14-ma'ruza. Ekspert tizimlar turlari, yaratish bosqichlari va sinflari

7. Ekspert tizimni yaratishning bosqichlari

ETni yaratish oddiy dasturiy mahsulotni yaratishdan farq qiladi. ET yaratishdagi tajribalar shuni ko`rsatadiki, an’anaviy dasturlashtirishda qabul qilingan uslubiyotni ET larni yaratishga qo`llaganda ET yaratish jarayonini yanada uzoqlashtiradi yoki salbiy natijalarga olib keladi. ETdan foydalanish mumkin, qachonki ETni yaratish mumkin bo`lsa, u o`zini oqlasa va bilimlar injenerining usullari yechilayotgan masalaga mos kelsa.

ETni yaratish berilgan soha uchun mavjud bo`lsa, u holda quyidagi talablarning bir vaqtda bajarilishi muhimdir [1-5]:
- mavjul sohada ishni endi boshlovchi mutaxasislarga ko`ra masalani yaxshi yechadigan expertlar mavjud bo`lsa;
- taklif qilingan yechimni baholashda expertlarning xulosasi mos kelsa, aks holda ishlab chiqilgan ETning sifatini baholashning imkoni bo`lmaydi;
- expertlar o`zlarining qo`llagan usullarini tabiiy tilda oddiy tushunarli qilib tushuntira bilishlari lozim, aks holda expertlar bilimlarini ETga kiritilgan deb hisoblab bo`lmaydi;
- masalalarning yechimi harakatlarni emas, balki faqatgina fikrlashlarni talab qilsa;
- masala juda ham murakkab bo`lmasligi kerak (ya’ni, uning yechimi bilan ekspertbir necha hafta emas, balki soat va kunda band bo`lishi lozim);
- masala formal ko`rinishda tasvirlanmagan bo`lsa ham, lekin yetarlicha aniq va strukturalashgan sohaga tegishli bo`lishi kerak, ya’ni asosiy tushunchalar, munosabatlar va (hech bo`lmaganda expertga) ma’lum bo`lgan masalaning yechimi yo`llari ajratib ko`rsatilishi kerak.
ETni qo`llash quyidagi faktorlardan birida o`zini oqlashi mumkin [1-5]:
- masalaning yechimi ma’lum samara olib kelsa, masalan iqtisodiy;
- inson – expertdan foydalanishning mumkin emasligi expertlar miqdorining yetarli bo`lmasligidan yoki bir vaqtning o`zida turli xil joylarda expertiza o`tkazish lozimligidan bog`liq bo`lsa;
- ekspertma’lumotlarni uzatishda ko`p vaqt yoki ayrim ma’lumotlarni yo`qotishi mumkin bo`lsa;
- atrof – muhitning insonga salbiy ta’siri bo`lgan holda masalani yechish majburiy bo`lsa.
ETni ma’lum sohaga qo`llash mumkin, agarda yechilayotgan masala quyidagi xarakteristikalar to`plamiga ega bo`lsa:
- masala matematik usullar va an’anaviy dasturlashtirishda qabul qilingan sonlar manipulyatsiyasi vositasida emas, balki tabiiy holda simvollar manipulyatsiyasi vositasida yechilishi mumkin (ya’ni, belgili tahlillar yordamida) bo`lsa;
- masala algoritmik emas, evristik tabiatga ega bo`lishi kerak, ya’ni uning yechimi evristik qoidalarni qo`llashni talab qilishi lozim. Yechimi kafolatlangan masalalarda ba’zi formal protseduralar qo`llanilgan bo`lsa, ETni qo`llashga hojat bo`lmaydi;
- ETni yaratishga sarflangan xarajatlarni oqlash uchun masala yetarlicha murakkab bo`lishi kerak. Lekin ET yechayotgan masala juda ham murakkab bo`lmasligi lozim (yechim expertdan haftalarni emas, balki soatlarni talab qilishi kerak);
- masala ET usullari bilan yechilishi uchun yetarlicha qisqa sohaga talluqli bo`lishi va amaliy ahamiyatga ega bo`lishi kerak.
