18 mavzu: milliy daromad va milliy hisoblar tizimidagi boshqa daromad ko’rsatkichlari

YAMD=YAIM+BDolingan–BDberilgan= 320+(16+6+2) –(10+8+4) =322 mln $

2) YAlpi milliy mavjud daromad

YAMMD=YAMD+JTQ=322+4+2=328 mln $

Aytish lozimki,ba’zi holatlarda ayrim adabiyotlarda YAIM va YAMD ko’rsatkichlari aralashtirib yuboriladi.Ammo,MHTning bu ikki markaziy ko’rsatkichlari bir biridan ham sifat,ham miqdoriy jihatdan farqlanadi. Sifat jihatdan printsipial farq shundan iboratki,YAIM shu mamlakat rezidentlarining ma’lum davrda ishlab chiqarilgan tovar va xizmatlar oqimini hisoblaydi,milliy daromad esa shu mamlakat rezidentlari olgan birlamchi daromadlar oqimini ifodalaydi.Miqdoriy jihatdan milliy daromad YAIMdan xorijdan olingan birlamchi daromadlar qoldig’iga farqlanadi. Birlamchi daromadlarga mehnat haqi,mulkdan olingan daromad, foizlar,divedentlar,bevosita xorijiy investitsiyalardan olingan daromadlarni reinvestitsiya qilishlar kiradi. Qoida bo’yicha,rivojlangan mamlakatlarda yalpi milliy daromad hajmi,yalpi ichki mahsulot hajmidan katta bo’ladi, bozor iqtisodiyotiga o’tayotgan mamlakatlarda esa YAIM milliy daromaddan kam bo’ladi. Aytish mumkinki,,hozirgi vaqtda O’zbekiston milliy daromadi hajmi MDH mamlakatlardagi kabi YAIM hajmidan kichik bo’ladi.

Agar milliy daromadga xorijdan olingan joriy transfertlar qoldig’i qo’shilsa, MHTning yana bir muhim ko’rsatkichi ixtiyoridagi milliy daromad ko’rsatkichini olish mumkin.U ham yalpi ham sof asoslarda hisoblanishi mumkin. Ixtiyoridagi milliy daromad ikki qismga:milliy oxirgi istemol va milliy jamg’armaga bo’linadi.

Dj.Xiks ta’limotiga asosan yangi MHTda daromad ko’rsatkichlari tizimi yuqorida keltirilgan va ular ham faqat bozor bahosida ifolalanadi.

Daromadlar haqida ma’lumotlarni tahlil qilishning yana bir muhim yo’nalishi, daromadlar tarkibini turlari bo’yicha o’rganish hisoblanadi: bandlikdan olingan daromad,mulkdan olingan daromad (renta, foizlar,divedentlar va boshqalar). Ma’lum davr orasida daromadlar tarkibini yuz bergan o’zgarishlar,yuz berayotgan jarayonlarni iqtisodiyotni tashkil etishdagi o’zgarishlarini ifodalaydi. Masalan,O’zekiston daromadlari tarkibida keyingi bir necha yillar davomida yuz bergan o’zgarishlar,yollanma mehnatdan olingan daromad kamayib,tadbirkorlik va mulkdan olingan daromadning ulushi ortganligini ko’rishimiz mumkin. Bu ma’lumotlar rejali iqtisodiyotdan bozor iqtisodiyotiga o’tayotganligini ko’rsatadi.Ikkinchi tamondan, ular shuni ko’rsatadiki,tadbirkorlik daromadining birdan ortib ketishi, ma’lum sharoitlarda istemolchi talabining pasayishiga olib keladi, bu esa o’z navbatida iqtisodiyotning jonlanishiga to’sqinlik qiladi. Masalan,mamlakat ishlab chiqarish quvvatini mamlakat iqtisodiyotini investitsiyalashdan boshqa mamlakatlar moliyaviy aktivlarni sotib olishda yoki boshqa mamlakatlar iqtisodiyoti kreditlashtirishga sarflaydilar.

SHuning bilan birga MHTda qayl etiladigan daromadlar aholi ayrim guruhlari orasida notekis taqsimlanish jarayonini tahlil qilish uchun yetakchi emas. Aholi daromadlarini chuqur o’rganish uchun, o’tkazilgan tanlama kuzatish matriallari va uy xo’jaliklari byudjetlari ma’lumotlari to’g’ri keladi. SHunday kuzatishlar natijasida olingan matriallarni qayta ishlash, daromadlarni notekis taqsimlanishini o’rganish uchun asos bo’lib xizmat qiladi.

YAngi MHTda qayd etilgan daromadlar hajmini aniqlash shartli misolda o’rganamiz.

“A”mamlakat iqtisodiyoti bo’yicha quyidagi ma’lumotlar berilgan,mln $

1.YAlpi ichki mahsulot- 440

2.Asosiy kapital istemoli-24

3.Xorijiy mamlakatlarga bandlik va mulkdan olinadigan rezidentlik daromadlari-16

4.Mamlakat YAIMdan bandlik va mulkdan norezidentlarning oladigan daromadlari- 14

5.Joriy transfertlar qoldig’i- 10

6.YAkuniy istemol;

A) uy xo’jaligi – 100

B) davlat muassasalari – 60

V) uy xo’jaliklariga xizmat ko’rsatuvchi notijorat toshkilotlar- 40

7.Kapital transfertlar qoldig’i – 30

8.Asosiy kapital yalpi jamg’arishi moddiy aylanma vositalarning o’sishi – 50

9.Nomoddiy aktivlarga egalik qilish- 8

Berilgan ma’lumotlar asosida sof ichki mahsulot,daromadlar va ulardan foydalanish ko’rsatkichlarini aniqlaymiz

1.Sof ichki mahsulot: