16-tema. Teri fiziologiyasi
Yüklə 0,71 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
16-tema. Teri fiziologiyasi. Reje; 1. Teri fiziologiyasi. 2. Terinin duzilisi ham fiziologiyasi. Tayanch so`zler: Epidermis, termoregulyatsiya, sekretor nervlar, may bezleri, taktil sezgisi, temperatura sezgisi, awiriw sezgisi Terinin’ shigariw ham basqa funksiyalari. Odam denesinde- teri sirtqi ortaliqtan qaplap turatugin organ esaplanadi. Ol organizmdi qorgaydi ham turli flziologiyaliq iskerliklerde atqaratugi waziypa menen qatnasadi. Adam terisinin’ satxi adamnin’ boyi, jasina qarap 1,5-2 kv m chamalas, ortasha 1,73 kv m. Ol epidermis, derma ham teri asti yor qavatlaridan ibarat. Teri qan, limfa tamirlarina ham nerv uchlarina bay. Organizmnin’ barliq agzalari ham sistemalari menen baylanisli. Teri qorganiw, seziwshi, bolip shigariwshi, dem aliwshi, soriwshi, dene temperaturasin uslap turiwshi, almasiw, qannin qayta bolistiriliwi proctssinde aktiv qatnasadi, asirese terinin qorganiw iskerliginde har qaiyli waziypani atqaradi. Ol bekkem bolganligi ushin organizmnin’ mexanikaliq ziyanlaniwinan qorgaydi. Teri infraqizil, ultrabinafsha ham ma'lim mugdarda radiaktiv nurlardi otkermaydi. Ximiyaliq zatlar ushinda isenimli tosiq esaplanadi. Shikastlanmagan teri orqali mikroblar uta olmaydi. Teri yuzasida lizosim, olein kislota va boshqa bakterisid moddalar bo'lib, o’nga tushgan mikroblar 15-30 daqiqada o'ladi. U organizmni tashqi muxit bilan boglovchy juda katta reseptiv maydon - xisoblanadi. Organizmning og'riqka, issiq sovuqqa javob reaksiyalari teridagi turli reseptorlar ishtirokida yuzaga chiqadi. Teri reseptorlarini qo'zg'atib, maxsus teri reflekslarini paydo qilish mumkin. Bir necha xil teri sezgilari tafovut qilinadi. Og'riqni sezish reseptorlarini mexaniq, texnik, elektrik, kimiyaviy ta'sirlanishi natijasida og'riq yuzaga chiqadi. Haroratni sezish issiq va sovukni sezuvchi reseptorlaming qo'zg'alishiga bog'liq. Merkel disklari, tuk follikullari qo'zg'alsa, tegis seziladi. (taktil sezgi). Teridagi reseptorlaming uta qo'zg'alishi og'riqni keltirib chiqaradi. Teri orqali odam bir kechayu kunduzda 7,9 - 9,0 g C0 2 ajratadi. 3,0 - 4,0 g kislorodni uzlashtiradi. Bu miqdor gaz almashivuning 2% iga teng. Teri orqali olinadigan nafas issiq haroratda, ovqat eyilganidan keyin, jismoniy ish vaqtida va boshqa sharoitlarda tezlashadi. Ba'zi moddalar, xususan yog'ni erituvchi va yogda eruvchi moddalar, teri orqali qonga o'tishi (surilishi) mumkin. Moddaning teri orqali surilishi uning tabiatiga, konsentrasiyasiga eruvchanligiga terining xolatiga va boshqa omillarga bog'liq bo'ladi. Moddalar almashinuvida teri faol, keng ma'noda katnashadi, melanin ishlab chiqarib, pigmentlar almashinuvida ishtirok etadi. Organizmda terining chiqaruv faoliyati juda katta fiziologik axamiyatga ega. Bunda ter bezlari va yog’ bezlari maxsulot ajaratadi. Ter mazasi shur bo'lgan rangsiz suroqlikdir. O'rtacha xona haroratda katta yoshli odamda bir sutkada 400-600 ml ter ajratadi. Uning 98-99 %i suv, qolgani ter tarkibida buluvchi siydik chil, siydik kislotasi, ammiak, oz miqdorda oqsil, va erkin amino kislotalar, xolesitrin, sovunlar, glyukoza, vitaminlar, biogen