1,Ta’lim tizimi va turlari

Tarbiya jarayonida quyidagi holatlar vujudga keladi:
1. Tarbiya jarayonida kishi ongining o'sishi sodir bo'Iadi. Masalan, bola o'z ona tilini, atrofini o'rab turgan muhitning ta'sirida o'rganib olishi mumkin. Lekin o'qish va yozishni ta'lim olish yo'li

bilan o'rganadi. Ma'lum bilim ko'nikma va malakalar faqat tarbiya
jarayonida egallanadi.
2. Tarbiya yordamida kishining tug'ma kamchiliklarini hamkerakli tomonga o'zgartirish mumkin. Chunonchi, ba'zi bir bolalar ayrim kamchilik (kar, ko'r, soqov va h.k) bilan tug'iladi. Lekin

maxsus tashkil etilgan tarbiya yordamida, ularning aqliy qobiliyatlari taraqqiy qiladi, sogiom kishilar bilan barobar faoliyatda bo'lishi mumkin.
Tarbiya yordamida muhitning salbiy ta'siri natijasida yuz bergan kamchilik (bolalarning qarta, qimor o'ynashi, chekishi, ichishi va narkotik moddalarga o'rganishi kabi)larni ham tugatish mumkin.
3.Tarbiya — istiqboldagi maqsadni belgilaydi. Shu bois, shaxs kamolotini ta'minlashda ilg'or rol o'ynaydi. Tarbiyaning muvaffaqiyati ko'p jihatdan bola shaxsining o'ziga xos xususiyatlari, u yashayotgan muhitning ta'sirini hisobga olishga bog'liqdir.
3.2. Shaxsni kamol toptirishda tarbiya va faoliyatning o'zaro bog'liqligi.Shaxsning kamol topishida tarbiya muhim rol o'ynaydi. Uning shakllanishi faoliyatdan tashqarida bo'lmaydi. Shu sababli odam faoliyati uning rivojlanishi uchun asos boiadi. Pedagogik jihatdan to'g'ri uyushtirilgan har qanday faoliyat — o'yin, mehnat, o'qish, sport va boshqalar shaxsning rivojlanishiga ta'sir ko'rsatadi. Inson-ning kamol topish jarayonini faqat irsiyat, muhit va ta'lim-tarbiyaga bog'lab o'rganish, talqin qilish ham haqiqatga unchalik to'g'ri kel-maydi. Chunki, ijtimoiy taraqqiyotda shaxsning o'zi ham faol ishtirok etadi.

Tarbiyalash jarayoni
Tug'ilganda, hamma chaqaloqlar bir xil yigiaydi. Ammo ular kat-ta bo'lganlarida, turli mavqega ega boiadi. Nima uchun? Bola o'z onasidan tug'ilishi bilan uni tashqi muhit asosida tar­biyalash boshlanadi, chunki, odatda, u ichki muhit asosida ona qor-nida tarbiya oladi. Tarbiya insonning o'z oilasi, jamoasi, jamiyatida muhim asos hisoblanadi, chunki hech kirn o'z onasidan «yomon» boiib tug'ilmaydi.

145. Bola shaxsi - tarbiya obekti va subekti sifatida

Шахс деганда муайян жамиятнинг аъзоси тушинилади. Одам шахс булмлги учун рухий жихатдан тараккий этган, уз хусусияти ва сифат­лари билан бошкалардан фарк килиши лозим. Хар бир одам шахс сифа­тида турлича номоён булади. У узининг характери кизикиши ва коби­лияти аклий ривожланганлик даражаси, эхтиёжи, мехнат фаолиятига му­носабати билан фаркланади. Булар шахсни узига хос хусусияти бу­либ,ана шу рухий хусуситятлари ривожланиб маълум бир боскичга ет­сагина уни мукаммал камол топган инсон дейилади. Шахснинг ижти­моий вокейликка мехнатга, кишиларга, жамиятга булган муносабати турлича,унинг фоаллик даражаси ва одоб-ахлок борасида етуклиги хам турлича.

