15-Mavzu: Nitrifikatsiya va denitrifikatsiya Umumiy ma’lumot

---

1 
15-Mavzu: Nitrifikatsiya va denitrifikatsiya  
Umumiy ma’lumot: Oqsil chirishi natijasida tuproqda to’plangan ammiak va 
ammoniy tuzlari o’ziga xos mikroorganizmlar tomonidan oksidlanadi. Oksidlanish 
jarayonida nitrit va nitrat kislota hamda ularning tuzlari hosil bo’ladi. Bu jarayon 
nitirifikatsiya deb ataladi.
Nitirifikatsiya 
jarayonida 
ishtirok 
etadigan 
mikroorganizmlarni 
boshqa 
bakteriyalardan ajratib olish uslubini 1888-1890 yillarda rus mikrobiologi S.N. 
Vinogradskiy ishlab chiqqan. Ammiakning oksidlanishi biologik jarayon ekanligini 
olimlar e’tirof etgan bo’lsalarda, unda qanday mikroorganizmlar ishtirok etishi 
aniqlanmagan edi. Bu masalani S.N. Vinogradskiy hal qildi. U o’zining amaliy 
tajribalarida nitirifikatsiya jarayonini qo’zg’atuvchi bakteriyalar organik moddali 
muhitda rivojlana olmasligini aniqlagan. Bu bakteriyalar tarkibida 0,2% ga yaqin 
organik moddalar (pepton yoki glyukoza) bo’lgan muhitda ham yashay olmasligiga 
ishonch hosil qilgan. 
Yuqoridagilarni hisobg olib, Vinogradskiy nitrobakteriyalar uchun tarkibi maxsus 
anorganik moddalardan iborat bo’lgan oziq muhitni ishlab chiqqan. Shu bilan birga u 
nitrifikatsiya jarayoni ikki fazadan iborat ekanligini va unda ikki xil bakteriya ishtirok 
etishini isbotlab bergan.
Nitrifikatsiyaning birinchi fazasida ammiak va ammoniy tuzlari nitrat kislotagacha 
oksidlanadi:
2NH
3
Q 3O
2
q 2HNO
2
Q 2H
2
O Q 558 kkal 
Reaktsiya oxirida nitrat kislota hosil bo’lguncha bir qancha oraliq reaktsiyalar 
boradi. Bu reaktsiyalarni quyidagicha ifodalash mumQkin:
NH
3
( NH
2
OH ( HNO ( HN(OH)
2
( HNO
2
Ammiak gidroksilamin giponitrit dioksi- ammiak nitrit kislota kislota 
Nitrifikatsiya jarayonining birinchi fazasini Nitrosomonas bakteriyasi qo’zg’atadi. 
Bu oval shaklida bo’lib, harakatchan, xivchini tanasiga nisbatan 50 baravar uzun 

---

2 
bo’ladi. Nitrozomonas hujayrasining yirik va maydaligiga qarab, a, b, s tur xillari 
uchraydi.
Nitrifikatsiya jarayonining ikkinchi fazasida nitrit kislota nitrat kislotagacha 
oksidlanadi:
2HNO
2
Q O
2
( 2HNO
3
Q 48kkal 
Bu fazada uchburchak shakldagi mayda tayoqchasimon nitrobakter (Nitrobacter) 
ishtirok etadi.
Nitrit kislotaning nitrat kislotagacha oksidlanishi vaqtida oraliq mahsulot sifatida 
nitirit kislotaning gidrati hosil bo’lib, oxirida nitrat kislotaga aylanadi.
HO – N q O ( HO Q N q (OH)
2
( HO – N q O 
Nitrit kislota Nitrat kislota Nitrat kislota ning gidrati 
Nitrifikatsiya jaryonida energiya ajralib chiqadi. Bu energiya hisobiga bakteriyalar 
karbonat angidridni o’zlashtirib, o’z tanasini tuzish uchun zarur bo’lgan organik 
moddalarni (uglevodlarni) tayyorlaydi. Demak, bu bakteriyallar ham yashil o’simliklar 
kabi oziqlanish jarayonida karbonat angidridni o’zlashtiradi. Ammo, yashil o’simliklar 
quyosh energiyasidan foydalanadi. (Fotosintez), bu bakteriyalar ximiyaviy reaktsiyalar 
vaqtida ajralib chiqqan energiyadan foydalanadi. (xemosintez). Bu reaktsiya 
quyidagicha boradi.
1-faza a) 2NH
3
Q 3O
2
q 2HNO
2
Q 2H
2
O Q 158 kkal 
b) CO
2
Q H
2
O Q 112 kkal q C
6
H
12
O
6
Q O
2
2-faza a) 2NHO
2
Q O
2
q 2 HNO
3
Q 48 kkal 
b) CO
2
Q H
2
O Q 112 kkal q C
6
H
12
O
6
Q O
2