aminlar, steroid, garmonlar uchraydi. Kationlardan: ko'p miqdorda Na, К bo'ladi, yana Mg, Ca, anionlardan xlor, fosfor va karbonat kislota kodigi bo'ladi. Terining Ph-i kuchsiz kislotali muxitga ega bo'ladi, Odam va ba'zi xayvonlaming issiq, sharoitda tana harorati barqarorligini saqdanishida ter muxim rol uynaydi. Ter ajralishining miqdori yuqori haroratda 0, 4-0, 6 1 dan 121 gacha chiqishi mumkin. Agar bu sharoitda jismoniy ish bajarilsa, terlash bundan ham yuqori bo’lishi mumkin. Ter va yog’ bezlari – terming ekskretor organlari hisoblanadi. Odamlarda ter bezlarining miqdori 2.5 mln.ga yaqin, ular, yuz. kaft. tovonlar va qo’ltiq osti chuqurliklarida katta miqdorda joylashgan. Ter bilan katta miqdorda suv va moddalar almashinuvining oxirgi mahsulotlari ajralganligi sababli, ter ajralishi, buyraklar ishini ancha yengillashtiradi. Ammo siydik ajralishi bilan ter ajralishi orasida bir-biridan spesifik farq mavjud. Buyraklar orqali ajraladigan qator moddalar. ter bezlari bilan ajralmaydi. Qondan suv va tuzlarning chiqarilishi tufayli ter ajralishi osmotik bosim darajasining doimiyligini ta’minlaydi. 1 Epitiliyning o’ziga hos mahsus shakllari:(rasm 3.1v.g). bezli hujayra boshqa epitiliy hujayralari orasida yakka bo’lishi mumkun( masalan qadoqsimon hujayra ichakda) va tashqi secret epitiliy hujayralari( ter, so’lak ko’z yosh oshqazon osti bezi ) bezlardan ajralgan sekretlar doim ham tez-tez foydalanilmaydi. Ekzokrin terlar sekriti maxsus secretor har pirovardida tasir etuvchi joyga toshiladi moboda maxsus toshuv yo’llari bo’lmaganda(qalqonsimon gipodiz) sekreti qonga ajralashi( endokrin bezlari). Epitiliy hujayrasidagi sensor hujayralar retseptor qo’zg’atuvchi sifatida vazifa bajaradi. (sensor funksiyasi) ular juda tasirchan (yorug’lik kimyoviy tasirlar mehanik bosimi og’riq) elektrik signallar va so’ngi implus ko’rinishida nerv tolasiga tasirni yuboradi Odam organizmida turli xildagi aniq va sezilmaydigan ter ajralishlari farqlanadi.Sezilmaydigan ter ajralishi tinimsiz bajariladi, bu paytda teri yuzasidan ajralgan ter birdaniga bugplanib ketadi. Aksincha. ter jadal va ko’p ajralsa, u teri yuzasida tomchi shaklida jamlanadi (aniq-sezilarli ter ajralishi). Yangi Tug’ilgan bolalar 4 oylik bo’lguniga qadar ter bezlardan ter ajralishi kuchsiz namoyon bo’ladi, sezilmaydigan ter ajralishi esa hayotning dastlabki oylarida kuchliroq namoyon bo’ladi. ammo bo’yning o’sishi va tananing kattalashishi natijasida kamaya boradi.A.Yu.Yunusov ma’lumotlariga ko’ra yosh ulg’ayishi tufayli organizmning turli qismlarida ter ajralishi ortadi. Qo’ltiq osti chuqurligida tenting ajralishi jinsiy yetilganida yuzaga keladi, bundan tashqari ulgpaygan odamlar tanasining turli qismlarida ter ajralishi bir xil emas. Boshning soch bilan qo’langan qismi, qo’ltiq chuquri. kaft va tovonlar yuzasi va jinsiy organlar atrofi kuchli terlaydi. Ter ajralishi bu qondan suv va tuzlarning filtrlanishi emas. balki bu haqiqiy sekretsiya ekanligi ter ajratuvchi bezlar tabiatan alohida o’zi faoliyat korsatuvchi organlar tizimi ekanligi aniqlangan. 