15-Mavzu: Nitrifikatsiya va denitrifikatsiya Umumiy ma’lumot

 
 
Kerakli jihozlar: Vinogradskiy kolbalari, har xil tuzlar, Nessler reaktivi, rux – 
yod-kraxmal eritmasi, difenilamin kristallari, sulfat kilotaning kontsentrlangan eritmasi, 
ammoniy xlorning 10% li eritmasi, oq chinni likopchalar, mikroskop, buyum oynalari, 
Tsil fuktsini.

---

3 
Darsning maqsadi: Nitrifikatsiya jarayonining borishini hamda unda ishtirok 
etuvchi bakteriyalarni o’rganish. 
Ishning borishi: Bu mashg’ulotni o’tkazish uchun quyidagi shartlarga amal qilish 
kerak: anorganik tuzlardan oziq modda tayyorlash;
oziq modda tarkibida organik moddalar bo’lmasligini ta’minlash; 
uni havo bilan yetarlicha darajada ta’minlash; 
oziq modda tarkibida ishqoriy sharoit yaratish uchun unga oq bo’r qo’shish; 
bakteriyalarning rivojlanishi uchun zarur haroratni yaratish. 
Nitrifikatsiya jarayonining birinchi fazasida ishtirok etadigan bakteriyalarni 
to’plash uchun 100ml suvga tubandagi tuzlar kristali qo’shib eritiladi.
NaNO
2
– 0.1 g K
2
HPO
4
– 0.05g 
Na
2
CO
3
– 0.1 g MgSO
4
– 0.03 g 
NaCL – 0.05 g FeSO
4
7H
2
O – 0.04 g 
Tayyorlangan eritmalar Vinogradskiy kolbalariga 5-10ml dan quyiladi va har 
biriga bir chimdimdan tuproq qo’shib aralashtiriladi, so’ngra kolbalarning og’zi paxta 
tiqin bilan berkitilib, 30
0
issiq termostatga joylanadi. Oradan 15-20 kun o’tgach, birinchi 
fazada nitrit, ikkinchi fazada nitrat kislota hosil bo’lganligi kuzatiladi va bu 
jarayonnining qo’zg’atuvchi bakteriyalar bilan tanishiladi.
Buning uchun oq chinni likopchaga birinchi kolbadagi suyuqlikdan bir necha 
tomochi quyilib, ustiga Nessler reaktivi tomiziladi. Agar ammiak oksidlanmasdan qolsa, 
suyuqlik qizg’ish jigarrang yoki zarg’aldoq tusga kiradi. Bu reaktsiya quyidagicha 
boradi:
NH
3
Q 2(Hg
I2
Q 2KI) Q 3KOH ( NH
2
HgIO Q 7KI Q 2H
2
O 
Qizg’ish –jigarrang yoki zarg’aldoq
Yuqoridagi usulda tayyorlangan eritmada nitrit kislota bor-yo’qligi, rux-yod-
kraxmal reaktivi yorjdamida aniqlanadi. Buning uchun oq chinni ustiga bir tomchi rux-
yod-kraxmal eritmasi va bir tomchi suyultirilgan sulfat kislota tomizib aralashtiriladi. 
So’ngra birinchi kolbadagi eritmadan bir necha tomchi olib, unga quyiladi. Nitrit kislota 
ta’sirida suyuqlik ko’karib qoladi. Bu reaktsiya quyidagicha boradi: 
ZnCL
2
Q Zn
I2
Q 2H
2
SO
4
q 2ZnSO
4
Q 2HCL Q 2HI; 
2HNO
2
Q 2HI q 2H
2
O Q 2NO Q I2 J
2
Q (C
6
H
10
O
6
)n q ko’karadi. 
Ikkinchi kolbada nitrat kislota borligini aniqlash uchun quyidagi reaktsiyalar 
o’tkaziladi:
Likopchaga 2-3 tomchi kontsentrlangan sulfat kislota tomizilib, unda difenilamin 
kristallari eritiladi. So’ngra tayyorlangan eritmaga tekshiriladigan suyuqlikdan ozgina 
qo’shiladi. Agar tekshiriladigan eritma tarkibida nitrat kislota bo’lsa, u holda eritma 
dastlab ko’kish-binafsha va keyinroq ko’kish qo’ng’ir rangda tovlanib, turadigan bulut 
hosil qiladi. Biroq nitrit kislota bilan ham shunday reaktsiya boradi. Shu sababli 

---

4 
eritmadagi nitrit kislotani yo’qotish kerak. Buning uchun tekshiriladigan eritmaga 10%li 
ammoniy xlordan bir oz qo’shib, aralashma qizdiriladi.
Kichik 
probirkaga 
FeSO4tuzining 
to’yingan 
eritmasidan 
quyib, 
unga 
tekshiriladigan suyuqlik aralashtiriladi. So’ngra bu aralashmaga juda ehtiyotlik bilan 
kuchli sulfat kislota qo’shiladi. (Sulfat kislotani probirka devori bo’ylab quyish kerak). 
Agar reaktsiya natijasida aralashmada qo’ng’ir rangli xalqa hosil bo’lsa, bu hodisa nitrat 
kislota borligini ko’rsatadi. B ureaktsiya faqat nitrat kislotaga xos bo’lib, quyidagicha 
boradi:
6FeSO
4
Q 2NaNO
3
Q 4 H
2
SO
4
q 3Fe
2
(SO
4
)
3
Q Na
2
SO
4
Q 4H
2
O Q 2NO; 
2NO Q 2FeSO
4
q 2[Fe(NO)SO
4
] 
Nitrifikatsiya jarayonini qo’zg’atuvchi bakteriyalar bilan tanishish uchun birinchi 
va ikkinchi kolbadagi eritmadan ikkita buyum oynasiga bir tomchidan tomizib, mazok 
tayyorlanadi. Mazok Tsil fuktsini bilan bo’yaladi va immersion sistemada kuzatiladi. 
Birinchi kolbadagi nitrozomonas (Nitrosomonas) bakteriyalari ingichka va uzun 
tayoqchalar shaklida ko’rinadi.
Nitrifikatsiya jarayoni davomida hosil bo’lgan nitratlar, ularning eruvchanligi 
tufayli 
tuproqlarning 
past 
qatlamlariga 
tushadi, 
yuqori 
o’simliklar 
va 
mikroorganizmlarga azot manbai bo’lib xizmat qiladi, mikrobiologik usulda 
denitrifikatsiyalovchi bakteriyalar yordamida qaytariladi. 
Azot tuzlari molekular azotgacha qaytarilishi chin denitrifikatsiya deyiladi. Bu 
jarayonni denitrifikatsiyalovchi mikroorganizmlar olib boradi, ular organik moddalarni 
oksidlash jarayonida nitratlar vodorod akseptor sifatida ishlatiladi. 
Tuproqdagi 
ko’pgina 
geterotrof 
mikroorganizmlar 
denitrifikatsiyalash 
xususiyatiga egadir. Eng faol denitrifikatorlar sifatida Pseudomonas avlodidagi sporasiz 
bakteriyalarni ko’rsatish mumkin. Bu jarayonda ba’zi bir Bacillus avlodiga kiruvchi 
mezofil va termofil turlar qatnashishi mumkin. O’ziga hos avtotrof denitrifikatorlar 
qatoriga oltingugurt oksidlanishida nitratlarni qaytaruvchi tion bakteriyalar Thiobacillus 
denitrificans kiradi. 
Tuproqda 
o’tuvchi 
denitrifikatsiya 
o’rinsiz 
jarayon 
bo’lib, 
o’simlik 
o’zlashtiradigan azotning yo’qolishiga olib keladi.