15-mavzu: Markaziy bank va uning operatsiyalari

15-mavzu:Markaziy bank va uning operatsiyalari.

Reja:

1.Markaziy banklarning vujudga kelishi va rivojlanishi.

2.Markaziy banklarning operatsiyalari.

Davlat qonuniy yoʻl bilan markaziy banklarni qoʻllab-quvvatlagan va yagona emissiya bankiga aylantirgan. Dastlab vujudga kelgan banklar markaziy yoki tijorat banklariga boʻlinmagan. Ular pul mablag’larini saqlash, kredit berish va toʻlovlarni amalga oshirish bilan shug’ullanganlar, keyinchalik ular mablag’larni yig’ish maqsadida muomalaga banknotalarni chiqarganlar. Banklarni yiriklashuvi, bank ishining rivojlanishi natijasida banknotalarni muomalaga chiqarish yirik tijorat banklari qoʻliga oʻta borgan va keyinchalik biror yirik bank ixtiyoriga berilgan. Bu bank «milliy» yoki «emission» bank, keyinchalik «markaziy bank» deb atalgan. Markaziy bank kredit tizimini boshqarib turuvchi, ya’ni, mamlakatdagi barcha banklar faoliyatini nazorat qilib turuvchi kredit muassasasi sifatida namoyon boʻladi.

• Davlat qonuniy yoʻl bilan markaziy banklarni qoʻllab-quvvatlagan va yagona emissiya bankiga aylantirgan. Dastlab vujudga kelgan banklar markaziy yoki tijorat banklariga boʻlinmagan. Ular pul mablag’larini saqlash, kredit berish va toʻlovlarni amalga oshirish bilan shug’ullanganlar, keyinchalik ular mablag’larni yig’ish maqsadida muomalaga banknotalarni chiqarganlar. Banklarni yiriklashuvi, bank ishining rivojlanishi natijasida banknotalarni muomalaga chiqarish yirik tijorat banklari qoʻliga oʻta borgan va keyinchalik biror yirik bank ixtiyoriga berilgan. Bu bank «milliy» yoki «emission» bank, keyinchalik «markaziy bank» deb atalgan. Markaziy bank kredit tizimini boshqarib turuvchi, ya’ni, mamlakatdagi barcha banklar faoliyatini nazorat qilib turuvchi kredit muassasasi sifatida namoyon boʻladi.

Markaziy banklarning vujudga kelishida ikki yoʻl mavjud:
Birinchi yoʻl - bu uzoq davr davomida tijorat banklarining rivojlanishi natijasida ularni milliylashtirish yoʻli bilan markaziy banklarning tashkil etilishi. Bunga misol qilib Angliyada 1844-yil, Fransiyada 1848-yil, Ispaniyada 1874-yil, Germaniyada 1875-yil va Italiyada 1893-yilda tijorat banklarining markaziy bankka aylantirilganini koʻrsatish mumkin.
Ikkinchi yoʻl - tashkil qilingandayoq markaziy bank, ya’ni, emission markaz sifatida qabul qilingan banklar.
Bunday banklar sifatida AQSh Federal banklari, 1913-yillarda koʻpgina Lotin Amerikasi mamlakatlarida tashkil etilgan banklar, Avstriya banki va boshqalarni misol keltirish mumkin.
Markaziy banklar oʻz kapitalini shakllanishiga koʻra davlat, aksiyadorlik va aralash banklar turlariga boʻlinadi. Masalan, Angliya, Fransiya, Germaniya, Daniya va Rossiyada markaziy banklar 100% davlat mulkiga, Italiya va AQSh da esa 100% banklar mulkiga, Yaponiya, Niderlandiya, Polsha, Shveysariya va Avstriyada 50-57 % gacha davlat mulkiga asoslangan.
Oʻzbekiston Respublikasi Markaziy banki 1991 yilda tashkil etilgan va toʻliq ravishda davlat mulkiga asoslangan.