2 Epitiliy hujayrasi asosiy vazifasiga ko’ra sirtqi epitiliy, bezli epitiliy va sensor epitiliy hillariga bo’linadi. Barcha epitiliy hillari uchun yupqa bazal membrana ( 1 Adolf Faller., Michael Schuenke-The Human Body - “An Introduction to Structure and Function” ThiemeStuttgart · New Yorkhttp: //www.bestmedbook.com/2004 71р 2 Adolf Faller., Michael Schuenke-The Human Body - “An Introduction to Structure and Function” ThiemeStuttgart · New Yorkhttp: //www.bestmedbook.com/2004 69 р bazal qavat gialinli membrane oynasimon membrana) hos bo’lib, u epitiliyning mehanik tasirlariga chidamligini taminlaydi. Yuza (qoplovchi ) epitiliy organizmning ichki va tashqi tarafdan o’rab uni himoyasini sekretsiya jarayonini va rezorbsiya (moddalar yetilishi) va tashqi muhit bilan aloqasini taminlaydi. Bezli epitiliy tashqariga (ekzotrin bezlar) yoki qonga(endokrin yoki ichki sekretsiya bezlar) turli suyuqliklar( so’lak ter ,ferment,garmon)ajratiladi. Sensor epitiliy o’z navbatida sezuv o’rganlariga uchrab tashqi tasirotni qabul qilib uzatadi(masalan, ko’zning to’r pardasi) (rasm 3.1A-D) qoplovchi epiteliy joylashgan organ yuzasiga bog’liq holda yassi,kubsimon,silindirsimon,qoplamasiga qarab oddiy,qavatli(bir qavatdan ko’proq)va ko’payadi,epiteliyga bo’linadi.(rasm 3.2) stratsfikatlangan epitiliy nomlanishi uning hujayra yuzasiga ko’ra amalga oshiriladi. Masalan ko’p qavatli yassi epitiliy-teri mehanik tasirotlarga berilmasligini taminlaydi. Psevdo ko’p qavatli epitiliyda barcga hujayralar bazal membranaga taqalsa ham barchasi erkin yuzaga yetmaydi.( Masalan 2 qavatli mersatel epitiliy nafas yo’llaridagi) Ter ajralishinining boshqarilishi bosh miya katta yarim sharlari oraliq, uzunchoq va orqa miyalardagi markazlar orqali nazorat qilinadi. Ruhiy qo’zg’alish lar va ayrim ehtiroslar - qo’rquv. g’azablanishlar natijasida odamlardan «sovuq ter» chiqadi, ya’ni ter ajralishi bilan bir vaqtda terilar torayadi va terming qon bilan ta’minlanishi kamayadi. teri sovqatadi shu sababli sovuqqa qotish sezgisi seziladi.Ter bezlarining simpatik sekretor nervlar. parasimpatik omimitik zaharlar ta’sirida qo’zg’aladi. pilokarpin ter ajralishini kuchaytirsa. atropin esa uni to’xtadi. 3 Bezli epitiliy. Epitiliyning o’ziga hos mahsus shakllari:(rasm 3.1v.g). bezli hujayra boshqa epitiliy hujayralari orasida yakka bo’lishi mumkun( masalan qadoqsimon hujayra ichakda) va tashqi secret epitiliy hujayralari( ter, so’lak ko’z yosh oshqazon osti bezi ) bezlardan ajralgan sekretlar doim ham tez-tez foydalanilmaydi. Ekzokrin terlar sekriti maxsus secretor har pirovardida tasir etuvchi joyga toshiladi moboda maxsus toshuv yo’llari bo’lmaganda(qalqonsimon 3 Adolf Faller., Michael Schuenke-The Human Body - “An Introduction to Structure and Function” ThiemeStuttgart · New Yorkhttp: //www.bestmedbook.com/2004 72 gipodiz) sekreti qonga ajralashi( endokrin bezlari). Epitiliy hujayrasidagi sensor hujayralar retseptor qo’zg’atuvchi sifatida vazifa bajaradi. (sensor funksiyasi ) ular juda tasirchan (yorug’lik kimyoviy tasirlar mehanik bosimi og’riq) elektrik signallar va so’ngi implus ko’rinishida nerv tolasiga tasirni yuboradi Adrenalin va simpatin faqatgina odamlarda ter ajralishini qo’zgpatmaydi emas, balki ajralayotgan terni ham tormozlaydi. Orqa miyadan