Шахс номини олиш учун нималар даркор?
Одамнинг ижтимоий мавжудод сифатида шахс номини олиш учун унга ижтимоий-иктисодий хаёт ва тарбия керак.Шу сабабли педагоги­ка фани боланинг шахс сифатида ривожланиши, унинг хар томонлама камолга етиш конуниятларини, унгша таъсир этувчи объектив ва субъектив омилларини, ривожланиш жараёнига алокадор даврларини аниклаш керак. Шунга асосан педагогика фани шахснинг ривожланишда таълим укитиш, тарбия ва бола фаоллиги, уз узини тарбиялаш бос­кичларини аниклаш лозим.
Абдулла Авлоний "Тарбия биз учун ё хаёт ё мамот - ё нажот - ё халокат,ё саодат-ё фалокат масаласидир". Буюк мутафаккирнинг бу сузлари асримиз бошида миллатимиз учун канчалик мухим ва долзарб булган булса, хозирги кунда биз учун хам шунчалик, балки ундан хам кура мухим ва долзарбдир.
Чунки таълим тарбия - онг маъсули, лекин айни вактда онг да­ражаси ва унинг ривожини хам белгилайдиган омиллдир. Биноба­рин, таълим-тарбия тизимини узгартирмасдан туриб онгни узгартириб булмайди. Онгни, тафаккури узгартирмасдан туриб эса биз кузлаган олий максад озод ва обод жамиятни борпо этиб булмайди.
Шахс тарбиянинг объекти ва субъекти хисобланади. Шахснинг ка­мол топишида ва унинг халкидан ижтимлоий ва биологик омилларнинг таъсир кучи бир хил булмайди. Шахснинг ривожланиш холатини тугри бахолаш ва билиш учун уни турли муносабатлар домирасига куйиб ту­затиш лозим.Педагогика шахснинг камолига етишишнинг мураккаб ва зиддиятли жараён деб билади.Шахс кайси укувчиларда уз-укзини тар­биялашда яъни уз устида онгли батартиб ишлашга эхтиёж пайдо бул­гандагина,тарбя жараёнини самарали деб хисобласа булади.Укувчи­ларни айникса,урта ва катта ёшидагиларни уз билим ва малакалари­ни мустакил оширилишларига йуллаш керак.
Уз узини тарбиялаш укувчиларни узини - узи идора килиш ор­ганлари фаолияти катнашишлари,уларнинг ижтимоий фаоллик мавкеи­нинг шакллантиришнинг таъсирчан воситасидир. Укувчиларнинг укишда, тарбияда, дам олишда уз-узини тарбиялаш усулларидан фойдаланади­лар, уз узини тарбиялаш ташабускорлик ва мустакилликка ундайди.
Уз-узини тарбиялаш сифатлари бола бунда тайёр булганда у узини шахс деб англай бошлаган,амалий ишларда мустакиллик курса­та бошлаган вактда пайдо булади.Уз-узини тарбиялашда (ахло­кий,жисмоний,хиссий-иродавий ва интелектуал) маслахат ва курсат­малар берилиши лозим.Бунда укувчиларни узларига,хатти харакатла­рига танкидий рухда муносабатта булишга ургатиш жуда мухим­дир. Укувчилар муайян вактда белгиланган вазифаларини бажариш учун мажбурият оладилар ва уларни кун тартибига ёзиб куяди.
146. O’qituvchi-murabbiyning pedagoglik axloq-odobi va nazokati, uning o’quvchilar, ota-onalar va hamkasblari bilan muloqati

Pedagogik faoliyatining sub’ekti-tarbiyalanuvchilarga asosan- pedagog, ota-ona va o’quvchilar jamoasi ta’sir ko’rsatadilar. O’qituvchining shaxsi, bilimi va madaniyati o’quvchilarga ta’sir ko’rsatuvchi asosiy qurol bo’lib hisoblanadi. Agar o’quvchi pedagog shaxsini o’ziga qabul qilmasa (unga hissiy yaqinlik his etmasa), uning ta’siriga berilmaydi, qaysarlik qiladi, uni hurmat qilmaydi. O’quvchi shaxsiga doimo ijobiy-axloqiy ta’sir ko’rsata oladigan kishigina haqiqiy tarbiyachidir. Bunga erishish uchun pedagog o’zining ahloqiy sifatlarini doimo takomillashtirib borishi zarur. Pedagog tomonidan sodir etilgan arzimas bo’lsa-da ahloqsizlik, uning o’quvchilar o’rtasida misqollab yig’ilgan obro’siga jiddiy putur yetkazishi muqarrar.

Pedagogik jarayondagi aloqalar tizimida o’qituvchi bilan o’quvchi o’rtasidagi muomala - munosabatlar katta o’rin egallaydi. Bu jarayonda bola insoniyat asrlar davomida to’plangan bilimlarni axloqiy tajribani egallab oladi. Muallimlik pedagogik jarayonda yetakchi kishidir. Unga yosh avlodni o’qitish va tarbiyalash vazifasi yuklatilgan. SHuning uchun ham o’qituvchiga, uning axloqiy sifatlari xulqiga, o’quvchilar bilan muomalasiga nisbatan alohida, yuksak talablar qo’yiladi. Muallim hayotga endigina kirib kelayotgan barkamol shaxs sifatida shakllanayotgan insonlar- yosh bolalar bilan muloqotda bo’ladi.