Qoida bo`yicha, ETni ishlab chiqishda «tez prototip» konsepsiyasidan foydalaniladi. Bu konsepsiyaning maqsadi shundan iboratki, ETni yaratuvchilar darhol oxirgi mahsulotni ko`rishga harakat qilmaydilar. Boshlang`ich pog`onada ular ET ning protip(lar)ini hosil qiladilar. Prototiplar ikkita qarama – qarshi talabni qanoatlantirishi kerak: bir tomondan, ular aniq sohaning tipik masalalarini yechishi kerak, boshqa tomondan – (bilimlar injeneri va dasturchi tomonidan amalga oshiriladigan) dasturiy vositalarni tanlash jarayoni bilan (eksperttomonidan amalga oshiriladigan) bilimlarni to`plash va tartiblash jarayonini maksimal darajada parallel olib borish uchun ishlab chiqishga ketadigan vaqt va mehnat hajmining sarfini e’tiborga olmaslik kerak. Ko`rsatilgan talablarni qanoatlantirish uchun, qoida bo`yicha, prototipni yaratishda loyihalash jarayonini tezlashtiruvchi turli xil vositalardan foydalaniladi.
Prototip(timsol) berilgan soha uchun bilimlar injeneri usullarining zarurligini namoyish etadi. Yutuqqa erishilgan holda ekspertbilimlar injeneri yordamida muammo sohasi haqida prototip bilimlarni kengaytiradi. Yomon natijaga erishganda ET yangi prototipni ishlab chiqishga ehtiyoj tug`iladi yoki ishlab chiquvchilar berilgan soha uchun ET usullari to`g`ri kelmaydi degan xulosaga kelgan holda prototip berilgan sohadagi barcha masalalarni osongina yecha oladigan darajani qo`lga kiritish mumkin.
ET ni yaratish ishlari davomida quyidagi 6 pog`onani o`z ichiga oluvchi ishlab chiqarishning aniq texnologiyasi yuzaga keladi (14.6-rasm). Bu pog`onalar identifikatsiyalashtirish, kontseptuallashtirish, formallashtirish, bajarish, sinovdan o`tkazish va tajribadan o`tkazishdan iborat[1-3].
Idenfikatsiyalash bosqichida yechimini kutayotgan masalalar aniqlanadi, ETni ishlab chiqishning maqsadi, expertlar va foydalanuvchi tiplari aniqlanadi.
Kontseptuallashtirish bosqichida muammo sohasining tarkibiy tahlili o`tkaziladi, qo`llaniluvchi tushunchalar va ularning o`zaro aloqasi aniqlanadi, masalaning yechilish usuli belgilanadi.
Formallashtirish bosqichida texnik vositalar tanlanadi va barcha ko`rinishdagi bilimlarni namoyish etish usullari aniqlanadi, asosiy tushunchalar shakllantiriladi, bilimlarni izohlash usullari aniqlanadi, tizimning ishi modellashtiriladi, tizimning maqsadiga ko`ra tushunchalarning adekvatligi, yechish usullari, namoyish etish vositalari va bilimlarning manipulyatsiyasi baholanadi.
Bajarish bosqichida ekspert tomonidan BBni to`ldirish amalga oshiriladi. Shu bilan birga, ETning asosi bilimlar hisoblanganligi uchun, ushbu bosqich juda muhim va ko`p mehnat talab etadigan bosqich hisoblanadi. Bilimlarni hosil qilish jarayoni expertdan bilimlarni olish, tizimning samarali ishlashini kafolatlovchi bilimlar majmuasi va bilimlarni ETda tushunarli qilib namoyish etishdan iborat. Bilimlarni hosil qilish jarayoni bilimlar injeneri(yechuvchi) tomonidan real masalalarni yechish bo`yicha ekspertfaoliyatining tahlili asosida amalga oshiriladi.



14.6-rasm. ETni yaratish texnologiyasi.