yuqorida - uzunchoq va oraliq miyalarda ham ter ajralishi markazlari joylashgan, ularning ustidan nazorat qiluvchi oliy markazlar bo’lib. bu markazlar katta yarim sharlarning oldingi bo’limida joylashgan. Toychoqlarning katta yarim sharlarini oldingi bo’limlari qo’zg’atilganda ularda kuchli ter ajralishi kuzatilgan. Ter ajralish markazlari reflektor ravishda qonning kimyoviy tarkibi bilan qo’zg’atiladi. Bizning nazarimizda ter ajralishining asosiy qo’zg’atuvchisi bo’lib qon tarkibidagi korbanat angidridning miqtori \a lining harakatini ko’tarilishi bo"lsa kerak. Yengil nafas qisishi va qonning isishi ter ajralishini chaqiradi. Haftoki bir qo’l bilan tana terisini bir qismini isitish tufayli o’sha joyda mahalliy hamda butun tanada ham ter ajralishini qo’zg’atish mumkin. Bu esa ter ajratuvchi reflekslardan o’sha qo’l qo’yilgan teridagi issiqlik qabul qiluvchi reseptorlarni innervasiya qiluvchi orqa miya segmentida hosil bo’lgan qo’zg’alish, orqa miyaning boshqa segmentlariga ham tarqalishini koTsatadi. Terning miqdori va tarkibi. Mo"tadil holatda odamlarda bir kecha -kunduzda 1 litrga yaqin (500-900 ml) ter ajraladi. Yozning jazirama issiqlarida terning miqdori 2-3 litrgacha yetadi va ozaro mos holda siydikning miqdori kamayadi. Jismoniy ish bajargan paytda ajralayotgan terning miqdori ortadi, organizmni hammomda yoki quruq havo vannalarida qizdirganda 1,5-2 soat ichida lining miqdori 2-2,5 litrgacha yetishi mumkin. Issiq sharoitda ogpir jismoniy ish bajarganda bir kecha-kunduzda 15 litrgacha ter ajraladi, odam qancha ko’p suv ichsa u shuncha ko"p terlaydi. Terning zichligi 1,002-1,010 bo’lib tarkibidagi quruq moddalarning miqdori 0,5-2,5% ni tashkil eladi. Terning tarkibi asosan moddalar almashinuvining jadalligiga va bopyraklarning fuksional xususiyatlariga bog’liq bo’ladi. Terning neorganik qismi 0,4-l%ni tashkil etadi. ularga NaCI, KCI, fosfatlarni. sulfatlarni va unchalik katta bo’lmagan miqdordagi tuzlar kiradi. Mochevena, siydik kislotasi, ammiak, kreatinin. gippur kislotasi va boshqalar terning organik qismini tashkil etadi. Otning teri mochevina saqlamaydi. lekin oqsil borligi aniqlangan. Terining katta o’lchamdagi yuzasini lak biian yopib, ter ajralishni to’xtatish natijasida kuchli zaharlanish hodisasi kuzatiladi, ayrim hollarda bu holat oplim bilan tugashi mumkin. Shoxli hayvonlarda ter ajralishi termoregulyasiya uchun jiddiy ahamiyatga ega emas. lekin issiq iqlim sharoitda u ortadi. Odamlarda bir kecha-kunduzda 2 litrdan ortiq ter ajraladi. Yog" bezlari. Yog’ bezlaridan teri yog’i ishlab chiqariladi. ular golokrinli bezlar qatoriga kiradi, chunki ularning sekreti qayta sekretor hujayralarni yemiradi. Teri yog’i odatda, turli konsentratsiyadagi moy tomchilaridan, moy tomchilari yopishgan bez hujayralarining yemirilgan boplakchalaridan. yuqori spirtli erkin yog’ kislotalaridan, juda kam miqdorda xolesterin kristallari va uning esterlaridan hamda teri epidermiyasining qurigan epitelial hujayralaridan iborat. Teri moy ajratgan paytda suyuq bo’lib teri yuzasida juda tez quyuqlashadi. Yog" bezlari joylashgan joyiga qarab teri moyining tarkibi o’zgaradi, u terini yumshatadi va soch hamda jun