtammlari 0,2 kg/ga me’yorida gerbitsid ta’sirga ega rizobitoksin ishlab chiqarishi ham ma’lumdir. O‘simliklarni begona o‘tlardan himoya qilishda qo‘llaniladigan mikrobli gerbitsid preparatlari hajmi an’anaviy gerbitsidlarga nisbatan ko‘p emas. Lekin mikrobli preparatlar tevarak-atrof va odamga zararsizligi bilan yangi istiqbolli imkomyatlarni ochadi. O‘simliklarni himoya qilish sohasi mutaxassislarining fikricha, biotexnologik sanoat asosida mikrobli gerbitsidlar ishlab chiqarish ko‘lami yaqin kelajakda ancha ortadi. Bu borada ularni ishlab chiqarishda gen muhandisligi ham alohida o‘rin tutadi. Gerbitsidlarni nafaqat mikroorganizmlardan, balki o‘simliklardan ham olish mumkin. Chunki ular ham ildizlari orqali tuproqqa ajralib chiqadigan turli xil fiziologik faol moddalarni ishlab chiqaradilar. Bu moddalar orasida boshqa o‘simliklarni nobud qiluvchi ta’sirga ega moddalar ham mavjud. Bakteriotsid, fungitsid va shu bilan birga gerbitsid ta’sirga ega agropirin shular jumlasidandir. Bu modda o‘rmalovchi bug‘doyiq begona o‘ti tomonidan ajratib chiqariladi. Agar ushbu o‘simlik ildizidan efir moylari ajratib olinsa, uning 95% i agropiringa to‘g‘ri keladi. Agropirin ildiz va barglarga shimilib dastlab ildiz qinchasi, keyin butun ildiz tizimining nobud bo‘lishiga olib keladi. U nay-tolali bog‘lamlar orqali o‘simlik bo‘ylab tarqaladi va o‘simlikning birmuncha yosh a’zolarini zaharlaydi. Hozirda dunyo olimlari begona o‘tlarga qarshi maxsus moddalar ishlab chiqaradigan o‘simliklar kolleksiyalaridan turli ekin navlarini topishni tadqiq etmoqdalar. Bunday xususiyatga ega navlar ekilganda gerbitsidlarni qo’llash talab qilinmaydi.