2 – Mavzu Boshlang'ich sinf o’quvchilarining geografiyaga oid tasavvur va tushunchalarini shakttantirish hamda rivojlantirishning metodik asoslari

Umumiy tushunchalarni shakllantirishda o'qituvchi: 
1) obyektlarni maqsadga yo'nalgan holda qabul qilib olinishini tashkil etishi; 
2) tabiat jismlari va hodisalari to'g'risidagi har bir yangi tu-Shunchani tahlil qilishi va 
barcha narsalarda, ilgari o'zlash-tirilganlarda takrorlanadigan muhim belgilarni ajratishi; 
3) ikkinchi darajali, uncha muhim bo'lmagan barcha belgilarni mavhurnlashtirish, 
buning uchun uncha muhim bo'lmagan turlanadigan belgili, lekin muhim belgilarini saqlagan 
(masalan, lola va binafsha, boychechak va lola) narsalardan foydalanishi lozim. 
Tabiatshunoslik tushunchalarini shakllantirishda har xil fikrlash operatsiyalaridan, ya'ni 
tahlil, sintez, taqqoslash, mavhurnlashtirish, konkretlashtirish, umumiylashtirish kabilardan 

---

foyda-lanishga alohida ahamtyat berish kerak. 
Tabiatshunoslik kursida tushunchalar umumiylashtirish va mavhumlashtirishning 
darajasi bo'yicha har xildir. Ularning asosiy ta'riflari: 
1) mazmuni; 
2) hajmi; 
3) Shu tushunchaning boshqa tushunchalar bilan bog'lanishi va munosabatidir. 
Mazmun tushunchalarning eng muhim belgilari bilan xarakterlanadi. Tabiatning eng 
muhim belgilarini ajratish uchun «belgi» va «eng muhim belgi»ni farqlash kerak. N.I.Kondakov: 
«Belgi — bu barcha narsa yoki hodisalarning ko'rsatkichi, tomonidir, ularga qarab narsa va 
hodisalarni tanlab olish, aniqlash yoki ta'riflash mumkin», — deb belgilaydi, «eng muhim belgi -
bu Shunday belgiki, unda narsaning tub tabiati ifodalanadi, Shu bilan boshqa tur va guruhdagi 
narsalardan farqlanadi... Agar bu belgi mustasno qilinsa, bunda tushuncha parchalanadi, mavjud 
bo'lmay qoladi».
Kuzatish va suhbatlar taqqoslash uchun materialdir. Taqqoslashga kirishishdan 
oldin ularni qanday bilib borish kerakligini ko'rsatish kerak. Suhbat jarayoni Shu ma'noda juda 
qulay. Chunonchi, 3- sinfda «O'simlik va hayvonot olami» mavzusini o'rganishda tabiatdagi 
kuzatishlardan keyin ushbu savollar bo'yicha suhbat o'tkazish mumkin: sen yashayotgan joyda 
qaysi o'simliklar ariq bo'ylaridagi nam tuproqda, qaysilari ariqdan uzoqda — quruq tuproqda 
o'sadi? O'simlklar va hayvonlar hayotidagi o'zgarishlar jonsiz tabiatdagi qaysi o'zgarishlar bilan 
bog'liq? Nima uchun kuz oylarida havoning harorati o'zgaradi? Suvda o'sayotgan qamish 
quruqda o'sayotganlaridan tashqi ko'rinishi bo'yicha nima bilan farq qiladi? Qurbaqa va baqaning 
tuxumlarida qanday farq bor? 
Maktab maydonidagi gulzorda o'suvchi o'simliklarni poyasi, barglari, gullari, mevalari 
bo'yicha taqqoslashni taklif qilish mumkin. Taqqoslash asta-sekin mustaqil hikoya belgilarini 
kasb etib boradi. Taqqoslash yordamida o'qituvchi o'quvchilar bevosita kuzatmagan, yaqqol 
ko'rmagan, qabul qilish vositasida sezgilari sezmagan hodisalar o'rtasidagi bog'lanishlarni ochib 
berishi mumkin. 
Tahlil butunni belgilangan qismlarga ajratish, maxsus belgilarga bo'lish, o'xshash 
narsalarda tafovutni ajrata bilishdir. Masalan, hamma g'alla o'simliklarining ildizi, poyasi, guli va 
mevasi bo'ladi. Ammo bu belgilarning o'xshashligida, masalan, bug'doy va makkajo'xorida 
farqlar ham bor. 
Sintez bog'lanishlar o'rnatish, umumlashtirish va xulosa chiqarishdir (g'alla 
o'simliklarining ildizlari ko'pgina ingichka ildizchalardan iborat; poyasi kovak — poxolcho'p; 
bargi ensiz va uzun; mevasi — don). 
Fikrlash natijasida ilgari ko'rilmagan yangi bog'lanishlarni o'rnatsa bo'ladi. Tafakkur 

---

jarayonida o'quvchi fikr yuritadi, tahlil qiladi, zarur bog'lanishlarni aniqlaydi, unga berilgan aniq 
vazifaga mos keladigan yechim uslublarini fikran tanlaydi va qo'llaydi. O'qituvchi bolalarning 
har xil tushunchalardan foydalanishlarida, mantiqiy tafakkurning ayrim operatsiyalari jarayonida 
fikr yuritganlarida bu xatolarni osonlik bilan payqaydi. 
«Nima uchun?», «Nimaga?» savollariga javob talab qilib, o'qituvchi bolalarni o'z 
fikrlarini asoslashga, o'z oldilariga savollar qo'yishga va ularga to'g'ri javob berish uchun harakat 
qilishga o'rgatadi.