tolalarini moylab turadi. Odamlarda bir kecha-kunduzda 20 g teri moyi ajraladi (uglevodlar bilan juda ko’p oziqlanganda va yilning issiq oylarida uning miqdori ortadi). Yog’ bezlarining funksiyasi simpatik nervlar bilan boshqariladi. Odamlar terisidagi yog’simon moddalar shox qatlami hujayralarining parchalanishi hisobiga hosil bo’ladi. Yog" bezlarining past nuqtali eruvchan sekretor yog’laridan farqi shox qatlam yog’lari ancha yuqori erish nuqtasiga egadirlar va katta miqdorda xolesterin va uning hosilalarini saqlaydi. Teri moyining sekretsiyasi hayvonlar uchun muhim ahamiyatga ega, ayniqsa terini qurishdan va jun qo’lamiga suvni kirishidan saqlashda juda ahamiyatlidir. Suvda suzuvchi parrandalarning patlarini moylovchi dumgpoza bezi sekreti deyarli suv o’tishini yo’qqa chiqaradi. Qopy va echkilarning yog’-ter aralashmasi junni yumshatadi va mustahkam qiladi. jun tolalarini bir-biriga yopishishirii taminlydi, bu esa uni nam o’tishidan saqlaydi, chigallashib ketishini oldini oladi va nihoyat runonning to’g’ri saqlanishini saqlab qoladi. Qopy va echkilar (angor echkilarida)ning ter va yog’ bezlari tinimsiz sekret ajratadi, uning miqdori esa mayin junli qopylarda dag"al junli qopylarga nisbatan ancha ko’p bo’ladi. JIGAR VA O’PKANING SEKRETOR FUNKSIYASI. Ovqat hazm jarayonida oziq mahsulotlarning parchalanishi natijasida hosil bo’lgan zaharli moddalarning qonga so’rilishi natijasida jigarga tushib. u yerda parchalanadi yoki zararsizlantiriladi. Bu mahsulotlar jigarda nukliyeoproteidlar bilan birikishi yoki glyukuron va boshqa kislotalar bilan juft birikmalar hosil qilish yopIi bilan zararsiz birikmalarga aylanadi. Jigarda va boshqa organlarda nuklein kislotalar tarkibiga kiruvchi purin asoslari almashinuvining oxirgi mahsulotlari sifatida si)dik kislotasi hosil qiladi. Jigarda azot almashinuvining oxirgi mahsulotlari, aminokislotalar va ammiak azotlaridan mochevina sintezlanadi. Organizm-da parchalangan gemoglobindan jigarda o’t pigmentlari hosil bo’ladi. Zararsizlantirilgan zaharli moddalar - siydik kislotasi va mochevina organizmdan siydik va ter tarkibida chiqariladi. Zararsizlantirilgan moddalarning bir qismi, siydik kislotasi va o’t pigmentlari, ovqat hazm qilish kanali orqali tezak va o’t suyuqligi tarkibida, o’t pigmentlarining qolgan qismi esa siydik tarkibida chiqariladi. O’pka orqali moddalar almashinuvining oxirgi mahsulotlari: suv bugplari va korbanat angidirid gazi, moddalar almashinuvi jarayonlarida hosil bo’lgan organizmga tushgan formakalogik moddalarning parchalanishi tufayli hosil bo’ladigan gazsimon mahsulotlar organizmdan chiqariladi. TERI ANALIZATORI. Teri organizm uchun katta ahamiyatga ega bo’lgan analizatordir. Terida xilma-xil ta’sirotlarni qabul qiluvchi retseptorlar bor. Bular haroratni (issiqlik va sovuqlikni) sezuvchi, taqalash (tegish) va bosimni sezuvchi taktil (retseptorlar) va og’riqni sezuvchi retseptorlardir. Bu retseptorlar terining yuzasida alohida-alohida nuqtalar ko’rinishida joylashgan. Retseptorlarning joylanish zichligi terining turli qismida bir xil emas. 57-rasm. Tashqi muhit harorati ta’sirida qon tomirlarning o’zgarishi. Jumladan, terining tashqi muhitdagi narsalarga ko’proq tegadigan qismida (bosh, oyoqlarda) retseptorlar ancha zich, kamroq tegadigan qismida (orqa, chov sohalarida) siyrakroq joylashgandir. Teri retseptorlarining tuzilishi ham goyat xilma-xil. Taktil ta’sirotlar Merkel va Meysner tanachalari va soch ildizi atrofidagi nerv chigallari yordamida seziladi. Bosim esa, terining biriktiruvchi to’qima qavatida va teri osti kletchatkasida joylashgan Fater-pachini tanachalari orqali seziladi, deb hisoblanadi. Harorat ta’sirotlarini qaysi xil retseptorlar qabul qiladi degan masala fiziologiyadagi munozarali masalalardan biri, shunday bo’lsa-da, sovuq ta’sir lari Krauze kolbachalari, issiq ta’sirotlari esa Ruffini tanachalari orqali qabul qilinadi, deb hisoblanadi (71-rasm). Ammo issiq va sovuq ta’sirotlar faqatgina Krauze kolbachalari va Ruffini tanachalari bilangina sezilmasdan, teri yuzasida sochilib joylahsgan afferent nerv tolalarining yalangoch uchlari yordamida ham seziladi, degan fikr tarafdorlari keyingi vaqtda ancha ko’payib qoldi. Og‘riq ta’sirotlarini qaysi xil retseptorlar qabul qilib oladi, degan masala hanuzgacha topla hal qilinmay kelmoqda. Ayrim olimlarning fikricha. og‘riqni sezadigan ixtisoslashgan maxsus retseptorlar yo’q. Istalgan retseptor yoki nerv tolalari haddan tashqari kuchli ta’sir langanida. og‘riq sezgisi paydo boplaveradi. 58-rasm. Terining tuksiz (A) va tukli (B) terisidagi mexanoreseptorlarning tuzilishi. l-nielanosit: 2—germentativ qavat: 3-epidermisning shox qavati; 4- epidermis; 5-erkin asab oxirlari: 6-asl terining soprg - ichlari; 74er bezlari: 8-pachini lanachasi; 9—Merkel disklari (Ruffini oxirlari); 10-Meysner lanachasi: 1 l-soch xaltachasinjng uchi. Boshqa olimlarning tapkidlashicha, og‘riq ta’sirotlarini qabul qiluvchi nerv tolalarining uchlari, maxsus retseptorlar bor. Teridagi qanday bo’lmasin biror retseptor ta’sirotni qabul qilar ekan, bu ta’sirot belgili nervlar orqali markaziy asab tizimining tegishli qismlariga o’tadi. Teridan kelayotgan ta’sirotlarning hammasi pirovard natijada bosh miya yarim sharlarining po‘stlog‘iga boradi. u yerda analiz va sintez qilinadi. Oqibatda tegishli sezgi hissiyoti yuzaga chiqadi. Taktil sezgisi. Teridagi Merkel va Meysner tanachalari va soch ildizi atrofidagi nerv chigallarining qo’zg’alish i natijasida hosil bo’ladigan ta’sirotni orqa miyaning dorzal ildizi orqali uzunchoq miyaga, keyin ko’rish dopmboqlariga (talamusga) uzatilishi, u yerdan ta’sirotning po’stloqqa yetib borib, analiz va sintez qilinishi tufayli taktil sezgisi yuzaga chiqadi. Taktil sezgisi predmetning shakli, xarakteri, olgan joyi to’g’ri sida markazga signal beradi. Taktil sezgisi teriga tegish yoki uning bosilishi tufayli kelib chiqadi. Ayrim hayvonlar (mushuk va kemiruvchilar) da esa ularning muylovlaridagi maxsus tuklarga tegilganda ham bu sezgi yuzaga chiqadi. 59-rasm. Teri retseptorlari. A-nervlarining yalangoch uchlari; B-Merkel tanachalari; C-Meysner tanachalari; D-soch piyozchasining atrofidagi nerv tolachalarining chigali; E- Krauze kolbachalari; F-Fater-pachini tanachalari. Taktil sezgisi hayvonlarning yuz qismida va tilining uchida ayniqsa yaxshi rivojlangan. Shu sababli hayvonlar lab va tili yordamida oziqlarni darrov sezib, xarakterini aniqlaydi. Mushuk va kemiruvchilarning muylovlari kesib tashlansa. qoronguda organizmning o’z normal vaziyatini yaxshi saqlay olmaydigan bo’lib qoladi. Otlar va qoramollar oyogida qalin tuyiq bo’lishiga qaramay, yurgan joyini barmoqlari yordamida seza oladi. Sezgi kelib chiqishi uchun kifoya qiladigan bosim kuchiga qarab teridagi taktil sezgisi to’g’ri sida fikr yuritiladi. Taktil sezgisi tez adaptatsiyalanadi. Shu sababli bosim birmuncha vaqt davomida belgili ta’sir qilganda. taktil retseptorlar o’sha bosimga oprganib qoladi va keyin uning o’zgarishini sezadi. Harorat sezgisi. Teri retseptorlarining ishtirokida odam va hayvon issiq va sovuq haroratlarni sezadi va ajratadi. Haroratni sezish tashqi muhit haroratining o’zgarishi tufayli teri yuzasidagi terma retseptorlar qo’zg’alib, tegishli nerv impulslarini hosil qiladi, bu impulslar markaziy asab tizimiga. miya po‘stlog‘iga yetib borib, analiz va sintez qilinadi, shuning natijasida harorat sezgisi kelib chiqadi. Harorat o’zgarishlarini organizm seza olishi uchun teri bilan buyum o’rtasidagi haroratning farqi 0,2 gradusdan kam bo’lmasligi kerak. Terida issiqlikni sezadigan retseptorlarga nisbatan sovuqiikni sezadigan retseptorlar ko’proq. Binobarin, teri issiqiikka qaraganda, sovuqiikni sezishga ancha yaxshi moslashgan. Haroratni sezish organizm uchun katta ahamiyatga ega. Haroratni sezish tufayli organizm tana haroratsini boshqarish uchun tashqi muhit haroratsi haqida tegishli signallarni olib turadi. Og‘riq sezgisi. Og‘riqni keltirib chiqaradigan adekvat ta’sirot yo’q. Og‘riq nerv uchlari yoki tolalarining qattiq ta’sir lanishidan paydo bo’ladi. Og‘riq ta’sir laridan hosil bo’ladigan qo’zg’alish ingichka nerv tolalari orqali 5-15 m/sek. tezlik bilan, mielinsiz ingichka nerv tolalari orqali 1-2 m/sek. tezlik bilan o’tadi. Og‘riq paydo bo’lishi bilan organizmda tegishli himoya reflekslari paydo bo’ladi odam va hayvon og‘riqdan qutilishga intiladi. Demak, og‘riq sezilishining nihoyatda katta biologik ahamiyati bor. Og‘riq sezgisi tufayli organizm o’ziga zarar yetkazadigan ta’sirotni bartaraf etishga harakat qiladi. Og‘riq ko’pchilik kasalliklarning ilk, dastlabki sezgisi bo’lib, organizmda ro’y bergan patologik o’zgarish to’g’ri sida xabar qiladi. Shu sababli kasallik paytida og‘riqning xarakterini tushunish hakamga to’g’ri tashxis qopypshga yordam beradi. Og‘riq paytida simpatik asab tizimi qo’zg’aladi, buyrak usti bezidan adrenalin ko’proq ajraladi. Oqibatda organizm o’zining bir qator moslashtiruvchi mexanizmlarini safarbar qiladi: yurak urishi va nafas tezlashadi, muskullarning tonusi oshadi, arterial tizim tomirlari torayib, qon bosimi ko’tariladi, glikogen parchalanishi tezlashadi, qonda qand ko’payadi. Og‘riq sezgisining kelib chiqishida miya po‘stlog‘i ishtirok etadi. Shu sababli asab tizimi juda qo’zg’algan paytda og‘riq ko’p sezilmaydi va aksincha, tinchlik vaqtida, ya’ni organizm boshqa ta’sirotlardan holi turgan paytda og‘riq sezgilari kuchliroq seziladi. Og‘riq sezgisi juda xilma-xil ta’sirotlardan: mexanik, ximik, fizik, biologik va boshqa ta’sirotlardan kelib chiqadi. Yüklə 0,71 Mb. Dostları ilə paylaş:
|